نئچه‌سسلیلیک؛ رومان؛ بیز
رومان باشقا دونیالاری قاورایان، باشقاسینی آنلایان، باشقاسینا مئیدان وئرن و باشقاسینی تانیماقلا اؤزونو تانیماغا چالیشان آلاندا دوغولابیلر. رومان سس‌لر ایچینده سس دئییل، سس‌لرین بیر دوزئیده اولدوغودور. سؤز آتماغا اولوشمور، سؤزلرین بیر یئره برابرجه ییغیلماغی‌دیر. سس‌لرین ائشیدیلمه‌سی‌دیر. بؤیوک روایت‌لرین آنلاتیسی دئییل، خیردا سس‌لرین بؤیوک قورولتایی‌دیر رومان. گوزگودور. سنی و باشقاسینی گؤسترن گوزگو. اولوشماق و گؤسترمک‌دیر رومان. گئج دوغولسا دا، اینجه‌صنعتین اَن گؤزل قولودور رومان. اینجه‌صنعت، گؤزللیک، و اَیله‌نجه‌یه گؤره یارانیر. وارلیغی وارلیق کیمی گؤسترمه‌یه چالیشیر رومان. گئرچک‌لرله دولو یالان دونیادیر و یالانلاردان داشان گئرچک‌دیر. دونیادیر رومان؛ هر کسین گؤروب، دئنه‌ییب یاشایابیلدیغی دونیالار. و ساده‌جه بیر آنلاتی‌دیر رومان، شیرین بیر آنلاتی. آجیلاری شیرینجه دادیزدیران‌دیر رومان. هابئله رومان اوسته گلن شعاری سؤزلر ده دئییل! آنجاق نه‌دیر رومان؟ نه‌ده و هاردا دوغولابیلر؟ و نه‌دن بیزده بو ادبی ژانر آزدیر؟ (ورامی هئچ؟!)
رومان بیر امکان‌دیر. تانیماغا، تانیتدیرماغا، گؤرونمه‌یه، و گؤروندورمه‌یه امکان. بو اوزدن کمیسه «اؤز»ونو و وارلیغینی تانیماسا، هئچ زامان بو امکان‌دان یارارلانا بیلمز. «اؤز»دن کئچیر و «اؤز»ـه دیر رومان. بوتون دین‌لرده، بوتون مکتب‌لرده «اؤز»و تانیماغا بوللو بوللو گؤزل سؤزلر و نصیحت‌لر وار. «اؤز» یا «نفس»ی تانیماق اوچون بشر «افسانه»دن و «حماسه»دن کئچیب «رئال» دونیایا آیاق قویدو. انسان‌اوغلو گؤیدن، مئتافیزیک‌دن آیریلدیغی و اولاغان‌اوستو گوجلرین یوخا چیخدیغی زاماندان اؤزونو «بیرئی» اولاراق تانیماغا و دَیرله‌ندیرمه‌یه چالیشیر. بو زامان «رومان» آدلاندیرابیله‌جه‌ییمیز شئی دوغولور. آنجاق رومان نئجه «اؤز»و تانیتدیریر؟ انسان نئجه اؤزونو روماندا تانیییر و تانیتدیریر؟ و یئنه ده، بیزده بئله‌نچی رومان وارمی؟
اوسته سادالادیغیم اؤزللیک‌لر نئچه‌سسلی رومانین اؤزللیک‌لری‌دیر. روس دوشونور، میخاییل باختین، رومانی نئچه‌سسلی اولماغا باشارابیلن ژانر بیلیر. «نئچه‌سسلی» دئییمی باختین‌ین اؤز دئییم‌لریندن‌دیر و داستایفسکی‌نین رومانلارینین اؤزللیک‌لریندن ساییر؛ عین حالدا باختین تولستوی‌ون رومانلارینی ایسه «تک‌سسلی رومان» آدلاندیریر. باشقا سس‌لره ائش قونوم وئرماق، هر کاراکتئرین اؤز سسی، باخیشی، ایدئولوژیسی بوغولمادان اوزه چیخماق، متضاد سس‌لرین بیریئرده اولماسی و توققوشماسی، شخصیت‌لرین قارشیت سس‌لر ایله بیرگه مؤلف و یازارین سسی برابر اولماق، نئچه‌سسلیلیک اؤزه‌للییی‌دیر. دئموکراتیک آلاندا، دئموکراتیک باخیشلا بئله بیر شئیین اولوشماسی اولاسی‌دیر؛ باشقاسینین وارلیغینی داهمایان آلاندا. دانیشیق اولان اورتام‌دا اوزه چیخابیلر نئچه‌سسلی رومان؛ «دانیشیق»دان آماجیم ایسه میخاییل باختین‌نین تعریفی‌دیر.
تک‌سسلی رومان قورو رومان اولور، دیکتاتورلوق سؤیله‌می‌نه داها اویور. مؤلفین دئدیی سؤز قولاغی کار ائله‌ییر، یا دا کاراکتئرلرین بیرینین سسی باشقا سسلری بوغور. تک‌سسلی رومانین باشاباشیندان یالنیز بیر سس ائشیدیلیر؛ و بو سس رومانین روحونو آلیر، قورودور. تک‌سسلی روماندا، بوللو بوللو کاراکتئر ده اولسا، اونلارین دونیالاری و سؤزلری باشقالاری ایله دانیشیغا گیرمیر، بیربیرینی قاورامیر، و نهایت‌ده اولایلار و سؤزلر مؤلفین یا دا قهرمانین سؤزونون سونوجونا یؤنه‌لیر. تک‌سسلی روماندا اؤزونه‌دایالی (اؤز دونیاسینا دایالی) وارلیق/ایده/شخصیت یوخدور. نئچه‌سسلی رومان سوره‌کلی آختارماق‌دیر، تک‌سسلی ایسه بللی سونوجا وارماق.
آرتیق «اؤز» یا «نفس»ی بیر بیتوو اولاراق تانیماق اوچون نئچه‌سسلی رومان یارارلی اولور یالنیز. روماندا باشقاسینین دونیاسی ایله، باشقاسی دئنه‌ییب یاشادیغی کیمی تانیش اولوروق. باشاریلی رومانی اوخورکن کیمسه یوخدور اؤزو تجربه ائتدییی آنی روماندا گؤرمه‌سین. بعضن اوخوجو اؤزونو تام دیری وارلیق کیمی گؤرور روماندا. بو اوزدن اؤزونو باشقاسینین گؤزوندن گؤره‌بیلیر اوخوجو. بوردا اؤزونو ده گؤرور باشقاسینی دا؛ اوخوجو بیر ده قاییدیب اؤزونه دؤنوب، ایچینه گیرسه «اؤز»ون تانیماغینا نئچه آددیم یاخینلاشیر. آخی «اؤز»و تانیماق یالنیز ایچه دالماق‌لا اولاسی دئییل‌دیر. اصلینده «اؤز»و تانیماق اوچون «باشقاسی»نین گؤزوندن و «اؤز»ون گؤزوندن، ایکی یؤنلو اولاراق یاناشمالی‌دیر انسان. و بو ایکی آچی بیرله‌شیب بیری‌بیرینی اؤرتوشدورمه‌سه «اؤز»و تانیماق یالنیز توهم‌دیر. آنجاق بو (ایکی یؤندن «اؤز»ـه یاناشما) سس‌لرین اؤزگورجه اوزه چیخان رومان‌لاردا گئرچه‌کله‌شه‌بیلر. بیر سسین یوخسا مؤلفین سسی بوتون آلانی قاپسایان رومان اوخوجونو دا او سسین جایناغی آلتینا آلیر. مؤلفین هرنه‌یی بیلدییی و حوکم سوردویو آلاندا باشقا سس‌لر باتیر. دوشونن اوخوجو ایسه آرتیق بو سس‌دن و بو سئیطره‌دن قوتولوب قاچماق ایسته‌ییر.
شعر یا باشقا اینجه‌صنعت قوللارینین نئچه‌سسلی اولماسی چتین‌دیرسه، رومانین نئچه‌سسلی اولماغینا آرتیق زمینه وار؛ آنجاق بو باشارینین الده ائتمه‌یی ایلک اؤنجه نئچه‌سسلیلیگه اینانماق‌دیر. باشقاسینین وارلیغینی گؤرمزدن گلمه‌مک، سسینی بوغماماق، اونو اینکار ائتمه‌مک، دینله‌ییجی آراماماق، دیالوقا کئچمک و بیرکره‌لیک منبَر اوستوندن خالقین آراسینا کئچمک لازیم‌دیر. جانلی دانیشیق یارادماغا طرف‌لرین سسینی قاوراییب ائشیتمک گره‌کیر! دوغروسو رومان بیر دوشونجه، یوخسا وارلیغین اثباتینا اولوشمور؛ رومان اونون گؤسترمه‌یینه چالیشمالی‌دیر.
ایران تورک‌لرینین رومانی سایی‌دا ایزله‌دیییمجه بیر اوقدر دئییل‌دیر (سایماقلا قوتولور دئسم یانیلمامیشام.) اولانلارین چوخو دا بیر سسین یوخسا یازارین سسی آلتدا بوغولور! دانیشیق دئیه، اؤزل کاراکتئر دئیه، اؤزللیک دئیه بیر شئی یوخدور. هر شئی دایازدیر. دیل قونوسونا گلینجه، آرادا بؤیوک چات وار. خالق دیلی ائییتیمین یوخلوغوندا و مرکزیّتین تک‌سسلیگی آلتدا چابالاییر. یازار بوندان قوتولماغا چابا گؤسترمه‌لی‌دیر. آنجاق دانیشیلان دیل‌ده یازماق چلیشکی‌یه قاتلاشماق‌دیر بیر یؤندن.
هر حالدا دَرین رومانین کاراکتئرلری دیری وارلیق کیمی اولمالی‌دیر؛ اؤزونو تام بویلو بوخونلو گؤسترمه‌لی‌دیر. رومان اوخوجوسونو ایناندیرمالی‌دیر، گئرچک‌اوستو اولسا بئله. سؤزومو هاوادا دئمک ایسته‌میرم. ناصر منظوری 1373ده «قاراچوخا» آدلی رومان یازمیش؛ باشقا یئرده دئمیشم، بو رومان بیزیم (بیلدیییم و اوخودوغوم) اَن گؤزل و آدی چکیلمه‌لی رومانلاریمیزداندیر. نه ایسه بو روماندا مؤلفین سسی قولاغی کار ائله‌ییر. کاراکتئر دئیه بیر شئی آرادا اولوشمور. سانکی مؤلفین سؤزونو دئمک اوچون یازیلمیش‌دیر یالنیز. سؤزو ایسه کسین‌دیر. باشقا رومانلاریمیزین بیرچوخو بوتونلوک‌ده یا رومان دئییل یا دا تجربی رومان اولماغا جان آتیر. یازارین حوصله‌سیزلیگی ایله، تلم‌تله‌سیک یازیلمیش، دایاز، جان‌سیز، روح‌سوز و ژورنالیستی بیر عالم‌دیر. ایناندیرماغی وئجینه آلمیر. یازار سانکی سؤزونو یئریتمک اوچون بیر سیندان آلمیش الینه و سؤزجوک‌لرله اوخوجونون بئینین دویور. اؤیکو قولو ها بئله. آنجاق اؤیکوده بیرآز رومان دوروموندان ایره‌لی گئده‌بیلمیش اولساق دا، یئنه مونولوق ایچینده‌ییک! هله گئتملی و آچمالی یول چوخ و اوزوندور.
- ۹۵/۰۹/۲۷