قورولوش اوزره قورولان اؤیکو
«لاپ او اوزاق‌لاردا» کیتابیندا گئدن بیر اؤیکونون اوخونوشو؛
دیل و روایت باخیمیندان "رضا کاظمی"نین "شکَری چوخدو بو قهوه‌نین" اؤیکوسونه یاناشساق، گؤزه چارپان بیر نئچه نؤقطه ایله راستلاشاریق. بو یازیدا، آماجیم اونلارین وورغولاماسی‌یلا آچیقلاماسی اولاجاقدیر. بوردا گئدن باخیشلاریمی دا، Roger Fowlerـین Linguistics and the Novel آدلی کیتابیندان [1] آلمیشام.
یازیمدا دؤنه دؤنه اؤیکونون بعضی جومله‌لرینه قاییتدیغیما گؤره، او جومله‌لری ـ آشاغیداکی کیمی ـ نؤمره ایله تانیتدیرماق ایستَردیم:
1 : کیشی قولاغینی اونون قارنینا دایادی. 2: ـ «آغریسی زادی یوخدور؟» 3: او، اَیلشدییی یئرده. 4: گؤزونو زیلله‌میشدی تلویزیونا. 5: ـ «نوچ!» 6: «گرَک مطبده قالیردیق»، کیشی دئدی. 7: باشینی اَیدی آشاغا. 8: کیشینین اوزونده‌کی ایکی گونلوک توکلری، قارنینین دَریسینه سورتولوردو. 9: اورتا بارماغی ایسه گؤبه‌یینی قوردالاییردی. 10: سول اَلی بئلینده گزیردی. 11: کؤینه‌یینی چکدی آشاغا. 12: اَری‌نین باشی اونون کؤینه‌یی آلتیندا قالدی. 13: شیشمان قارین دئدی. 14: ـ «قور قور سسی گلیر بوردان!»
بیر خبر، بیر روایت، بیر اؤیکو، جومله‌لردن اولوشان مَتنین گئدیشینده آنلادیلیر. (بیرجه جومله، یوخسا بیرجه سؤزجوک‌لو متن‌لرله ایشیم یوخ!). بو آنلانتی، هر نه اولورسا، جومله‌لرین بیر بیرینه باغلیلیغی‌یلا، "بیر بوتونلویو" اولوشدورور. گئت گئده خبرلر، اولایلار و اونلارلا تانیش اولاجاغیمیز آداملار، روللار، بَللی اولور. و اوخوجو، مَتنین آماجینا واریر. بو گئدیشده، دیلین بوتون نَسنه‌لری، مَتنین جومله‌لرینی بیر بیرینه باغلاماق اوچون قوللانمالیدیر.
اؤیکوده، دیلین گوجلو نَسنه‌لری‌یله یازارین باجاریغی، بیرلیکده، اؤیکونون ـ یازار ایسته‌دییی ـ فضا، تعویق، توهم، قورخو و باشقا تحکیه و دیل اویونلارینی یارادا بیلَر. بو اؤیکونون باشلانیش جومله‌لرینه گؤز گزدیرسک، بیر دانیشیقلا باشلانیر: بیرینجی جومله‌ده، کیشینین قارشیسیندا اولان آدامین کیملییی بَللی دئییل و "او" ضمیری یئرینه اوتوروب. بو بیلینمه‌مَزلیک، اون ایکینجی جومله‌یه قدَر ساخلانیلیر. اون ایکینجی جومله‌ده، کیشینین قارشیسینداکی آدام بئله تانیتدیریلیر: "اَری‌نین باشی". بوردا، بیلیریک کی، ایکینجی آدام کیشینین خانیمیدیر. اؤیکونو بیر ده اوخودوغوموزدا، هئچ یئرده جومله‌نی و یا بیر حرکتی باشلایان قادینلا اوزلَشمیریک. (یئرینه ضمیر اوتورور). ائله بونا گؤره، اؤیکونون باشلانیشی تعلیق دوروموندادیر. اوخوجو کیم‌له قارشی قارشی‌یا گَلدییینی گؤزله‌ییر. اؤیکونون ایلک سؤزجویو اولان کیشی، روللاری اوخوجویا آیدینلادیر، آچیقلاییر. کیم کیمه‌دیر؟ نه اولاجاقدیر؟ کیمین اؤیکوده ائتکی بوراخان [ائتکی‌لَندیرن/کنش‌گر] رولو وار؟ و کیمین ائتکی آلان [ائتکی‌لَنن/کنش‌پذیر] رولو؟ اوخوجو، بونلاری جومله‌لرین قورولوشویلا، گئدیشی‌یله قاباق قاباغا قویمالیدیر. کیشینین دیری حضورو و قادینین رنگسیزلییی، اؤیکونون قالانینا کؤلگه سالیر.
بیرینجی جومله‌نین قورولوشو، کیشینی اولایدان قاباغا سالیر، دئمه‌لی، اولای قیراغا گئتمک‌له، کیشینین اؤزو گؤزه چارپیر. قادین دا بئله! یعنی: کیشی، سونرا قادین، داها سونرا اولای. (کیشی ـ اونون ـ قارنینا). اؤیکوده، رول اوینایان قادین، یالنیز، بئش سئری ضمیرله، یوخ بلکه ائله قادین و آرواد سؤزجویو ایله گلیر. (بیر دؤنه: آرواد، دؤرد دؤنه: قادین). بونو، اؤیکوده گئدن ایییرمی دوققوز دؤنه "کیشی" کلمه‌سی، بئش دفعه ده "اَر" سؤزجویو ایله توتوشدوراق. همی قادینی، همی ده کیشینی ایفاده ائدَن باشقا ضمیرلردن کئچسَک، اؤیکوده "کیشی" (کیشی، کیشینین یئرینه اوتوران ضمیرلر، آدلار و ...) تئز تئز گؤزه دَییر. بئلهلیکله، "اؤیکونون بیرینجی جومله‌سینین قورولوشو، اؤیکونون بوتونلویونو داشیماقدادیر" سؤزونو دئسَک (بلکه ده ترسینه!)، چوخ دا یانیلمامیشیق.
دانیشیقدا گئدن بیچیم بئله‌دیر: کیشی سوروشور، قادین جاواب وئریر. («آرخایین اولدون؟»، «ایشیغی سؤندوره بیلَرسن؟»، «گؤره‌سن قیز ایدی یوخسا اوغلان؟» سورغولارینی قادین سوروشور. بونلار دا ائتکی بوراخان رولو اولانلارین سورغوسو دئییل، ائله ائتکی آلان رولونو آندیریر!)
آمما اؤیکونو روایت ائدَن نئجه آپاریر روایتی؟ ارنست همینگوی، دونیانین اَن آدلیم یازیچیلاریندان، اؤزونو اؤیکوده گؤستَرمیر، کاراکترلرینین دویغولارینی بیلمیر. یالنیز، روایت ائدیر (یارغیلامیر اؤزو). اونون یازیلاریندا کاراکترلرین ایچ دویغولاری دئییلمیر. دانیشیق بیچیمینده کاراکترلرین دورومونو آنلادیر. بیر فیلم‌چَکن دوربین کیمی‌دیر روایت‌ده. بو باجاریغا وارماق اوچون، کاراکترلرین دویغولاری، چوخراق دانیشیق بیچیمینده (دیالوقلاردا) اوخوجویا چاتدیریلیر. "شکَری چوخدو بو قهوه‌نین" اؤیکوسونده، دانیشیقلارداکی فعللر ائله گئدیر کی، اوندان بیر یوزوم [تفسیر] چیخماسین؛ یعنی صِرفن عمَلی دئسین. «کیشی دئدی»، «شیشمان قادین دئدی» کیمی تیکرار اولور. (اون ایکی سئری بئله بئله سؤزلر تیکرار اولور: «دئیه سوروشدو»، «او دئدی»، «کیشی دئدی»، «سسی گلدی» و...) بیر ده، فعل‌سیز جومله‌لر گلیر دانیشیقدا. (ایکینجی ایله بئشینجی جومله، و باشقا اؤرنکلر). یالنیز، ایکی دؤنه، یوزوم یئری اولان جومله ایله قارشی قارشی‌یا گلیریک. "... کیشی اونون سَسینی ائشیتمه‌میش کیمی سوروشدو: ـ «سالدین؟»" بوردا، "ائشیتمه‌میش کیمی"، یالنیز، دئمک ایشینی یئتیرمیر، کیشینین ایچ دورومونو دا بیلیندیریر، اونون دویغوسوندان خبر وئریر. ها بئله، "... «یاخشی‌سان؟»، کیشی سوروشوب اَلینی قادینین کوره‌یینه آتماق ایسته‌دی" جومله‌سینده، "ایسته‌دی" فعلی، گؤروب دئیَن راوینین بئله بیر اولایدان خبرسیز اولدوغو فعل‌لردن‌دیر؛ بوردا آنجاق، راوینین کاراکتری ایسته‌دییی فعلدن خبری اولدوغونو گؤروروک. (ماراقلی‌سی بوراسیدیر کی، بونلارین ایکیسی ده کیشی‌یه قاییدیر. یعنی او ائتدییی فعللردیر. گؤرَسن قادین‌شاهلیق باجاسیندان بویلانا بیلَریک بو یازی‌یا؟!)
راوی بیر دوربین کیمی یالنیز گؤردویو (و ایسته‌دییی اولایلاری) دئمک ایسته‌میش سؤزونو دئدیم. بو باجاریغا دا چاتمیش. آنجاق گؤرَسن بو راوی کیمین گؤزوندن باخیر اولای‌لارا؟! اولایلاری گؤستَرن دوربین هاردادیر؟ بو دوربین نئچه دؤنه و هاردا یئرینی دَییشیر؟ اوخوجولارین گؤزوندن‌می؟ باشقاسی‌نین گؤزوندن هئچ زادا توخونماق ایسته‌میر کی. بو آدام قادین اولا بیلَر یوخسا کیشی؟ یوخسا کاراکترلرین بیری‌نین گؤزوندن؟ روایت ائدَن بیر کاراکترین طرفینی توتوب‌مو یوخسا باغیم‌سیز بیر آچیدان باخیب‌دیر کاراکترلره؟ (بو سورغولار اؤیکونون دیقت‌له اوخوماغینا یاردیم اولا بیلر، جاوابلار ایسه اوخوجویا اؤیکونون دَرین قات‌لارینا وارماغا داها یارارلی اولار.)
بیر مَتنی آراشدیراراق، اونون فیزیکی بیچیمینی، بو بیچیمین ده اوخوجویا بوراخان ائتکیسینی گؤزدن کئچیرمه‌لی‌ییک. (شعردن واز کئچسَک) رومانلاردا، اؤیکولرده، جومله‌لر دالبادال، و سطیر سطیر صفحه‌نین ایچینی دولدورارا، اوخوجونون ـ دورمادان ـ ایرَلی‌له‌مه‌سینه یاردیم اولورلار. دورمادان اوخوماق، بلکه ده بیر شئیلری اوخوجونون الدن وئرمه‌سینه سبب اولور. بو اؤیکونون آچیق و بیر بیریندن آیریلی اولاراق سطیر سطیر یازیلماسی، اوخوجونو آلیشدیغی فورمدان آییریر؛ اونو دانیشیق بیچیمینده یازیلان بیر اؤیکویله اوزلَشدیریر. یازیچی، بئلهلیکله اوخوماق گئدیشینه ده ائتکی بوراخیر. اوخوجونون گؤزلری آلیشدیغی کیمی سطیرلری اوخویانمیر. بو ـ جومله، مَتن، وزن و آهنگه اؤنم وئرمه‌ین اوخوجولارا بلکه آجی بیر تجروبه ساییلسین. بئله بیر بیچیم آنجاق اؤیکوده اولان قرارسیزلیق و هیجان فضاسی‌یلا اویغون دوشوبدور. مَتنین بیچیمی و اوخوجونون پسیکولوژی‌سینه [روانشناسی‌سینه] جاواب آختارانلارا بلکه بیر آچی آچدی بئله‌نچی اؤیکولر (و متنلر).
سون اولاراق، اؤنملی ساییلان "زامان" مؤوضوسونا دا ایکی سورغونو اورتا قویماقلا ـ اؤتَری‌جه ـ توخونماق ایستَردیم:
1. روایتین زامانی اونون گئرچک یوخسا خیال ایچینده اولوب بیتمه‌سینه نئجه یاردیم ائده بیلیب‌دیر؟ 2
2. . اؤیکوده روایت اولونان زامان، اولای‌لارین اینانماغینا نه قدَر سبب اولا بیلیب؟
قایناق: ـــــــــــــــــــــــــــــــ
[1] (1977) Linguistics and the Novel ، Roger Fowler/ زبان‌شناسی و رُمان مترجم: محمد غفاری (نشر نی، 1390).
اتک یازی:
قورولوش: ساختار (اؤیکو قورولوشو: ساختار داستان کوتاه)/ یئنیدن اوخونوشو: بازخوانی/ اوخونوش: خوانش/ آماج: هدف/ وورغولاماق: تاکید کردن (وورغو: تاکید)/ آچیقلاماق: ایضاح وئرمک، توضیح دادن/ سؤزجوک: کلمه/ اولوشان: ترکیب و تشکیل یافتن/ اولای: حادثه، رخداد/ قوللانماق: مورد استفاده قرار گرفتن/ اؤرنَک: مثال/ دوروم: موقعیت/ گئرچَک: واقعیت