تنقید اوزره..
آلبر تیبوده[1]، تنقید فیزیولوژیسی[2] آدلی کیتابیندا، اوچ چئشیت تنقیددن آد چکمیش: «آغیز تنقیدی» ، «اوزمانلار تنقیدی»، «صنعت‌چی‌لر تنقیدی». آغیز تنقیدیندن آماج، دئییشیب یازیشمالاردا، خصوصی اولاراق مکتوبلاردا و ها بئله گونده‌لیک یازیلاردا گئدن تنقیدلردیر؛ اوزمانلار تنقیدی ایسه، تنقیدچی اوستادلارین یازدیقلاری مقاله‌لر و آکادئمیک تنقیددیر. اوچونجو تنقید ایسه، تیبوده‌نین نظری‌جه، اینجه‌صنعت‌چی‌لرین باشقا مسلک‌داشلاری اوچون یازدیقلاری تنقیدی باخیشدان عیبارت‌دیر. آنجاق اوچونجو تنقید، چوخلو اینجه‌صنعت‌چی‌نین اؤز گؤروشو و باخیش آچیسی اولاراق نظره گلیر. اینجه‌صنعت‌چی تنقید یازدیقدا، أثره گؤیلوندن کئچن و باخیشینا اویان آچیدان یاناشیر و بئله‌لیک‌له اؤز باخیشینی باشقاسینین أثرینی دیده‌له‌ییب چؤزورکن اورتایا قویور. بو تنقید بوتون أدبیات تاریخینی قانادی آلتینا آلمیش کیمی‌دیر.
بیر یاندان باشقا گیریشیم‌له ایکینجی تنقیدی، اوچونجونون و بیر ده اینجه‌صنعت و گؤزللیک فلسفه‌سی ایله اوغراشان فیلسوفلارین تاریخ بویو یازدیقلارینین اؤزه‌تینی بیر یئره ییغیب، دَرله‌ییب، قورام قوراراق تنقیده گیرمک، همن اوزمان اوستادلارین ایشی ده سانماق اولار. اوبیری یاندان اوچونجو ایله بیرینجی تنقیدین آراسیندا دا اوقدر بَلیرلی چیزگی یوخدور! بعضن داهی صنعت‌چی‌نین باشقا مسلک‌داشی ایچین یازدیغی تنقید ده، «آغیز» تنقید بؤلومونه لاییق‌دیر. بیر سؤزله بو اوچ چئشیت تنقید، آرتیق اوقدر بیربیریندن فرقلی و آیری اولان یاخلاشیملار دئییل‌دیر.
اوسته گتیردیییم آچیدان تنقید قونوسونا گیرمک، تنقید دوغاسی‌ندان بَلیرلی بیر شئی قاباغا قویا بیلمَز. تنقید، یوروم‌ـ‌یوزوم دئییل؛ هئچ چؤزوم ده دئییل. أثری تفسیر ائدیرکن، دَیَرله‌ندیرمه‌یینه دئییل، مفسر اونون آنلاماغینا چالیشیر؛ بئله‌لیک‌له قوتسال متن‌لرین اوزه‌رینده چالیشان کیمسه‌یه «مُفَسِّر» دئییلیر. بو اوزدن، مفسر أثرین صنعت‌سل یؤنونه توخونماغا گیریشمیر گئنللیک‌له؛ اوسته‌لیک قوتسال متن‌لرین دَیرله‌ندیرمه‌یی ده هئچ قونو دئییل‌دیر مفسرلر اوچون. آنجاق «نقد» کلمه‌سینه گلینجه، کؤک باخیمدان «دوزو أیری‌دن سئچمک»دیر. «تنقید»دن سؤز ائدیرکن، أثرین أیریسینی دوزونو آختارماق، بیر سؤزله ائله «چؤزمک» نظره گلیر ایلک باشدان و دَیرله‌ندیرمه یوخسا یارغیلاماغا اوقدر ده یاناشمیر؛ نه ایسه یونانجا kritikos سؤزجویونه باخاندا، «ژوری هئیأتیندن حوکمو اعلام ائدن کیمسه» آنلام‌دا گلمیش. یونانجادان آلینمیش critic سؤزجویو باتی‌دا أثرین دَیَرله‌ندیرمه‌سینه و البته یارغی قاپانینا قویماغا ماراقلی‌دیر؛ شوبهه‌سیز أثرین دَیَرله‌ندیرمه سوره‌جینده «چؤزمک» ده وار! یوخسا أثری آنلامادان، تانیمدان، اونون چئشیت‌لی قاتلارینا وارمادان، بیر Critic اونو دَیَرله‌ندیره بیلمز. یانی تفسیر، تنقیدین مقدمه‌سی‌دیر باشقا سؤزله.
نه ایسه بو «دوزو أیری‌دن سئچمه» یوخسا «حوکمو اعلام ائتمه» کیمی سؤزلر، تنقید آلانیندا، دونکیشوت‌لار یاراتمیش‌دیر! آغینا بوزونا باخمادان قلم سورتمک، آغیزا گلنی اؤتورمک.. «منتقد» تانینماق اوچون بلکه ده نه‌بیلیم بیریسینی یئره یاخما اوبیریسینی گؤیه یوکسه‌لتمه، یوخسا دوست‌جا دییه، سِفارشی «اؤیمک» یا دا «سؤیمک» کیمی ترپه‌شمه‌لرله اوغراشمیش تنقید ساحه‌سی و داها دا قارماقاریشیقلیغا یول آچمیشدیر.
بلکه آیری آچیدان تنقید گیریشینه یاناشساق: تاریخ بویو تنقید سوره‌جینده أثرین نئجه چؤزولمه‌سینه و دولاییسی ایله دَیَرله‌ندیرلمه‌سینین نئجه‌لییینی ایکی یئره بؤلمک اولار: 1) أثره اؤز اؤزلویونده، باشقا هر شئیدن یان اولاراق، اوبژِکتیو یاناشما؛ 2) أثردن دیشاری هر شئییه أل اوزاتماق‌لا اونون چؤزمه‌سینه یاردیم گؤتورمک. بو ایکی بؤلومون آراسیندا اؤزل چیزگی وار: أثرین دیشاریسینا چیخماق، یوخسا أثرین ایچینده قالماق! بیرینده أثر، باشقا هر شئی‌له برابر (یازارین بیوگرافی‌سی، کئچیردییی اولایلار، یاشادیغی دوروم، باشقا أثرلری، یازارین اؤز نظری و ...)، تنقیدچینین اؤنونده‌دیر. اوبیریسینده ایسه، تنقیدچی یالنیز أثره باخیر (بوردا داها دوغروسو «متن» دئمه‌لی‌یم!). بیرینجی قولون دالیندا دورانلارین کئچمیشی چوخ اوزاقلارا دا قاییتماسا، ییرمینجی یوز ایلین تقنید قولونو قاپسامیش اولدولار. «یئنی تنقید» ایزله‌ییجی‌لری، «شیکاگو اوخولو» تنقیدچی‌لری و باشقالار بو سیرادادیر. ایکینجی دالا گلینجه، أسکی یونانیستانا قدر اوزانیب گئدیر؛ ارسطودان توت ایندیکی «یئنی تاریخسل‌چی»لره قدر.
آمما گئرچک‌دن تنقیدچی «أثرین» تنقیدینه نئجه گیریشمه‌لی‌دیر؟ تنقیدچی یالنیز چؤزومله‌ییجی‌می، یوخسا أثرین صنعت‌سل یؤنلرینه گیریشیب دَیرله‌ندیرمه‌یه و یارغیلاماغا دا حاققی وار؟ تنقید سوره‌جینده اؤزل چرچیوه دوزه‌نلنمیش‌می هئچ؟ یوخسا بو مئیدان‌دا چاپان ایسته‌دییی یؤنه چاپار!
تنقیدی باخیش اوچون چئشیت‌لی قوراملار [نظریه]، اؤزللیکله ییرمینجی یوز ایل‌ده، چرچیوه‌لی اولاراق آرایا گلمیش. آنجاق بونلار «چؤزوم‌سل تنقید[3]» اولاراق یالنیز «متن»ی أله‌شتیرمک اوچون دئییل ده، دونیایا نئجه باخما طرزیدیر. بو اوزدن، بلکه أثری دیده‌له‌ییب ألک‌دن کئچیردیرکن، تنقیدچی، نظرینه آلدیغی قورام اوزره، او أثری قاپسامیش ایدئولوژی‌یه توخونور. اؤرنک اوچون «مارکسیزم تنقیدی» اوزره بیر متنه یاخینلاشان تنقیدچی، لویس تایسن[4] کیتابیندا[5] آچیقلادیغی کیمی، أثرین کاپیتالیزم، أمپئریالیزم و باشقا قاتمانچی‌لارین [طبقه‌گرا] دَیرلرینه قول قویوب قویولماماغینی آراشدیرار؛ و أثر بئله‌نچی دوشونجه‌لره ایسته‌یَرک یوخسا ایسته‌مه‌دن قاتیلمیش‌سا، تنقیچی متنی قاپسامیش بو یؤنلری آچیقلار! و... آنجاق هئچ تنقیدی قورام اؤز ایچینده اوقدر ده باغلی دئییل‌دیر؛ بیر نظریه‌ده، چئشیت‌لی دوشونورلَرین چئشیت‌لی گؤروش‌لری وار، بعضن بو فرق‌لر آیریما دا سونوجلانیر.
ییرمینجی یوز ایلین یایغین تنقیدی قوراملاریندان آد آپارماقلا، یالنیز اؤتری کئچسک: روس فورمالیسمی، پسیکانالیز [روانکاوی]، فئمئنیزم، مارکسیزم، آلیملاما ائسته‌تییی [واکنش خواننده]، یئنی تنقید، یاپیسالچیلیق [ساختارگرایی]، گؤسترگه‌بیلیم [نشانه‌شناسی]، توپلوم‌بیلیم [جامعه‌شناسی]، دیل‌بیلیم [زبان‌شناسی]، بلاغت‌بیلیمی، یاپی‌سوکوم/ یاپیسیزلاشدیرما [واسازی/ شالوده‌شکنی]، یئنی تاریخسل‌چیلیک [تاریخ‌گرایی نوین]، کولتورل تنقید، لئزبیین/ گئی/ کوییر تئوریسی، سؤمورگه‌چیلیک سونراسی [پسا استعماری]، ائکوأله‌شتیری/چئوره‌أله‌شتیری [بوم‌نقد]، و..
تنقیدچی بونلارین هانکیسینی سئچیرسه، ـ طبیعی‌دیر أثره داها اویغونلارینی سئچه‌جک ـ قورامین اورتایا قویدوغو آچیدان أله آلدیغی أثره گؤز دولاندیردیقدا گیزلی یا دا آچیق ایلیشکی‌لری دسته‌کله‌ییب، اونلاری سئچدییی قورامین سوزگه‌جیندن کئچیررک نظرینی دئییر. بو قرارلا أثره ایشله‌میش ایدئولوژینی ده آچیقلاییر؛ دوغروسو ایدئولوژی ایشینی گؤسترمک‌له دئییل گؤسترمه‌مک‌له گؤرور؛ بو اوزدن تنقیدچی ایدئولوژیلرین اؤرت‌باس ائتدییی پرده‌نی قیراغا چکیر! بو سیرادا گؤزل أثردن بئله قورخونج ایدئولوژیک سونوجلار اوزه چیخار..
اوسته سیرالادیغیم یاخلاشیملارین بیرچوخو، تنقیدین اؤزو کیمی، دیسیپلین‌لرآراسی [میان رشته‌ای] چالیشمادیر. مثلن چئوره‌أله‌شتیری: چئوره‌بیلیم [ائکولوژی] و أدبیات آراسی آلاندان دوغولموشدور؛ و طبیعی‌دیر أثره یاناشما دا بونلارین وئردییی باخیش آچیدان یارارلاناراق، سونوندا تنقیدچینین ایسته‌یینه باغلی‌دیر. و بیر سؤزله بلکه تنقید بونلارین هامیسینی بیر یئره ییغالی، اؤزو باشقا چالیشمادیر دئمک ده اولار.
نه ایسه نظره گلیر بئله چرچیوه‌لی قوراملار چوخلو چؤزومله‌مه‌یه ساری ماراقلی‌دیر و او قدر دَیرله‌ندیرمه‌یه قول قویمور. بئله باخیش ییرمینجی یوز ایلین ایکینجی یاریسیندان بری باشلاندی و هامیسینی دا یئنی تنقیدین قوللاریندان سایماق اولار. آنجاق 2009دا اینجه‌صنعت قورامچی [نظریه‌پرداز] و فیلسوف، نوئل کارول[6]، «تنقید اوزه‌رینه[7]» آدلی کیتابیندا، تنقیدی باخیشی یالنیز چؤزومله‌مه چالیشمادان قورتارماق اوچون، عملی تنقید سوره‌جینده گره‌ک‌لی اولانلاری آچیقلارکن تنقیدچیلرین دَیرله‌ندیرمک‌دن چکینمه‌لرینی قیناییر. کارولا گؤره: تنقیدچی (ایستر کاغاذ اوزره، ایستر اؤز بئینینده) آلتی آشامانی کئچدیکدن سونرا «دَیَرله‌ندیرمه» حاققینی قازانیر. یانی تنقیدچی أثری تنقید ائتدیک‌ده: ایلک اؤنجه أثری «توصیف» ائتمه‌سی، سونرا «کاتئقوریزه [دسته‌بندی]» ائتمه‌سی، أثرین «اولوشما زمینه‌سینین یوخلاماسی»، أثرین «آچیقلاماسی»، داها سونرا «یوروملاما» و أثری «چؤزمک»؛ بونلاردان سونرا ایسه تنقیدچی اوزه‌رینده ایشله‌دییی أثری دَیَرله‌ندیره بیلَر. هرحالدا نوئل کارول کیتابندا بو آشامالارا اؤزل بؤلوم آییرمیش و آچیقلامیشدیر. دوغروسو اوزمان تنقیدچی بلکه بیر باخیشدا او آلتی آشامانی کئچیرمیش کیمی ده اولا بیلر؛ نه ایسه تنقید یازیلیرسا آیاغینی برک یئره قویوب یازیلمالی‌دیر. نه‌دن‌سیز و هاوادا سؤز اؤتورمک هئچ تنقیدچی‌یه یاراشماز؛ ایستر بو تنقید قورام اوزره، ایستر ده شخصی باخیش اولسون.
- ۹۴/۱۲/۱۰