دیکتاتورلوغا دؤزمه‌ین قاپی!
اَدبیات ایله اَدبی تنقیدین گئدیش سوره‌جی اوزره
شریف مردی
«تنقید بیلیم دئییل. بیلیم معنالار اوزه‌رینده چالیشیر. تنقید معنالاری اوره‌تیر.»
رولان بارت
اَدبی تنقیدین هاردان باشلانیب ایندییه کیمی و داها سونرالار هارا واراجاغی قونودا چوخلو یازیلیب؛ آنجاق ادبی تنقید اؤز قارینداشیندان، ادبیات‌دان، آیریلان دئییلدیر هئچ زامان. رولان بارت، تنقیدی یازیلمیش اثردن آلان معنایا اؤزللیک وئرمه، اؤزل معنا تؤره‌تمه بیلیر. باشقا سؤزله تنقید بیلیم‌له اوخوماق آراسی بیر آلاندادیر بارت‌جا[1]. نه ایسه اَدبیات‌لا تنقید آراسیندا بؤیوک اورتاقلیق وار: هر ایکیسینین آماجی اوتوریته‌دن قاچماق، اونو چؤکورتمک‌دیر. سیاوش جمادی «درآمد به تبارشناسی رمان و نقد ادبی[2]» یازیسیندا، اَدبیاتین اوتوریته‌نی داغیتما سوره‌جینی آچیقلارکن، نئجه قوتسال متن‌لرین و اونو یوزان کیلیسا تشکیلاتی اوتوریته‌سیندن قاچما آماجی ایله اَدبیاتین اؤزه‌للـه‌شمه‌سیندن و یازارلارین کلاسیک اثرلره، اؤزه‌للیک‌له یونان و روم اَدبیاتینا اوز توتماسیندان دئمیش و سونرا یازارین معنا قونوسوندا اوتوریته مرکزینده اوتورماسینی، داها سونراسی اَدبی تنقیدین بو یازار اوتوریته‌سیندن قاچماغی یاخشیجا آچیقلامیشدیر. مقاله‌نین یازاری، رولان بارتین «مؤلفین اؤلومو» قورامینا توخونموش (قورام دئییل ده بیر چاغیریش‌دیر دئییر بو!) و خوش دیل‌له بارتین مؤلفه قبیر قازماغینی دا یئنی بیر اوتوریته تؤره‌تمک کیمی بیلمیش: بوندان قاباق یازار معنا اوزه‌رینده آللاهلیق ائدیردیسه بوندان سونرا تانریلیق سیراسی اوخوجو/لار/ـا چاتیر، و کیمسه‌یه بویون اَیمه‌دن معنا تؤره‌تمک‌ده چاپدیران اوخودوجودور. آماجیم او مقاله‌نین آچیقلاماسی یوخسا اؤزه‌تینی گتیرمک دئییلدیر. میشئل فوکو[3] ایسه «مؤلف نه‌دیر؟[4]» آدلی مقاله‌سینده مؤلفه بیر نسنه کیمی یاناشیر. آنجاق اومبئرتو ائکو[5]، بارت‌دان سونرا اَن تانینمیش گؤسترگه‌بیلیم‌چی و ایتالییان دوشونور، «تاویل و آشیری تاویل[6]» آدلی مقاله‌سینده متنه گؤره معنا تؤره‌تمک‌ده اوخوجویا سینیرسیزلیق حاققی وئرمیر. بو آرا مؤلفه قونوم وئرمک یوخسا اونو یئریندن جایدیرماق، یوخ ائتمک و یئرینه منتقدی یوخسا اوخوجونو سالام صالاوات‌لا اَیله‌شدیرمک، چوخلو چلیشکی‌لر و دارتیشمالار یارادیب، ایش ده ائله اوتوریته مرکزینی داغیتماق‌دان قایناقلانمیشدیر هر حالدا[7].
بئله ایسه اَدبیات و اونون قارداشی، اَدبی تنقید، بوتونلوک‌له اینجه صنعت و تنقید، نئچه‌سس‌لی‌لیک‌دن یارانان‌دیر. اوتوریته‌یه قاپسانمیش دورومدا اینجه صنعت یوخ اولوب چورومه‌لی، آیاق آلتیندا اوتوریته مرکزینین «آفرین آفرین» یوخسا اَه توفو ایله قارشیلاناجاق‌دیر. دوزو داها اینجه صنعتین دورومو و قونومو دَییشیلیب‌دیر؛ متن و اثرین تکجه‌ـ‌معنالی اولدوغو و اونون قوتسال اولماسی چاغدان کئچمیشیک. بئله ایسه متنه معنا یاراتماق و یوزماق داها متنین اؤزوندن اولموشدور. اَدبیات و اونون اوزه‌رینه یازیلان تنقید تک‌باخیشلیلیغی گؤتوره بیلمز؛ اولاسی دا دئییل. ایلگینج شئی بودورکی اوتوریته‌یه قاپسانمیش دوروم/توپلومدا مؤلف و بعضن داها گولونج اولان، بو دورومون منتقیدی ده اؤز اوتوریته‌سیندن جانی، مالی و سؤزو ایله ساوونماقدادیر و اؤزونه خیردا دیکتاتورچولوق توکانی آچیر؛ بئله بیر دونیادا ادبیات یوخسا تنقید هئچ زامان دیرچه‌لیب گَلیشمز. ادبیات، نئجه‌کی اونونلا یاناشی آیاقلاشان تنقید، اؤز قونوموندا اوتورماق، آیاق توتوب یئریمک ایسته‌ییرسه باخیش فرقلیلیک‌لرینه دؤزمه‌لی‌دیر. اینجه صنعت دئموکراسی ایله اوغراشان اؤلکه‌ده دوغرولا بیلر. بوردا منم‌ـ‌منم‌دن سؤز گئدیرسه اَدبیات و اینجه صنعتین اؤلومونه قول قویولماق‌دیر[8]. اینجه صنعت دیکتاتورلوغا بویون اَیمه‌ین صنعت‌دیر. بیری بیرینین سؤزونو قاوراماسینا (دَرک) تلاشلانمانین چاغیندا تنقید یارانا بیلر.
اَدبی تنقید نه‌دیر او زامان؟ بو سورغونون اوزه‌رینده کیتابلار یازیلیب، دارتیشیلان سؤزلر اولوب.. اونون مانع و جامع تعریفه سیغماماسیندان دانیشان اولوب.. بلکه تنقید یول‌لاریندان یوخسا تنقیده یاخینلاشما تورلریندن دانیشیلسا داها آچیق آیدین سؤزلر اورتایا قویولار! بو قونودا ایسه چوخلو کیتابلار یازیلیب، درسلیک‌لر ساهمانلانیب و اَلده‌دیر ده هامیسی. بو اوزدن بئله ده سوروشا بیلَریک: اَدبی تنقید نه اوچون اولمالی‌دیر؟ آماجی نه‌دیر؟ نئجه اولمالی؟
ماتییو آرنولد[9] اَدبی تنقیدی «غرض‌سیز چالیشمالار، اَن یاخشی ائییتیم‌لر و فیکیرلری دونیادا یایماق اوچون[10]» تعریف ائتمیشدیر. غرض‌سیزلیک بیلیریک ایمکانسیزدیر، بونون پیس یؤنو اولاراق یاخشی یؤنو ده اولمالی‌دیر. جومله‌نین قالانینا کئچیریک‌سه دیکتاتورلوق کؤلگه‌سی یئنه اؤزونو گؤسترمک‌ده‌دیر بو تعریف‌ده. یاخیشی ائییتیم و فیکیری کیم بللی ائده‌جک‌دیر گؤره‌سن؟ و نه‌دیر اَصلن یاخشی ائییتیم؟ اَدبیات و اَدبی تنقید ایسه بو کؤلگه‌نی یوخ ائتمک ایسته‌ییر. 19جو یوز ایلین اَدبی منتقیدین بو جومله‌سیندن اَدبی اثرین چؤزولمه‌سی و یاخشی‌ـ‌پیسین بلله‌ندیریلمه‌سی ده آلینیر.
سؤز ده ائله اثرین چؤزمه‌سینده‌دیر: اوتوریته کؤلگه‌سیندن قاچان اَدبیات اؤزونه یئنی بیر اوتوریته یاراتمیشدیر و اؤزونو اَثرین و معنانین تکجه آللاهی بیلیردی؛ بارت‌دان داها چوخ قاباق، اَسکی یونان فیلسوفلاریندا بیله، مؤلفین معنایا یییه دورماسینا قارشی چیخمیشدیلار. رولان بارت بو سؤزلری بیر یئره ییغیب «مؤلفین اؤلومو» بیلدیریسینی یایدی. مؤلف اَثرینی یایاندان سونرا باسدیریلسا داها اَلی اَثردن چیخان یوروم‌ـ‌یوزوم‌دان باغلی اولاجاق. بو سیرادا مؤلف‌دن آیریلیب یالنیز اَثرین اؤزونه دیققت یئتریمک، «فورمالیست‌لر» یوخسا «یئنی تنقید» کیمی آخیملار اوزه چیخاردی. مؤلفی بوراخیرکن اَثری ده اؤز قونوموندان، اولوشدوغو دورومدان، اؤز توپلوموندان بیله آییردی. یالنیز و یالنیز متنین اؤزو، جومله‌لری ایله، سؤزجوک‌لری و یازیلیش طرزی بیله اؤنم تاپدی[11]. ایش او یئره گلدی مؤلفی باسدیریب اوخوجونو دیکه‌لتدی تاخت اوسته. «آلیملاما ائسته‌تییی[12]» بو آرا اؤزونه یئر قازاندی..
آنجاق اَدبی تنقیدین گؤره‌وی اوتوریته مرکزینی داغیتماق‌دیرسا یئنه متنه قاییدیب، متن‌ده اولان، یازارین اؤزو بیله خبری اولمادان، متنی قاپسامیش ایدئولوژینی چؤزمک گره‌کیردی. ایدئولوژی دیکتاتورلوق یاپیسی اولان توپلوم/باخیش/دورومون دایاق دیره‌یی‌دیر. بونونلا بئله «مارکسیزم تنقیدی»، «فئمئنیزم تنقیدی» و... اوزه چیخدی و اثرین اوزه‌رینه کؤلگه سالان ایدئولوژی‌لرین چؤزمه‌سی ایله تک‌باخیشلیلیق آلتیندان بویون قاچیریردیلار. بونلار هره‌سی بیر باخیش اولاراق متنین ایچینده و متن اونون ایچینده چابالایان باخیشین آچیقلاماغینی آماجلاییردیلار. ایدئولوژی اونا اویموشلاری ائله اویدورور کی بیلمه‌سینلر اویدورولوبلار؛ بو اوزدن اَدبی تنقید بو طرز یاخینلاشماقلا او ایدئولوژینین چؤزمه‌سینی آماجلاییب، اوتوریته مرکزینی داغیتماق ایسته‌ییر.
نه ایسه بعضن بئله سویوت و سرت یاخینلاشمالاردا، اؤزه‌للیک‌له «یئنی تنقید» کیمی اَدبی تنقیدلر، متنی اولوشدوغو زمینه‌سیندن آییریردی و چاش‌ـ‌باش ووران معنا دا تؤره‌دیردی اونا. بو اوزدن بیر داها یازارین و متنین یارانما اولایلارینا و یاپیلارینا یئنیدن دیققت یئتریمک‌له «یئنی تاریخسل‌چیلیق» کیمی قوراملار دا قونوم تاپدیلار.
هر حالدا بو چکیش برکیش‌له بعضن اَثرین یاخشی‌ـ‌پیسلییی اونودولور، منتقید بیر چؤزومله‌ییجی اولور یالنیز. بعضن ائله اولوردوکی منتقید هئچ بئله قونولارا گیرمک ایسته‌میردی؛ بئله‌ـ‌بئله گیریش‌لره ده قارشی دوروردو. نه ایسه یئنه بو سورغولار اؤز یئرینده ایدی. اَدبی اَثر هانسی اَثردیر؟ اَثر یاخشی‌می پیس‌می؟ کیم بونلاری آچیقلایا بیلر؟! اَصلن اَثر اَدبی‌دیرمی؟ اَلبته یئرسیزـ‌یئرسیز و نه‌دن‌لره دایانمایان نظر وئرمه‌لر هئچ زامان دوز اولمازدی. آنجاق سؤزجوک‌جه critic یونانجا kritikos سؤزجویوندن آلینمیش "ژوری هئیأتیندن حوکمو اعلام ائدن کیمسه" آنلامیندا؛ نقد ایسه "دوزو اَیری‌دن سئچمه" اولماقلا منتقیده دَیرله‌ندیرمه حاققی دا وئریله بیلر. نوئل کارول[13]، آمئریکالی فیلسوف، کیتابیندا[14] ایشاردیغی کیمی، اَثرین یاخشی یوخسا پیس‌لییینه سؤز آتان منتقد نئچه زمینه‌ده گره‌یینجه اوزمان اولمالی‌دیر دئییر ده، آنجاق اَثرین منتقید وَریندن دَیرله‌ندیرمه‌سیندن کئچه‌ممیر. سؤز بوردادیر: دَیرله‌ندیرمه حاققی اونا وئریلن کیمسه دیکتاتورلوغا ساری سوزه‌ممزمی؟ تنقید اؤزو اوتوریته آلتیندان قاچماق ایسته‌ییردی؛ بئله ایسه منتقید اؤزو یئنی دیکتاتورلوق قورا بیلمزمی؟ قورار دا چؤزر ده دیکتاتولوق یاپینی! آنجاق بو قاپی دیکتاتورلوغا دؤزن قاپیلاردان دئییل. نقد یاپیسی دیکتاتورلوق گؤتورمز بیر یاپیدیر.
[1] Roland Barthes, Criticism and Truth, trans. Katrine Pilcher Kenueman, London, Continuum, 2004, p. 32.
[2] سیاوش جمادی، انکار حضور دیگری، انتشارات ققنوس، 1394، ص 9ـ68.
[3] Michel Foucault (1926-1984)
[4] The Essential Works of Michel Foucault 1959-1988, vol. 2, Aesthertics: Method and Epistemology, Ed. James Faubion, trans. Robert Hurley et al. (New York Press, 1998)
[5] Umberto Eco (1932- )
[6] Umberto Eco, Richard Rorty, Jonathan Culler and Christine Brook-Rose, interpretation and overinterpretation, Ed. Sefan Collini, Cambridge University Press, 1992 (1994), pp. 23-67.
[7] 20جی یوز ایلده ادبی تنقید اؤزونو اوزه‌رینده چالیشدیغی و چؤزدویو یازیلمیش اثرلرله ائش توتموش. چوخلو منتقدلر اؤزلری بؤیوک یازار دا اولموشدور.
[8] نثر منیم‌له باشلانمیش، شعر منیم شعرلریمه دایالی آیاق توتوب.. بئله بئله لاخلاق سؤزلر مؤلفین اؤز آغزیندان ائشیدیلن چاغدا همن دیکتاتورلوغون درین قاتلارا ایشله‌مه‌سیندن خبر وئریر. دئمک اوتوریته‌دن قاچان آدام اؤزو یئنی دیکتاتورلوق قوروب. (اؤز قولاغیملا ائشیتدیییم سؤزلردن‌دیر بو بیزیم گلیشمه‌میش اؤلکه‌میزده!) هئچ کیم ائتکیلی اثرلری یوخسا آددیملاری دانماق ایسته‌میر.
[9] Matthew Arnold (1822-1888)
[10] چارز برسلر، درآمدی بر نظریه‌ها و روش‌های نقد ادبی، مترجم مصطفی عابدینی فرد، انتشارات نیلوفر، 1393، ص. 28.
[11] شعرین و نثرین بیچیم قونوسونا توخوندولار.. جومله هاردان باشلانیب، هاردا بیتیب.. هاردا آرا وئریلیب..
[12] Reader response criticism (Alımlama estetiği)
[13] Noël Carroll (1947- )
[14] Noël Carroll, On Criticism, London, Routledge, 2009.
- ۹۵/۰۳/۲۵