پسیکوآنالیسیس آچیسیندان «سحیربازلار دره‌سی» رومانینا بیر باخیش
شریف مردی
گیریش:
ادبیاتدا پسیکوآنالیتیک[روانکاوانه] نقد[1]، «فروید[2]»ـین یازینسال یاپیتلار اوچون، اؤز نظریه‌سی اوزره یازدیغی آچیقلامالارلا باشلادی. فروید انگلیس، آلمان و روسیه ادبیاتینی دریندن تانیمیشدی. روسیه‌دن داستایئوسکی‌نی سئور بیریسی ایدی و «کارامازوف قارداشلاری» اوچون اؤنملی بیر مقاله یازدی.
فروید یازیلمیش اثری هر کسین یوخوسوندا گؤردویو رؤیالارلا بیر توتوب و اونلاری یازار اوچون گیزلین دیلکلرین گئرچکله‌شمه‌سی سانمیش. بئله بیر باخیشدا «یازینسال متن» یازارین نئروسیس[روانرنجوری][3]ـلییینین نیشانه‌لریدیر دئمک. بوندان دولایی ایسه فروید یازیدان یازارا دؤنمکله یازاری ـ یاراتدیغی رؤیالاری اوزره ـ پسیکوآنالیسیس[روانکاوی][4] ائدیر. فروید «داستایئوسکی و آتا قتلی» آدلی مقاله‌سینده داستایئوسکی‌نین شخصیتینی دؤرد حیصّه‌یه آییرمیش؛ هملئت اویونونو آچیقلارکن شئکسپیئرین کاراکتئرینه باخمیش؛ و لئوناردو داوینچی‌نینین ده شخصیتینی یاراتدیغی یاپیتلاری اوزره پسیکوپاتوگرافی[5] [آسیب‌نگاری] ائتمیش‌دیر. ماری بوناپارت[6] ـ فرویدین شاگیردی ـ ائدگار آلئن پو[7]ـیا توخونموش. نه ایسه بئله بیر ایله‌تیشیم ادبی نقد نظریه‌لرینده منسوخ اولموش ایندی.
بو آچینی فرویدین اؤز شاگیردی ائرنئست جونز[8] «هملت و اودیپ» آدلی کیتابچاسیندا دالدا قویوب و متنین اؤزونه کئچدی. او متنه اؤنم وئریب، متندن دیشاری هر زاددان واز کئچدی. بو باخیشدا «متن» پسیکوآنالیسیس اولونور دئمک؛ متن‌ده اولان کاراکتئرلرین داورانیشلاری ـ متندن شاهید گتیرمکله ـ آچیقلانیر.
اوچونجو آچی ادبی نقدده (پسیکوآنالیسیس آچیسیندان) 1960 ـلاردان بری نورمن هولند[9]ـله باشلانمیش. اوخوجو متنین اوخوماغیندا لذت آراییر؛ فرویددان آلینمیش بو باخیشی نظرده توتماقلا، اوخوجونون متنله ایلیشگیسی اؤنملی ساییلیر و پسیکوآنالیسیس اولان اوخوجو و اونون متن‌ـه اولان تپکیسیدیر. بئله‌لیکله متندن مؤلفین اؤزونه، سونرا متندن متن‌ـه و داها سونرا متندن اوخوجویا کئچیلمیشدیر؛ باشقا سؤزله دئسک: ایلک باخیشدا یارادیجی ایدی پسیکوآنالیسیس اولان، سونرا اثرده اولان شخصیتلر و داها سونرا اوخوجو.
□□□
پئسیکوآنالیسیس آچیسیندان «سئحیربازلار دره‌سی» رومانینا، اؤنجه اؤتوردویوم اوچ آچینین ایکینجی گؤستریشی ایله باخساق: روماندا ایکی باش کاراکتئر وار ایکی نسل‌دن. آنلاتی[ریوایت] بو ایکی آتابالانین اولایینا حصر اولونموش، قالان سؤزلر ایسه دئدی قودویا چئوریلیر چوخو. «جلاد محمدقلی» و اونون اوغلو «کاروان‌باشی الله‌وئردی». بو ایکی کاراکتئر رومانین آنلاتیسیندا، قتل ائدیب، گوناه‌کار بلکه ده گوناه‌سیز اینسانلاردان ایستر ایسته‌مز جان آلیر یا دا جان آلماق ایسته‌ییرلر. بو قتللر بعضن اونلارین پاراپارا شخصیتلریندن دولاییدیر، یانی اؤزلری بئله بیلمه‌دن قتل ائدیرلر. «اؤز» دئدیییم‌ده فرویدین آنلاتدیغی [10]Ego ـنو نظره آلیرام. بوردا اولایلار آلت‌بیلینجین ائتکیسی اوزه‌رینده باش وئریر؛ باشقا سؤزله: بیله بیله یوخ، بیلمه‌یه بیلمه‌یه قتله ال آچیلیر بعضن.
دیققت: بوردا گئدن بوتون ارجاعلار و صفحه شماره‌لری بوتا یایین ائوی نشر ائتدییی عرب الیفباسیندا کیتابین صفحه شماره‌لری اوزه‌رینده‌دیر. (7جی قایناق)
61جی صفحه‌ده اوخویوروق:
«... گؤزل پرنیسه‌نین اوزون داغینیق ساچلاریندان دالغین ـ دالغین محمدقلی‌نین بارماقلاری گزیردی و بو زامان بیر آز دا برک قیسیلیردی محمدقلی گؤزل پرنیسه‌یه، اصلینده بو دفعه روحو قیسیلیردی اونا عیناً کؤرپه‌یکن آناسینین ایستی قارنینا قیسیلدیغی کیمی. بوندان دا آلدیغی لذت بیر باشقا ایدی. عیناً آناسی ایدی گؤزل پرنیسه. سسی ده اوخشاییردی سسینه، البته کی آرتیق اونون اوچون عیناً آناسی ایدی گؤزل پرنیسه./ص61»
پسیکوآنالیسیس‌دا انسانین جینسل حیاتی ایکی دؤوره‌یه بؤلونموش: دوغدوغوندان بئش یاشینا قدر (بئش‌دن ده ایره‌لی کئچدی بلکه)، و بلوغ یاشیندان سونرا یاشانان جینسل حیات. اوشاقدا بئش یاشیندان بری جینسل دویغولار سؤنمه‌یه باشلامیش اونودولور، آنجاق بیر داها سونرالار باش قالدیراجاق!
اوشاق بو کئچیدی یاشاییر و اونا اؤزل اولان اوبژه[11] بو دؤوره‌ده فرقلیدیر. اوغلان اوشاغینا آناسی و قیز اوشاغینا آتاسی اوبژه‌دیر! اوغلان اوشاغی آناسینی تصاحب ائده‌جک و اونو اؤزونه تملّوک ائده‌جک ایشینده آتاسینی بؤیوک مانع گؤرور و اونو قاباقدان گؤتورمه‌لی‌دیر؛ ائله بونا گؤره‌دیر حوکومدار اودیپ ـ اؤزو بیلمه‌دن ـ آتاسینی اؤلدورور!
فرویدین آنلاتدیغی پسیکوآنالیسیس نظریه‌سینه گؤره، بو کئچیدی هر اوشاق یاشاییب کئچمه‌لی، آنجاق اودیپ عقده‌سینه دوچار اولان اوشاق بو دؤوره‌ده دوروب قالیر[12]. اودیپ مرحله‌سینده اوشاق اَلی ایله اؤز قضیبیندن لذت آلابیلر و اونا اولان اوبژه ده آناسی‌دیر! اوشاق بو دؤوره‌نی ساغلام کئچیب اؤتورمه‌سه، بؤیودویو زامان آناسینین ایماژینی باشقا قادینلاردا گؤره‌جک (آناسینی باشقا قادینلارا، قیزلارا پروجئکت [فرافکنی] ائده‌جک). نئجه‌کی قیز اوشاغی آتاسینی.
محمدقلی‌نین ائوله‌نمه یاشی کئچیرسه ده، نه کیمسه‌یه وورولوب نه کیمسه‌نی اؤز ائشی اولاراق قبول ائدیب. تکجه آناسینا اوخشار گؤزل پرنیسه‌نی گؤرجه‌یین «... محمدقلی‌نین گؤردویو و محمدقلی‌نی چاشدیران، فیکیرلرینی بیرـ بیرینه قاریشدیران او جوان گلین .../ص54» ـه بیر گؤیول یوخ مین گؤیول وورولور. بس نه اولدو؟!
دوزدن بو آدام محبّت‌ده اوغوللوغونا آز قویماییب هئچ «.... بیغلار شوه اولاجاق، گؤزلر قاپ ـ قارادیر، کوره‌ن ساچلاری پاییز چمن‌لییی‌دی ائله بیل. او بیر اولان آللاه بیلیر کی سنه نه قدر محبتیم وار قلبیمده، سندن باشقا محبتیم... بیر ده ائله سنه‌دی، بیرجه دنه‌م، حیاتیم منیم، بیرجه‌م، عؤمروم ـ گونوم، جانیم ـ جییه‌ریم .../ص127»، گؤرونور جلاد محمدقلی محبّت صاحیبی‌دیر، آتا دا اولا بیلیر بیرینه، جلاد دا اولسا اونسیّت بسله‌یه بیلیر بو آدام! آمما ندن ایندییه کیمی تک یاشاییب و اؤزونه بیر ائش سئچمه‌ییبدیر؟ ایندی بو دورنا گؤزلو گؤزل پرنیسه بیردن بیره آغلینی هوشونو آلیر گئدیر؟! او آناسینی گؤرور گؤزل پرنیسه‌ده!
[1] Psychoanalytic criticism
[2] Sigmund Freud
[3] neurosis
[4] psychoanalysis
[5] Psychopathography
[6] Marie Bonaparte
[7] Edgar Allan Poe
[8] Ernest Jones
[9] Norman Holland
[10] فرویدین ایکی چئشیت بؤلمه‌سی وار انسانین روانینا: 1ـ آلت‌بیلینج، بیلینج (بیلینج اؤزو ایکی قیسمه بؤلونور). 2ـ Id [من]، Ego [اؤز]، Super Ego [اوستون اؤز]
[11] object
[12] fixation