آنالیتیک فلسفه نه‌دیر؟ ـ آنار جعفروو

مقاله قوزئی آذربایجان فیلسوفو آنار جعفروو قلمی ایله باکو تدقیقات اینستیتو سایتیندا یولکه‌نمیشدیر. اوخوناقلی و دقیق اولدوغونا گؤره اونو کؤچوروب بوردا قویماغینی دوشوندوم.

مقاله‌ده آنالیتیک فلسفه‌نین نه اولدوغو، هاردان و کیملر واسیطه‌سی ایله قورولدوغو دارتیشیلاراق سونوندا ایکی اؤرنک‌له آذربایجانین یازیلی دیلینده نه‌دن بیر بئله قاتماقاریشیقلیغا یول وئریلن مساله‌نین کؤکو آراشدیریلیر.

 

آنار جعفروو

باکی دؤلت یونیوئرسیته‌سینده تاریخ، آلمانیانین

Almaniyanın  و Heydelberq یونیوئرسیته‌لرینده ایسه

فلسفه تحصیلی آلیب. هایدئلبئرق یونیوئرسیته‌سینده فلسفه

دوکتورو (PhD) علمی درجه‌سی آلماق اوچون مودافعه ائدیب.

 

آنالیتیک فلسفه نه‌دیر؟

آنالیتیک فلسفه اون دوققوزونجو عصرین سونو ییرمینجی عصرین اوللرینده آوروپادا مئیدانا چیخمیش و موعاصیر دؤورون بیر چوخ مهم فلسفی جریان و مکتبلرینی اؤزونده احتیوا ائدن گئنیش بیر فلسفی ایستیقامتدیر. اگر بیز ییرمینجی عصرین فلسفه تاریخینه باخساق، اوندا گؤرریک کی، بو دؤورون فلسفی جریانلاری حاقیندا یازانلار اساسن ایکی گئنیش فلسفی ایستیقامتی بیر بیریندن فرقلندیریرلر: آنالیتیک فلسفه و کونتینئنتال فلسفه. آنالیتیک فلسفه‌یه منطیقی آتومیزم، منطیقی پوزیتیویزم، اوکسفورد دیل فلسفه‌سی کیمی جریانلار، کونتینئنتال فلسفه‌یه ایسه فئنومئنولوگییا، ائکزیستئنسیالیزم، هئرمئنئوتیکا، پوستمودئرنیزم و س. کیمی جریانلار عایید ائدیلیر. بو فلسفی جریانلارین هر بیری اؤزونده بیر نئچه فلسفی مکتبی احاطه ائدیر کی، اونلارین دا آدی ییرمینجی عصر فلسفه تاریخینه یاخشی معلوم اولان مشهور فیلوسوفلارین فعالیتی ایله باغلیدیر. طبیعی کی، بیر مقاله‌ده بو فیلوسوفلارین یارادیجیلیغی و اونلارین آدلاری ایله باغلی اولان مکتب و جریانلار باره‌ده اطرافلی معلومات وئرمک سادجه مومکونسوزدور. و منیم بو مقاله‌ده‌کی مقصدیم همین فیلوسوفلار و اونلارین آدلاری ایله باغلی اولان مکتب و جریانلاری آیری‌آیریلیقدا نظردن کئچیرمک ده دئییل. مقاله‌ده اساس مقصد آنالیتیک فلسفه‌نین مهم خوصوصیتلریندن بحث ائتمکدیر. بوندان علاوه، مقاله‌نین سون حیصه‌سینده – آنالیتیک فلسفه‌نین مهم خوصوصیتلری گؤستریلدیکدن سونرا – اونون آذربایجاندیللی فلسفه‌یه نه وئره بیله‌جگی ایله باغلی سوالا جاواب وئرمه‌یه چالیشمیشام.

یارانیشینا باغلی ان اساس آدلار

فلسفه تاریخچیلری موختلیف فیلوسوفلاری آنالیتیک فلسفه‌نین یارادیجیلاری کیمی گؤسترسه‌لر ده، اونلارین آراسیندا دؤرد فیلوسوفون آدی خوصوصی وورغولانیر: قوتلوب فرئقئ [Gottlob Frege] (1848-1925)، بئرتران راسسئل [Bertrand Russell] (1872-1970)، جورج ائدوارد مور [George Edward Moore] (1873-1958) و لودویق ویتقئنشتاین [Ludwig Wittgenstein] (1889-1951). بو دؤرد فیلوسوف ایچریسینده آنالیتیک فلسفه‌نین یارادیجیسی کیمی هانسینین داها چوخ پایا مالیک اولدوغونو موعین ائتمک چتیندیر. مسله‌یه آنقلوسئنتریک یاناشانلار بعضاً سادجه بئله دئییرلر: "آنالیتیک فلسفه اینگیلیس‌دیللی فلسفه‌دیر". بورادان ایسه بئله نتیجه چیخیر کی، راسسئل و مور (بریتانییالی فیلوسوفلار اولدوقلاریندان) آنالیتیک فلسفه‌نین یارانیشیندا دا اساس پایا مالیک اولوبلار (دیگر ایکی فیلوسوف – فرئقئ و ویتقئنشتاین – ایسه آلماندیللیدیرلار). لاکین چتین کی آنالیتیک فلسفه‌نین یالنیز اینگیلیس‌دیللی فلسفه کیمی قلمه وئریلمه‌سی مسله اوزرینده جیدی دوشونمه‌نین محصولو اولسون. خصوصی ایله، فرئقئنین آنالیتیک فلسفه‌نین یارانیشینداکی رولونو نظره آلدیقدان سونرا بو فیکرین اوزریندن تئز کئچمه‌لی اولوروق. (دیگر طرفدن، چاغداش دؤورده اینگیلیس دیلینین فلسفه‌ده ده آپاریجی دیل اولماسینا باخمایاراق، آنالیتیک فلسفه‌نین دونیانین موختلیف اؤلکه‌لرینه یاییلماسی آنالیتیک فیلوسوفلارین تک اینگیلیسجه دئییل، داها فرقلی دیللرده اثرلر یازماسینا بیر سبب اولموشدور). بونونلا بئله، بورادا آنالیتیک فلسفه‌نین یارانیشیندا رول اوینایان اینگیلیس‌دیللی فیلوسوفلارین اوزرینده دایانماغین باشقا بیر مهم اهمیتی وار. آنالیتیک فیلوسوفلارین اکثریتی رئالیستدیرلر و دیلین فلسفی سواللاری اوزرینده اوداقلانماغا تاریخن چوخ اوستونلوک وئریبلر. بو خوصوصیتلر ـ رئالیست اولما و دیل فلسفه‌سینین اؤنه چکیلمه‌سی ـ خئیلی درجه‌ده آنالیتیک فلسفه‌نین اینگیلیسدیللی بریتانییالی قوروجولاری مور و راسسئلدن میراث قالمیشدیر. ان آزی بو سببدن آنالیتیک فلسفه‌نین نئجه یاراندیغینی ایزله‌مک اوچون اونلارین تشککولده‌کی رولونا نظر سالماق فایدالیدیر. (مقاله‌ده یئری گلدیکجه دیگر فیلوسوفلارین، خوصوصیله فرئقئنین مووافیق فیکیرلرینه ده توخونولاجاقدیر).

مور و راسسئل بریتانییا ایدئالیزمینه قارشی

مور و راسسئل گنج فیلوسوف اولاراق یئتکینلشدیکلری دؤورده بریتانییادا هئگئل ایدئالیزمی حؤکم سوروردو. اون دوققوزونجو عصرین سونلاری بریتانییانین آکادئمیک دایره‌لرینده قاباقجیل فیلوسوفلارین اکثریتی (ف. ه. برئدلی [Bradley]، ب. بوزانکئت [Bosanquet]، ژ. م. ائ. ماکتاققارت [McTaggart] و س.) ایدئالیست فیلوسوفلار حساب اولونوردولار. بریتانییا ایدئالیستلری حساب ائدیردیلر کی، دونیا واحید و بؤلونمز غئیری ماددی بوتؤودن (ایدئیادان) عیبارتدیر و دونیانین بیزه مکان و زامانجا آیری آیریلیقدا مؤوجود اولان ماددی اوبیئکتلرین مجموع‌سو کیمی گؤرونمه‌سی رئاللیغا اویغون دئییل. اصلینده بریتانییا ایدئالیستلری گونده‌لیک حیاتیمیزدا راستلاشدیغیمیز شئیلرین (استول، آغاج، هئیوانلار و س.) مؤوجودلوغونو اینکار ائتمیردیلر، سادجه اونلارین بیزه گؤروندوکلری کیمی دئییل، فرقلی اولدوقلارینی ایدیعا ائدیردیلر. بو هئگئلچی ایدئالیستلره گؤره، هر بیر آیریلیقدا گؤتورولموش شئیین مؤوجودلوغونون ماهیتی بوتون باشقا شئیلره و بوتؤوه موناسیبتده‌دیر. اونلارین فیکرینجه، شئیلر اؤزو اؤزلویونده مؤوجود دئییل؛ اؤزو اؤزلویونده مؤوجود اولان یالنیز بوتؤودور. همچنین، آیری آیریلیقدا گؤتورولموش شئیلر حاقینداکی فیکیر و جومله‌لر ده اؤزو اؤزلویونده دوغرو اولا بیلمزلر، چونکی بیر شئیی آییریلیقدا گؤتوروب اونون حاقیندا هانسیسا فیکره گلمک و یا نسه دئمک، همین شئی حاقینداکی حقیقتین بؤیوک بیر حیصه سینی (یعنی، اونون باشقا هر شئیه موناسیبتینی) اینکار ائتمک اولاردی (باخ پرئستون).

گلین، هئگئلچی ایدئالیستلرین نه دئمک ایسته‌دیگینی ساده بیر میثاللا باشا دوشمه‌یه چالیشاق. تصوور ائدین کی، یالنیز بوتؤوون (موتلق ایدئیانین) رئال اولدوغونا اینانان بیر ایدئالیستین قارشیسیندا یاشیل اوت واردیر. اگر او، اوتون ماهیتی باره‌ده دوشونمه‌لی اولسا (باشقا سؤزله، سوال ائتسه کی، "گؤره‌سن، بو، اصلینده ندیر؟")، اوندا بئله بیر فیکیر ایره‌لی سوره‌جکدیر کی، بونون (یعنی، بیزیم هامیمیزین "اوت" دئدیگی شئیین) ماهیتی رنگی ده داخیل اولماقلا، بیزه وئریلدیگی کیمی دئییل، بوتؤوه موناسیبتده نئجه‌دیرسه، ائله‌دیر. باشقا سؤزله، ایدئالیست قارشیسینداکینین حقیقتن اوت اولدوغونا و اونون رنگینین (بیزه وئریلن کیمی) یاشیل اولماسینا شوبهه ائده‌جکدیر.

مور و راسسئل اؤز یازیلاریندا بو جور و بونا اوخشار ایدئالیست باخیشلارا قارشی چیخیردیلار. راسسئل بو باره‌ده یازیردی: "1898-جی ایلین سونلارینا دوغرو ایدی کی، مور و من هم کانتا، هم ده هئگئله قارشی عوصیان ائتدیک" (Russell1959، 54). او، داها سونرا قئید ائدیر: "بونو اصلینده بؤیوک بیر قورتولوش کیمی حیس ائتدیم؛ سانکی ایستی بیر ائودن کوله‌یین هر طرفدن سوووردوغو اؤن بیر اراضییه قاچمیشدیم (…) سادلؤوح رئالیست اولدوم و اوتون حقیقتن یاشیل اولماسی فیکرینه سئویندیم" (Russell1959، 61).

بئله‌لیکله، راسسئل مور ایله بیرلیکده بریتانییا ایدئالیزمینین علئیهینه اولاراق دونیایا رئالیست بیر باخیش اورتایا قویوردولار. اونلار حساب ائدیردیلر کی، دونیا واحید و بؤلونمز غئیری ماددی بوتؤودن و یا موطلقدن دئییل، مکان و زامانجا آیری آیریلیقدا مؤوجود اولان ماددی اوبیئکتلردن (یاخود فاکتلاردان) عیبارتدیر. همچنین، هر بیر آیریلیقدا گؤتورولموش شئیین ماهیتینی بوتون باشقا شئیلره و بوتؤوه موناسیبتده دئییل، شئیین اؤزونده آختارماق لازیمدیر. باشقا سؤزله دئسک، راسسئل و مور بئله حساب ائدیردیلر کی، شئیلر اؤزو اؤزلویونده مؤوجوددورلار و (بورادان بئله چیخیر کی) آیری آیریلیقدا گؤتورولموش شئیلر حاقینداکی فیکیر و جومله‌لر ده اؤزو اؤزلویونده دوغرو اولا بیلر.

مور گونده‌لیک حیاتلا باغلی "بو، الدیر" ،"دونیا مؤوجوددور" ،"من بدنه مالیکم" کیمی عادی (هامییا بللی) فیکیرلرین یانلیشلیغینی ایدیعا ائتمگی خوصوصیله تهلوکه‌لی حساب ائدیردی. او قئید ائدیردی کی، اگر کیمسه ایدیعا ائدیرسه کی، بو جور رئالیست فیکیرلر یانلیشدیر، اوندا او، گونده‌لیک (عادی) دیلین ایفاده ائتدیگی آنلاییشلاری اینکار ائتمیش اولور، چونکی دونیایا رئالیست باخیش عادی دیلده‌کی سؤزلرین معنالارینا پرچیمله‌نیب (باخ مور 1925). مثلا، "بو، الدیر" جومله‌سی ماهیتی هانسیسا بوتؤوه موناسیبتده اولان نسنه‌نی دئییل، اتی سومویو اولان، تانیدیغیمیز کونکرئت بیر نسنه‌نی بیلدیریر. اگر کیمسه بو جومله‌نین و یا اونون ایفاده ائتدیگی فیکرین گئرچک اولان بیر نسنه‌نی ـ یعنی، بیزیم باشا دوشدویوموز معنادا الی ـ دئییل، هانسیسا ایدئالیست بیر آنلامدا باشا دوشوله‌جک بیر نسنه‌نی بیلدیردیگینی ایدیعا ائدیرسه، دئمه‌لی او، "بو، الدیر" جومله‌سینین ایفاده ائتدیگی عادی (هامییا بللی) معناسینی اینکار ائتمیش اولور. مورا گؤره، بیزیم دونیانی آنلاماق ایمکانلاریمیز چوخ واخت بو جور سوالا وئریلمه‌ین و اؤز اؤزونه آیدین اولان عادی فیکیرلر طرفیندن موعین ائدیلیر و همین فیکیرلری شوبهه آلتینا آلماق فلسفی رئفلئکسییا اوچون ضروری اولان باشلانغیج نؤقته‌سینی یئریندن اویناتماقدیر. بئله اولان حالدا ایسه اورتایا قویولاجاق فلسفه ده اساسلارسیز اولاجاقدیر. بو سببدن مور دوشونوردو کی، اسکئپتیکلر و ایدئالیستلر عادی گونده‌لیک فیکیرلری سوال آلتینا آلماقدا سهو ائدیرلر.

کونسئپتوال آنالیز

مور و راسسئلین هئگئلچی ایدئالیستلری تنقید ائده‌رک یئنی بیر فلسفه اورتایا قویمالارینی (ان آزی اینگیلتره‌ده) آنالیتیک فلسفه‌نین باشلانغیجی حساب ائتمک اولار. بیر چوخلاری بئله دوشونور کی، مورون "آنالیز" تئرمینینی عادی (هامییا بللی) فیکیرلرله علاقه‌لی ایشلتمه‌سی ائله "آنالیتیک فلسفه" آدینین منبعی‌دیر (باخ پرئستون). مور حقیقتن ده ایدئالیستلردن و اسکئپتیکلردن فرقلی اولاراق بئله دوشونوردو کی، فلسفه‌نین وظیفه‌سی عادی رئالیست فیکیرلرین حقیقیلیگینی موزاکیره ائتمک دئییل، همین فیکیرلری دوزگون آنالیز ائتمکدیر.

یاخشی، بس آنالیز ندیر؟ اصلیند، آنالیز فلسفه‌ده و علم‌ده قدیم واختلاردان ایشله‌دیلن عومومی بیر مئتوددور. موختلیف فیلوسوفلار و یا علم آداملاری موختلیف جور آنالیز (تحلیل) مئتودلاری وئرمیشلر. ان عومومی شکیلده ایفاده ائتسک، آنالیز دئدیکده، وئریلمیش هر هانسی بیر نسنه‌نی (شئیی) اونو تشکیل ائدن داها فوندامئنتال ترکیب حیصه‌لره بؤلمک و سؤزوگئدن نسنه‌نی همین حیصه‌لردن چیخیش ائده‌رک ایضاح ائتمک نظرده توتولور. طبیعی کی، آنالیزه وئریله‌بیلن نسنه‌لر موختلیف طبیعتلی اولا بیلر. مثلا، فیزیک و کیمیاچی هانسیسا ماددَنین آنالیزیندن، دیلچی ایسه جومله‌لرین و یا سؤز بیرلشمه‌لرینین آنالیزیندن (تحلیلیندن) دانیشا بیلر.

بس آنالیتیک فیلوسوف هانسی نسنه‌لرین آنالیزی ایله مشغولدور؟ آنالیتیک فیلوسوفون آنالیز مقصدی اوچون اوزرینده دایاندیغی نسنه کونسئپتلر (آنلاییشلار) و یا (ضروری اولاراق کونسئپتلردن تشکیل اولونان) فیکیرلردیر. بیر چوخ آنالیتیک فیلوسوفلار حساب ائدیردیلر کی، فیلوسوفون اساس وضیفه‌لریندن بیری مورککب کونسئپتلری ساده کونسئپتلر واسیطه‌سی ایله آنالیز ائتمکدیر. فلسفی ادبیاتدا آدینا تئز تئز کونسئپتوال آنالیز کیمی راست گلینن بو مئتودون مقصدی کونسئپتین (آنلاییشین) تطبیق اولوندوغو نسنه‌نین گئرچکلشمه‌سی اوچون ضروری و کافی اولان شرطلری تاپماقدیر. توتاق کی، هر هانسی بیر آ کونسئپتینین تطبیق اولوندوغو نسنه‌نین گئرچکلشمه‌سی اوچون ضروری اولان شرطلر ب و ج‌دیر. بو او، دئمکدیر کی، ب و ج شرطلری گئرچکلشمگینجه آ-نین تطبیق اولوندوغو نسنه گئرچکلشمیه‌جکدیر. ب و ج شرطلری آیری آیریلیقدا آ-نین تطبیق اولوندوغو نسنه‌نین گئرچکلشمه‌سی اوچون ضروری شرط اولدوقلاری حالدا هر ایکیسی بیرلیکده اونون کافی شرطیدیر.

گلین دئدیکلریمیزی میثاللا ایضاح ائتمه‌یه چالیشاق. سوبای کونسئپتینین آنالیزی اینسان و ائولنمه‌میش کونسئپتلری واسیطه‌سی ایله وئریلیر. بو، او دئمکدیر کی، سوبای کونسئپتینین تطبیق اولوندوغو نسنه‌نین (سوبایلیغین) گئرچکلشمه‌سی اوچون ضروری اولان شرطلر اینسان اولماق و ائولنمه‌میش اولماقدیر. مثلا، آیدیندیر کی، سوبای آنلاییشی توزیکه (ایته) تطبیق ائدیله بیلمز، چونکی توزیک اینسان اولمادیغیندان بوراداکی ایلکین ضروری شرطی (اینسان اولماغی) اؤدَمیر. و یا بو آنلاییش هر هانسی بیر ائولنمیش اینسانا دا تطبیق ائدیله بیلمز، چونکی بو زامان ایکینجی ضروری شرط (ائولنمه‌میش اولماق) اؤدنمیر. سوبای آنلاییشینین دوزگون تطبیق اولونماسی اوچون گرک هر ایکی ضروری شرط اؤدنسین. هر ایکی ضروری شرط بیرلیکده آنلاییشین دوزگون تطبیق ائدیلمه‌سی اوچون کافی شرطی تشکیل ائدیر. اینسان اولماق و ائولنمه‌میش اولماق (یعنی ایکی ضروری شرط بیرلیکد) سوبای کونسئپتینین تطبیق اولوندوغو نسنه‌نین گئرچکلشمه‌سی اوچون کافی شرطدیر. اگر همین کافی شرط گئرچکلشیبسه، اوندا سوبایلیق دا گئرچکلشمه‌لیدیر.

منطیق و آنالیز

آنالیتیک فلسفه‌نین اساس مئتودونو اوخوجویا تکجه کونسئپتوال آنالیز کیمی تقدیم ائتمک دوزگون اولمازدی. فرئقئنین اورتایا قویموش اولدوغو و راسسئلین سونرادان داها دا اینکیشاف ائتدیردیگی یئنی منطیقین ـ کوانتورلار منطیقینین ـ فیکرین آنالیزینه تطبیقی ده آنالیتیک فلسفه‌ده گئنیش یاییلمیشدیر. (کوانتور وئریلمیش هر هانسی بیر قروپون (اینسانلار، حیوانلار، ستوللار، و س.) کمیتینی ایفاده ائدن تئرمیندیر. منطیقده‌کی کوانتور آنلاییشی طبیعی دیلده "بوتون" ،"ایسته‌نیلن" ،"بیر سیرا" ،"بعضی" و س. بو کیمی کمیت علامتی بیلدیرن سؤزلرله ایفاده اولونور.) فرئقئ و راسسئل بئله حساب ائدیردیلر کی، آنالیزده کوانتورلار منطیقینی آلت کیمی سیناقدان کئچیرمکله فیکرین ـ هانسی کی، ضروری اولاراق کونسئپتلردن تشکیل اولونور ـ منطیقی استروکتورونو آشکار گؤسترمک اولار.

کوانتورلار منطیقینی وئررکن فرئقئنین اساس آددیمی اوندان عیبارت ایدی کی، او، عنعنه‌وی آریستوتئل منطیقیندن بیزه یاخشی معلوم اولان سوبیئکت پرئدیکات فورماسینداکی آنالیزی دئییل، ریاضیاتدان اخذ ائتدیگی فونکسییا آرقومئنت آنالیزینه اوستونلوک وئریردی. آریستوتئل منطیقینه گؤره، مثلا، "سوقراط اینساندیر" جومله‌سینده سوقراط سوبیئکت، اینسان ایسه پرئدیکاتدیر. (منطیقده پرئدیکات سوبیئکته هر هانسی بیر علامتی (خوصوصیتی) عایید ائدیر. بیزیم میثالدا سوبیئکته اینسانلیق علامتی عایید ائدیلمیشدیر.) فرئقئ ایسه بورادا "سوکرات"ای آرقومئنت، "___ اینساندیر"ای فونکسییا کیمی گؤتوروردو. فرئقئیه گؤر، نئجه کی (ریاضیاتدان بیزه معلوم اولدوغو کیمی) "y=2x" ایفاده‌سی فونکسییا بیلدیریر، "___ اینساندیر" پرئدیکاتی دا بورادا بیر فونکسییانی ایشارله‌ییر. ریاضیاتدان معلومدور کی، بیز y=2x فونکسییاسیندا xـه، یعنی آرقومئنت یئرینده اولان دییشَنه موختلیف قییمتلر وئرمکله، فونکسییانین قییمتینی آلا بیلریک. ائلجه ده "___ اینساندیر" فونکسییاسیندا "___" بوشلوغونون یئرینه موختلیف آرقومئنتلری داخیل ائتمک اولار. مثلا، اگر "___ اینساندیر" فونکسییاسینا سوقراطی آرقومئنت اولاراق داخیل ائتسک، اوندا فونکسییانین دوغرو قییمتینی آلمیش اولاریق. یوخ، اگر توزیکی (بیر ایتی) داخیل ائتسک، اوندا یانلیش قییمتینی آلاریق.

فرئقئ منطیقینین دیگر (بلکه ده ان) مهم خوصوصیتی اوندان عیبارتدیر کی، او، کوانتورلاری دا آنالیزه جلب ائدیر. مثلا،

(1) بوتون اینسانلار جانلیدیرلار.

(2) بعضی حیوانلار اوزون عؤمورلودورلر.

جومله‌لرینده کوانتور ایفاده‌لردن ایستیفاده اولونموشدور. فرئقئ منطیقینین ایضاح ائدیجی گوجو و آریستوتئل منطیقی ایله موقاییسه‌ده داها یارارلی اولماسی دا بو تیپ جومله‌لری و یا اونلارین ایفاده ائتدیکلری فیکیرلری آنالیز ائتدیکده اورتایا چیخیر. آریستوتئله و دیگر عنعنه‌وی منطیق طرفدارلارینا گؤره، (1) و (2)، "سوقراط اینساندیر" جومله‌سینده اولدوغو کیمی، سوبیئکت و پرئدیکاتدان عیبارتدیر و داها قیسا فورمادا بو جور ایفاده اولونا بیلر:

(1) بوتون ای‌-لر ج‌-دیر.

(2) بعضی ه-لر او-دور.

فرئقئ ایسه بئله حساب ائدیردی کی، کوانتورلارین ایشتیراکی ایله قورولان فیکیرلری آنالیز ائتمک اوچون اونلاری سوبیئکت و پرئدیکات حیصه‌لرینه آییرماق منطیقی استروکتورو آچمیر. چونکی عنعنه‌وی سوبیئکت-پرئدیکات آنالیزی (1) و (2)-یه اوخشار و کوانتورلار واسیطه‌سی ایله وئریلن داها مورککب قورولوشا مالیک فیکیرلری دوزگون آنالیز ائده بیلمیر. فرئقئیه گؤره، (1) اصلینده آشاغیداکی کیمی آنالیز ائدیلمه‌لیدیر:

(1f) ex (Ix®Cx)

"e" ایشاره‌سی بورادا طبیعی دیلده "بوتون" و یا "هر بیر" سؤزلری ایله ایفاده اولونان اونیوئرساللیق کوانتورونو، "I" اینسان اولما، "c" جانلی اولما علامتینی، "®" کوندیسیوناللیغی (شرت علاقه سینی) بیلدیریر. "x" ایسه دییشندیر، یعنی x-ین یئرینه ایسته‌نیلن اینسانی قویماق اولار. (1ف)-ین اوخونوشو بو جوردور: بوتون x-لر اوچون، اگر x اینساندیرسا، اوندا x جانلیدیر.

(2)ـنین منطیقی آنالیزی ایسه آنالیتیک فیلوسوفلارا گؤره بئله ایفاده اولونور:

(2f) Îx (Hx e Ux)

"Î" ایشاره‌سی بورادا "بعضی" کوانتورونو، "H" حیوان اولما علامتینی، "U" اوزون عؤمورلو اولما علامتینی، "e" کونیوکسییانی (منتیقده‌کی بیرلشدیریجی و باغلاییجیسینی) بیلدیریر. "x" ایسه، یئنه ده دییشندیر، یعنی x-این یئرینه ایسته‌نیلن حیوانی قویماق اولار. (2ف)-ین اوخونوشو بو جوردور: بعضی x-لر اوچون، x حیواندیر و x اوزون عؤمورلودور.

(1ف) و (2ف) اونو گؤستریر کی، (1) و (2) جومله‌لرینین منطیقی استروکتورو بیر بیریندن فرقلیدیر. (1)-ده ایفاده اولونان فیکیرلر آراسینداکی منطیقی علاقه کوندیسیوناللیق اولدوغو حالدا، (2)-ده ایفاده اولونان علاقه کونیوکتیولییه عاییددیر. فرئقئ و راسسئلین کوانتور منطیقی بو علاقه‌نی آیدین گؤستردیگی حالدا، عنعنه‌وی سوبیئکت پرئدیکات آنالیزی بونو ایفاده ائده بیلمیر.

کوانتور منطیقینین فیکرین آنالیزینه تطبیق ائدیلمه‌سی فیلوسوفلاری ناراحات ائدن بیر سیرا مهم پروبلئملرین حلینده ده اؤز کؤمکلیگینی گؤستریر. مثلا، فیلوسوفلاری اؤتن عصرین اوللرینده دوشوندورن پروبلئملردن بیری دوغرو اولان نئقاتیو اگزیستئنسیال فیکیرلرله باغلی ایدی. گلین بو پروبلئمه بیر نومونه اساسیندا نظر سالاق.

(3) یئرین ایکینجی پئیکی مؤوجود دئییل.

جومله‌سی نئقاتیو ائکزیستئنسیال فیکری ایفاده ائدیر. یعنی، جومله اینکاردادیر و ایلک باخیشدان سوبیئکتین مؤوجودلوق علامتینه (و یا خوصوصیتین) مالیک اولمادیغینی بیلدیریر. عئینی زاماندا جومله (و یا مووافیق فیکیر) دوغرودور – یعنی، یئرین ایکینجی پئیکی حقیقتن مؤوجود دئییل. (3) و دیگر دوغرو نئقاتیو اگزیستئنسیال جومله‌لرله باغلی پروبلئم آشاغیداکی کیمیدیر. "یئرین ایکینجی پئیکی" سینقولار تئرمیندیر. بوتون سینقولار تئرمینلر (سؤزلر) کیمی اونون دا وظیفه‌سی بیر اوبیئکتی بیلدیرمکدیر. آنجاق یئرین ایکینجی پئیکی اولمادیغینا گؤره "یئرین ایکینجی پئیکی" ایفاده‌سی گئرچکلیکده هئچ نه‌یی بیلدیرمیر – یعنی، بو تئرمینین بیلدیریمی یوخدور. باشقا سؤزله، گئرچکلیکده اولان هئچ بیر شئی "یئرین ایکینجی پئیکی" تئرمینینه اویغون گلمیر. بیلدیریمی اولمایان تئرمین و سؤزلرین ایشتیراک ائتدیگی جومله‌لر ایسه دوغرو اولا بیلمزلر. مثلا، "یئرین ایکینجی پئیکی اونون اطرافیندا فیرلانیر" جومله‌سی دوغرو دئییل، چونکی "یئرین ایکینجی پئیکی" ایفاده‌سینین بیلدیریمی یوخدور. حالبوکی، (3) ترکیبینده "یئرین ایکینجی پئیکی" تئرمینی اولماسینا باخمایاراق، یئنه ده دوغرودور. پروبلئم بودور کی، اگر "یئرین ایکینجی پئیکی" سینقولار تئرمیندیرسه و اونون بیلدیریمی یوخدورسا، اوندا نئجه اولور کی، (3) دوغرودور؟

فرئقئ و راسسئل بئله حساب ائدیردیلر کی، بو پروبلئمین منبعیی عنعنه‌وی سوبیئکت پرئدیکات آنالیزینده‌دیر. چونکی اگر بیز (3)-ون سوبیئکت و پرئدیکاتدان عیبارت اولدوغونو دوشونوروکسه، اوندا هم ده بئله قرارا گلمیش اولوروق کی، سوبیئکت یئرینده اولان تئرمین ("یئرین ایکینجی پئیکی") نییسه بیلدیرمه‌لیدیر کی، بیز اونون موعین بیر علامته مالیک اولوب اولمادیغینی دوغرو اولاراق دئیه بیلک. "یئرین ایکینجی پئیکی" ایسه هئچ نه‌یی بیلدیرمه‌دیگیندن بئله بیر پروبلئم اورتایا چیخمیش اولور. آنالیتیک فلسفه‌نین قوروجولارینا گؤره ایسه کوانتور منطیقینین کؤمکلیگی ایله بو پروبلئمین حلینی وئرمک اولار. اونلارین فیکرینجه، بو جور پروبلئملر اونا گؤره مئیدانا چیخیر کی، بیز سوبیئکت پرئدیکات آنالیزینه سؤیکنه‌رک، "___ مؤوجوددور" (و یا "___ مؤوجود دئییل") پرئدیکاتینی اوبیئکتلرین مؤوجودلوق علامتینه مالیک اولوب اولمادیغینی بیلدیرمک اوچون ایستیفاده ائدیریک. اصلینده ایسه اگزیستئنسیال جومله‌لرده "___ مؤوجوددور" پرئدیکاتی سینقولار تئرمینین بیلدیردیگی اوبیئکته هئچ ده هر هانسیسا بیر علامتی یازمیر، یالنیز کوانتورو بیلدیریر. کوانتور منطیقینه گؤره (3)ـون منطیقی استروکتورو آشاغیداکی کیمی یازیلمالیدیر.

(3a) ¬ □xPx

 ("¬" منطیقده اینکار سیمبولو، "P" ایسه بورادا "یئرین ایکینجی پئیکی" ایفاده‌سی اوچون داخیل ائتدیگیمیز شرطی سیمبولدور.) بو ایفادنین اوخونوشو بئله‌دیر: ائله بیر x یوخدور کی، x یئرین ایکینجی پئیکی اولسون. باشقا سؤزله دئسک، (3) اصلینده یئرین ایکینجی پئیکین، ینی، هر هانسی بیر شئیه مؤوجود اولماما علامتینی یازمیر، یئرین ایکینجی پئیکی آنلاییشینین اؤرنکلشمه‌دیگینی ایفاده ائدیر. یعنی، یئرین ایکینجی پئیکی آنلاییشی اولا بیلسه ده (بیز بئله بیر آنلاییشدان ایستیفاده ائده بیلسک ده)، همین آنلاییش گئرچکلیکده هئچ بیر اوبیئکته تطبیق ائدیلمیر. اصلینده (3) یئرین ایکینجی پئیکی (شئیین اؤزو) حاقیندا دئییل، یئرین ایکینجی پئیکی آنلاییشی حاقیندا بیر جومله‌دیر. فرئقئ بئله حساب ائدیردی کی، مؤوجودلوق یالنیز بیرینجی سویییه آنلاییشلارا (کونسئپتلر) تطبیق اولونان ایکینجی سویییه آنلاییشدیر. ایکینجی سویییه آنلاییشلار ایسه بیرینجی سویییه آنلاییشلاردان فرقلی اولاراق اوبیئکتلره (ستول، کیتاب، آغاج و س.) دئییل، آنلاییشلارا (ستول آنلاییشی، کیتاب آنلاییشی، آغاج آنلاییشی و س.) تطبیق اولونور.

بئله‌لیکله، کوانتور منطیقینین کؤمکلیگی ایله هم ده آیدین اولور کی، "___مؤوجوددور" و یا "___ مؤوجود دئییل" تیپلی پرئدیکاتلارلا قورولان جومله‌لرین منطیقی ستروکتورو "___ پئیکدیر" ،"___ یونگولدور" ،"___ قیرمیزیدیر" و س. تیپلی پرئدیکاتلارلا قورولان جومله‌لرین منطیقی استروکتوروندان فرقلیدیر.

دیل و آنالیتیک فلسفه

یوخاریدا قئید ائتمیشدیک کی، آنالیتیک فیلوسوفلارین اکثریتی دیلین فلسفی تحلیلینه جیدی اهمیت وئریرلر. اونلار آراسیندا دیلی فلسفی باخیمدان اؤیرنمه‌یه و لینقویستیک فلسفه‌یه ماراق او قدر گوجلودور کی، بیر چوخلاری بعضاً ائله دوشونورلر کی، آنالیتیک فلسفه ایله مشغول اولماق ائله دیل فلسفه‌سی ایله مشغول اولماق دئمکدیر. آشاغیدا بو فیکرین کیفایت قدر احاطه ائدیجی اولمادیغینا نظر سالاجام. هله‌لیک ایسه اونو قئید ائدیم کی، دیلین فلسفی پروبلئملرینین و لینقویستیک فلسفه‌نین حدسیز آکتواللیغی داها چوخ آنالیتیک فلسفه‌نین یارانیشیندان 1960-70-جی ایللره قدرکی دؤورو احاطه ائدیر. سونراکی مرحله ده ایسه آنالیتیک فیلوسوفلار آراسیندا شعورون فلسفی پروبلئملرین، مئتافیزیک سواللارا و س. ماراق گوجلنمیشدیر. آنجاق ایسته‌نیلن حالدا، دیلین مرکزده قالماسی آنالیتیک فلسفه تاریخینده اوزون بیر دؤورو احاطه ائدیر و بونون نه‌یه گؤره بئله اولماسی ماراق دوغورمایا بیلمز.

مایکل دامیت [Michael Dummett] آنالیتیک فلسفه‌ده دیلین اهمیتینی قئید ائده‌رک بیلدیریردی کی، آنالیتیک فلسفه‌نی دیگر فلسفی مکتبلردن فرقلندیرن اساس جهت اوندان عیبارتدیر کی، آنالیتیک فیلوسوفا گؤره فیکرین فلسفی ایضاحی احاطه ائدیجی شکیلده یالنیز دیلین فلسفی ایضاحی واسیطه‌سی ایله الده ائدیله بیلر (باخ Dummett 1993، 5). اگر بیز آنالیتیک فلسفه‌نین تاریخین، خوصوصییله اونون ایلک اینکیشاف مرحله‌لرینه نظر سالساق، دامیتین بو فیکرینین دوغرو اولدوغو قناعتینه گلمیش اولاریق. فرئقئ، راسسئل، مور، ویتقئنشتاین، کارناپ [Carnap]، کواین [Quine] و باشقالاری نه قدر بیر بیریندن فرقلی آنالیز مئتودلاری تکلیف ائتسه‌لر ده، فیکرین فلسفی تحلیلینده دیلی همیشه اؤنه چکمیشلر. فیکریمجه، ان آزی بو سببدن دامیتین مووافیق ایدئیاسی اوزرینده دایانماغا احتییاج واردیر.

آنالیتیک فیلوسوفلارین فیکرین فلسفی ایضاحینی نه‌یه گؤره دیلین فلسفی ایضاحی واسیطه‌سی ایله وئرمه‌لرینین سببینی آنلاماق اوچون بیرینجی نؤوبه‌ده "فیکیر ندیر؟" سوالینا جاواب وئرمه‌لی اولاجاغیق. چونکی بو فیلوسوفلارین بیر چوخونون مقصدی اصلینده فیکرین فلسفی تحلیلی اولموشدور. "فیکیر" سؤزونون هانسی معنانی ایفاده ائتدیگی عادی دانیشیق دیلیندن بیزه معلوم اولسا دا، اونون فلسفی تئرمین کیمی نظره آلینماسی ضروری اولان بیر سیرا خوصوصیتلری وار. بو تئرمین (اینگیلیسجه "thought" ،آلمانجا "Gedanke") فلسفه‌ده تئز تئز ایشلنن و مهم تئرمینلردندیر. آنالیتیک فیلوسوفلارین بیر چوخو فیکیر دئدیکده، آنلاییشلاردان تشکیل اولونموش و دوغرولوق دَیرینه مالیک آبستراکت نسنه‌لری نظرده توتورلار. بو گون هاوا گونشلیدیر، آذربایجان خالق جومهوریتی 1918-جی ایل 28 مایدا ائلان اولونموشدور، سویون مولئکولیار ترکیبی H₂O-دور، قونشولاریمیز تئز تئز دالاشیرلار، اوچباشلی اژداها مؤوجود دئییل و س. – بوتون بونلار موختلیف مضمونلو فیکیرلردیر. هر بیر اینسان غئیری موعیین درجه‌ده چوخ سایدا بو جور (علمی و یا غئیری علمی، فرقی یوخدور) فیکره مالیکدیر. مضمونجا نه قدر موختلیف اولسالار دا، یوخاریداکی میثاللارین هامیسی فیکره عاییددیر، اونا گؤره کی: 1) آنلاییشلاردان (کونسئپتلردن) تشکیل اولونوبلار؛ 2) دوغرو و یا یانلیشدیرلار. مثلا، سویون مولئکولیار ترکیبی H₂O-دور فیکری 1) اوچ آنلاییشدان – سو، مولئکولیار ترکیب و H₂O آنلاییشلاریندان – تشکیل اولونموشدور و 2) دوغرودور – یعنی، سویون مولئکولیار ترکیبی حقیقتن ده H₂O-دور. (فرئقئ فیکرین اوچونجو خوصوصیتی کیمی اونون ایدئال اوبیئکتیو سجیییه‌لی اولماسینی گؤستریردی. ایدئال اوبیئکتیو سجیییه دئدیکد، او، فیکرین سوبیئکتیو سجیییه داشیمادیغینا ایهام ووروردو. یعنی، فرئقئ حساب ائدیردی کی، فیکیرلر دویغو و حیس‌لریمیزدن فرقلی اولاراق بیزیم شعوروموزدان کناردا ایدئال (پلاتونیک) بیر دونیادا مؤوجوددور. فرئقئدن سونرا گلن آنالیتیک فیلوسوفلارین بؤیوک اکثریتی فیکرین بو جور ایدئالیست خاراکتئریستیکاسینی قبول ائتمسه‌لر ده، بیر چوخلاری فیکیرلرین اوبیئکتیو اولماسینی قبول ائدیرلر. فیکیر او معنادا اوبیئکتیودیر کی، او، دویغو و حیس لردن فرقلی اولاراق، بیر چوخ سوبیئکت طرفیندن بؤلوشوله بیلیر. مثلا، بیر سوبیئکت طرفیندن یاشانیلان کونکرئت آغرینین اؤزو باشقا بیر سوبیئکت طرفیندن یاشانیلا بیلمز. عکسین، عئینی بیر فیکرین ایسه چوخ‌سایلی سوبیئکتلر طرفیندن بؤلوشولمه‌سی مومکوندور. فیکرین اوبیئکتیولیگینی اونون دوغرولوغو (و یا حقیقیلیگی) ایله سهو سالماق اولماز. دوغرو اولمایان، یعنی، یانلیش اولان فیکیرلر ده عئینی درجه اوبیئکتیودیر).

فیکیرلر بیر نئچه آسپئکتدن تدقیق اولونا بیلرلر. مثلا، بیر پسیخولوق موعین بیر سوبیئکتین نه‌یه گؤره بوتون کیشیلر مرحمتسیزدیرلر فیکرینه صاحیب اولدوغونو اونون اوشاقلیق کئچمیشی ایله علاقه‌لندیریب آراشدیرا بیلر. و یا چوخ اوپتیمیست بیر نئیرولوق همین فیکرین بئیینده‌کی کوررئلیاسییاسینی (یعنی، بئیینده‌کی هانسی نئیرونال کونفیقوریاسییانین بو فیکره عایید اولدوغونو) آختارا بیلر. آنجاق آنالیتیک فیلوسوفون فیکری آراشدیرماقدا وظیفه‌سی تام فرقلیدیر. آنالیتیک فیلوسوف اوچون اساس مقصد فیکرین هانسی آنلاییشلاردان و نئجه (یعنی، هانسی منطیقی استروکتور اساسیندا) تشکیل اولوندوغونو اورتایا قویماقدیر. بو ایشین عؤهده‌سیندن گلمک اوچون ایسه دیله موراجیعت عوض ائدیلمز بیر واسیطه‌دیر. چونکی، فرئقئنین تعبیرینجه دئسک، بیزیم فیکیرلره چیخیشیمیز یالنیز دیل و یا دیگر ایشاره‌لر سیستئمی واسیطه‌سی ایله مومکوندور. مثلا، اگر بیز بوتون کیشیلر مرحمتسیزدیرلر فیکرینین هانسی آنلاییشلاردان و نه جور تشکیل اولوندوغونو بیلمک ایسته‌ییریکسه، اوندا آنالیزی همین فیکرین دیلده‌کی ایفاده‌سینه- "بوتون کیشیلر مرحمتسیزدیرلر" جومله‌سینه اساسن آپارمالی اولاجاغیق. بو باخیمدان، جومله، یئنه فرئقئنین تعبیرینجه ایفاده ائتسک، فیکری گوزگو کیمی عکس ائتدیریر (باخ فرئقئ 1979، 270).

آنالیتیک عنعنه‌نین بعضی فیلوسوفلاری دیلین رولونو داها دا اؤنه چکه‌رک قئید ائدیردیلر کی، اصلینده فلسفه‌نین مقصدی لینقویستیک (کونسئپتوال) تحلیل اولمالیدیر. ویتقئنشتاین حساب ائدیردی کی، فلسفی پروبلئملرین قویولوشونداکی یانلیشلیقلار دیلین منطیقینین نئجه ایشله‌دیگینین یانلیش آنلاشیلماسینا گؤره‌دیر و همین پروبلئملرین حلینی ائله دیلین تحلیلی واسیطه‌سی ایله وئرمک مومکوندور (باخ Wittgenstein 1922). م. شلیک [Schlick] ایسه فیلوسوفلار آراسیندا ایندی ده مشهور اولان Erkenntnis ژورنالینین ایلک جیلدینده "Die Wende der Philosophie" ("فلسفه‌ده دؤنوش") آدلی مقاله‌سینده یازیردی: "[فلسفه] ائله بیر فعالیتدیر کی، اونون واسیطه‌سی ایله جومله‌لرین معناسی موعین ائدیلیر و آچیلیر. فلسفه واسیطه‌سی ایله جومله‌لر ایضاح، علم واسیطه‌سی ایله وئریفیکاسییا اولونور. سونونجو جومله‌لرین دوغرولوغو، اولکی ایسه جومله‌لرین اصلینده نه معنا وئرمه‌سی ایله مشغولدور" (Schlick 1930، 8). شلیکین بورادا سؤیله‌دیگینی باشقا سؤزله ایفاده ائتسک: علمین اساس وظیفه‌سی ایره‌لی سورولن علمی فیکیرلرین دوغرولوغونو یوخلاماق اولدوغو حالدا، فلسفه‌نین وظیفه‌سی جومله‌لرین هانسی فیکری ایفاده ائتدیگینی دقیقلیکله اورتایا قویماقدیر. شلیک و اونون کیمی دوشونن بیر سیرا آنالیتیک فیلوسوفلار بئله حساب ائدیردیلر کی، فلسفه رئاللیق حاقیندا دوغرو فیکیرلر (یعنی، بیلیک) دئییل، همین فیکیرلری آیدینلاشدیرماقدا بیزیم اوچون بیر آلت اولمالیدیر؛ فیلوسوفون ایشی اصلینده لینقویستیک تحلیلدیر.

بونونلا بئله، بوتون آنالیتیک فیلوسوفلار فلسفی فعالیتی لینقویستیک تحلیلله محدودلاشدیرماغین لهینه دئییلدیلر. راسسئل و کواین دوشونوردولر کی، فلسفه ده علم کیمی بیزه رئاللیق حاقیندا دوغرو فیکیرلر وئرمه‌لیدیر، سادجه فلسفه‌نین وظیفه‌سی رئاللیقلا باغلی اولان داها عومومی و احاطه ائدیجی پروبلئملرین حلینی گؤسترمکدیر. اونلارین فیکرینجه، دیل اوزرینده آپاریلان فلسفی تحلیل ایسه بورادا کؤمکچیدیر. بنزر اولاراق، فرئقئ ده حساب ائدیردی کی، دیلین آنالیزی اساس مقصد دئییل، فلسفی پروبلئملرین حلی اوچون حیاتا کئچیریلن کؤمکچی فعالیتدیر.

آدلارینی چکدیگیمیز، اساسن آنالیتیک فلسفه‌نین ایلک اینکیشاف مرحله‌لرینه عایید اولان فیلوسوفلارین دیلین فلسفی آنالیزینین فلسفه‌ده اوینادیغی رولا موناسیبتی هئچ ده عئینی اولمامیشدیر. اونلاری بو باخیمدان ایکی قروپا بؤلمک اولار: 1) فلسفی آنالیزی لینقویستیک (و یا کونسئپتوال) آنالیزله محدودلاشدیرانلار (مور، شلیک، ویتقئنشتاین و س.)؛ 2) لینقویستیک آنالیزی و دیل فلسفه‌سینین بعضی آسپئکتلرینی دیگر فلسفی سواللارا جاواب تاپماق اوچون کؤمکچی واسیطه حساب ائدنلر (فرئقئ، راسسئل، کواین و س.). بورادا دیقت یئتیریله‌سی مهم مقام اوندان عیبارتدیر کی، بو ایکی قروپا عایید فیلوسوفلار دیلین آنالیزینه موناسیبتده بیر بیریندن فرقلَنسه‌لر ده، دامیتین یوخاریداکی فیکری هر ایکی قروپا عایید ائدیله بیلر. چونکی اونلارین، دئمک اولار، هامیسی فیکرین فلسفی آنالیزینده دیلین آنالیزینی اولدوقجا مهم حساب ائدیردیلر.

بئله‌لیکله، آنالیتیک فلسفه ایلکین اینکیشاف مرحله‌لرینده دیلین فلسفی تدقیقاتداکی رولونو اولدوقجا ایره‌لی چکمکله اؤزو نقدر کی فلسفه‌ده‌کی فیکیر رئاللیق آراشدیرما مودئلینی دیل-فیکیر-رئاللیق اوچ‌بوجاغی ایله عوضله‌ییردی. آنالیتیک فلسفه‌یه قدر کی یئنی دؤور فلسفه‌سینین اساس سوالی بیزیم فیکیرلریمیزله رئاللیق آراسیندا اولان موناسیبت ایله باغلی ایدیسه، آنالیتیک فیلوسوفلار ایلکین اولاراق دیل و فیکیر آراسینداکی علاقه یه فوکوسلانماغا اوستونلوک وئریردیلر. باشقا سؤزله، آنالیتیک فلسفه ایله اوزون مودت فلسفی رئفلئکسییانین دیقتیندن اوزاقدا اولان دیل دیقت مرکزینه چکیلمیش اولدو و فلسفه آرتیق دیله فیکیرلرین ایفاده اولوندوغو ساده، او قدر ده فلسفی ماراغا لاییق اولمایان بیر مئدیوم کیمی دئییل، اوزرینه خوصوصی دیقت یؤنلتمکله فلسفی پروبلئملرین حلینده مهم رول اوینایاجاق بیر واسیطه کیمی باخماغا باشلادی.

بیر داها آنالیتیک فلسفه‌نین اساس خوصوصیتلری باره‌ده

یوخاریدا "آنالیتیک فلسفه‌نین ایلک اینکیشاف مرحله لری" ایفاده‌سینی بیر نئچه دفعه ایشلتمگیم تصادوفی دئییل. فرئقئ و راسسئلین منطیقی آنالیزی، کونسئپتوال تحلیل و دیل اوزرینه گوجلو دیقت ـ بوتون بونلار آنالیتیک فلسفه‌نین ایلک مرحله لرینی خاراکتئریزه ائدن اساس خوصوصیتلردیر. بونونلا بئل، سون 40-50 ایلده آنالیتیک فلسفه موختلیف ایستیقامتلرده او قدر شاخه‌لنمه یولو کئچمیشدیر کی، اگر بیز اونون سون دؤورونو خاراکتئریزه ائتمک ایسته‌ییریکسه، اوندا یوخاریدا سادالادیغیمیز خوصوصیتلر یئترلی اولمایاجاقدیر. دامیتین موعینلشدیرمه‌سینه سؤیکنمک ده بو باخیمدان اورتایا سوال آتا بیلر. چونکی موعاصیر دؤورده آنالیتیک آدلانان بیر سیرا فیلوسوف واردیر کی، اونلار نه‌ینکی فیکری آنالیز ائتمک اوچون دیل اوزرینده فوکوسلانمیرلار، حتّی عومومیتله دیل فلسفه‌سی اونلارین ماراق دایره‌سیندن کناردیر (مثلن، بیر سیرا آنالیتیک اخلاق فیلوسوفلاری). چاغداش آنالیتیک فیلوسوفلارین ماراق دایره‌سی ایندی دیلین فلسفه‌سی ایله محدودلاشماییب فلسفه‌نین موختلیف ساحه‌لرینی – اونتولوگییا، شعور فلسفه‌سی، ائپیستئمولوگییا، ائلم فلسفه‌سی، ائتیکا، حتّی دین فلسفه‌سی و تاریخ فلسفه‌سینی – احاطه ائدیر.

آنالیتیک فلسفه‌نین بو جور شاخه‌لنمه‌سی اونون اساس خوصوصیتلرینین موعینلشدیریلمه‌سینده چتینلیکلر یارادیر. چونکی موختلیف موضوع‌لار حاقیندا یازان و فرقلی مئتودلاردان ایستیفاده ائدن فیلوسوفلارین چوخ‌سایلی اثرلری ایچریسیندن عومومی خوصوصیتلری تاپیب چیخارماق و سونرا همین خوصوصیتلری آنالیتیک فیلوسوفلوق ائتمه طرزینه عایید اولوب اولمادیغینی تعیین ائتمک داها گوجلو اساسلاندیرما طلب ائدیر. بو سببدن، بو سوال اوزرینده دوشونن بیریسی بیر نئچه اورتاق ساییلابیله‌جک خوصوصیتلری موزاکیره ائتدیکدن سونرا بئله نتیجه‌یه گله‌بیلر کی، آنالیتیک فلسفه اولسا اولسا فلسفی مسله‌لردن بحث ائتمگین بیر اوسلوبودور و بورادا آنالیتیک فیلوسوفلارین هامیسینا عئینی درجه‌ده عایید اولاجاق هر هانسی بیر (مثلن، لینقویستیک آنالیز کیمی) اورتاق مئتوددان و یا پرئدمئتدن دانیشماق دوغرو اولمازدی (باخ Føllesdal 1996).

بس بئله اولان حالدا آنالیتیک فیلوسوفلوق ائتمه‌نین بیر فلسفی اوسلوب کیمی اؤزونه مخصوصلوغونو نه جور تصویر ائتمک اولار؟ گلین بو سوالا آ. بئکئرمانین [Beckerman] ائرنئست لاپورون [Lepore] سؤیله‌دیکلرینه سؤیکنه‌رک ائتدیگی قئیدلر اساسیندا جاواب وئرمه‌یه چالیشاق. بئکئرمان لاپورا اساسن بیلدیریر کی، کواین ABŞ-دا آنالیتیک فلسفه‌نین باشلانغیجینین دقیق تاریخینی 1935-جی ایل اولاراق گؤتوروردو (Beckerman 2008، VIII). همین ایلده بالتیموردا بیر معروضه زامانی کارناپ آ. لاوجوی [Lovejoy] ایله موباحیثه ده بیر آنالیتیک فیلوسوفا خاراکتئریک اولان طرزده بئله دئییر: "اگر آرتور لاوجوی آ-نی نظرده توتورسا، اوندا پ-دیر، اگر او، عکسین، ب-نی نظرده توتورسا، اوندا ق-دیر". بئکئرمان بو سیتاتین اوزرینده دایاناراق قئید ائدیر کی، بورادا آنالیتیک فیلوسوفلوق ائتمه‌نین مهم بیر خوصوصیتی اؤزونو گؤستریر: ایره‌لی سورولن تئزیسین (فیکرین) مضمونونو (داریخدیریجی اولسا بئله) مومکون قدر دقیق موعین ائتمک جهددی. فیلوسوفلار آراسیندا بئله حاللار تئز تئز باش وئریر: هر هانسی بیر تئزیس ایره‌لی سورولور و همین تئزیسین ایفاده‌سی زامانی ائله بیر تئرمیندن ایستیفاده اولونور کی، همین تئرمینین دقیق اولاراق هانسی آنلاییشی ایفاده ائتدیگینی موعین ائتمک چتینلیک یارادیر. بیر سیرا حاللاردا ایسه بو، تئزیسدن چیخاریلان نتیجه‌یه تاثیرینی گؤستریر. کارناپین آ. لاوجویلا موباحیثه سی همین حال اوچون بیر میثالدیر. (یوخاریدا حاقیندا سؤز آچدیغیمیز لینقویستیک (کونسئپتوال) آنالیز مئتودو بئله دولاشیقلیقلاری آرادان قالدیرماق اوچون مهم واسیطه‌دیر. بو آنالیزین اساس مقصدی سؤزلرین ایفاده ائتدیکلری معنالاری آیدین وئرمک و اونلارین هانسی آنلاییشی ایفاده ائتدیگینی دقیق گؤسترمکدیر. بو جور یاناشما ایله ایره‌لی سورولن تئزیس داها آیدین ایفاده ائدیلیر. تئزیسین خئیرینه و یا علئیهینه اولان آرقومئنتلری ده یالنیز اونون مضمونو تام آیدین اولدوقدان سونرا موعین ائتمک مومکوندور).

آنالیتیک فیلوسوفلوق ائتمه‌ده دیگر بیر مهم خوصوصیت ایره‌لی سورولن تئزیسی و یا فیکری اساسلاندیرماق اوچون ایستیفاده اولونان آرقومئنتلره خوصوصی دیقت یئتیریلمه‌سیدیر. آنالیتیک فیلوسوف بو جور سوال وئرمه‌یه داها تئز تئز مئییللیدیر: "هر هانسی بیر تئزیسی قبول و یا ردد ائتمک اوچون هانسی اساس(لار) واردیر؟" باشقا سؤزله، اگر بیر فیلوسوف پ فیکرینین دوغرو اولدوغونو ایدیعا ائدیرسه، اوندا اونون دیگر ر، ق و س. فیکیرلری اولمالیدیر کی، پ-نی اساسلاندیرا بیلسین. طبیعی کی، بو زامان آرقومئنتلرین سایی نه قدر چوخدورسا، ایره‌لی سورولن ایدیعا دا بیر او قدر اساسلی اولاجاقدیر.

من بورادا ایدیعا ائتمک ایسته‌مزدیم کی، یوخاریدا گؤستریلن ایکی خوصوصیت – تئزیسین مضمونونو دقیق موعین ائتمک جهدی و آرقومئنتلره خوصوصی دیقت یئتیریلمه‌سی – یالنیز آنالیتیک فیلوسوفلارا خاص بیر خوصوصیتدیر. طبیعی کی، سیز فلسفه تاریخینه موراجیعت ائتمکله اورادا آنالیتیک عنعنه‌یه عایید ائدیلمه‌ین خئیلی فیلوسوف تاپا بیلرسینیز کی، اونلارین یارادیجیلیغیندا دا بو ایکی خوصوصیت قورونموشدور. فؤللئسدال [Føllesdal] بو مسله‌یه دیقت یئتیره‌رک قئید ائدیر کی، بو باخیمدان آنالیتیک فلسفه‌نی چاغداش فلسفی ایستیقامتلردن بیری کیمی خاراکتئریزه ائتمک یانیلدیجی اولاردی (Føllesdal 1996، 206). اونون فیکرینجه، بیریسی آنالیتیک فیلوسوف ساییلماقلا باشقا بیر فلسفی ایستیقامته (فئنومئنولوگییایا، اورتا عصرلر اسخولاستیکاسینا و س.) عایید ده اولا بیلر. مثلا، فؤللئسدال حساب ائدیر کی، هوسسئرل فئنومئنولوگییانین بانیسی ساییلسا دا و یا آریستوتئل، فوما آکوینالی [Thomas Aquinas]، دئکارت [Descartes] موختلیف دؤورلرده یاشاسالار دا، اونلارین هامیسی بو و یا دیگر درجه‌ده آنالیتیک فیلوسوفدورلار؛ هایدئقئر [Heidegger]، دئرریدا کیمی فیلوسوفلار ایسه عکسینه، آرقومئنت و اساسلاندیرمایا (justification) آز دیقت آییردیقلاریندان آنالیتیک فیلوسوف دئییللر.

بو نتیجه بیر چوخلاری اوچون تعجوبلو گؤرسنه بیلر. بورادان بئله حاقلی بیر سوال اورتایا چیخا بیلر: اگر فلسفه تاریخینین داها اولکی دؤورلرینده آنالیتیک فیلوسوفلارا راست گلینیرسه، اوندا نه‌یه گؤره بیز محض فرئقئ، مور و یا راسسئلدن باشلاییریق؟ بو سوال فؤللئسدالین آنالیتیک فلسفه آنلاییشیندان دوغان بیر سوالدیر. مسله بوراسیندادیر کی، فؤللئسدالین تقدیم ائتدیگی آنالیتیک فلسفه آنلاییشی بیر چوخلارینین ایستیفاده ائتدیگی، اصلینده سلیقه‌سیز (یایغین) اولان آنالیتیک فلسفه آنلاییشی ایله عئینی دئییلدیر. فؤللئسدال آنالیتیک فیلوسوف و یا آنالیتیک فلسفه آنلاییشینین موعین ائدیلمه‌سینده آرقومئنت و اساسلاندیرمانی بیرلیکده کافی شرطلر کیمی گؤتورور و داها سونرا فلسفه تاریخینه باخدیقدا معلوم اولور کی، اصلینده بیر چوخ آنالیتیک فیلوسوف کیمی تانینمایان فیلوسوفلارین یارادیجیلیغیندا دا بو شرطلر اؤده‌ندیییندن، اونلار دا آنالیتیک فیلوسوف ایمیش.

اصلینده ایسه چوخلاری هئچ ده "آنالیتیک فلسفه" تئرمینینی فؤللئسدالین تقدیم ائتدیگی معنادا ایستیفاده ائتمیرلر. بو تئرمین فیلوسوفلارین و فلسفه ایله ماراقلانانلارین دیلینده تطبیق سرحدلری سرت موعین اولونموش بیر ایفاده کیمی دئییل، اساسن "چتیر" تئرمین کیمی ایستیفاده اولونور. بو هم ده او دئمکدیر کی، "آنالیتیک فلسفه" تئرمینینین تعریفی ضروری و کافی شرطلردن چیخیش ائدیله‌رک وئریلرسه، بو، اونون فاکتیکی تطبیق آرئالی ایله اوست اوسته دوشمیه‌جکدیر؛ نئجه کی بیز بونو فؤللئسدال نومونه‌سینده گؤروروک. چونکی آنالیتیک فلسفه آنلاییشی فلسفه تاریخی کونتئکستینده داها چوخ ایستیفاده ائدیلیر و بو هم ده او دئمکدیر کی، بو و یا دیگر فیلوسوفون آنالیتیک فلسفه‌یه عایید اولوب اولمادیغینی موعین ائتمک اوچون تدقیقاتچیلار اونلارین یازی و دوشونجه اوسلوبلاری ایله یاناشی، سؤزو گئدن فیلوسوفون هانسی مؤلیفلردن داها چوخ تاثیرلندیگینی و کیملرله پولئمیکادا اولدوغونو دا جیدی نظره آلیرلار. بو باخیمدان، دئکارت و ف. آکوینالی کیمی تاریخی فیقورلاری آنالیتیک فلسفه‌یه عایید ائتمک دوزگون اولمازدی. چونکی آنالیتیک عنعنه‌نین باشلانغیجی بللی خوصوصیتلره گؤره فرئقئ، مور و راسسئلدن اوزو بری گؤتورولورسه و اوندان سونرا گلن موعین فیلوسوفلار اؤز اثرلرینده داها چوخ قروپ کیمی بیر بیریلری ایله پولئمیکادا اولورلارسا، اوندا داها اولکی تاریخی دؤورلرده یاشایان فیلوسوفلار بو فلسفی ایستیقامتدن کنارا دوشموش اولور.

بونا باخمایاراق، فؤللئسدالین ان آزی بیر مساله‌نی دوغرو وورغولاماسیندا شوبهه یئری یوخدور. و بونو بیر داها تکرارلاماق یئرینه دوشردی: آنالیتیک فیلوسوفلار آرقومئنتاسییا مسلسینه داها چوخ دیقت یئتیریرلر؛ بو فیلوسوفلار اوچون اؤز مرکزی تئزیسلرینین مضمونونو مومکون قدر آیدین ایفاده ائتمک و همین تئزیسلری آرقومئنتلرله تجهیز ائتمک دیگر فلسفی مکتب و یا جریانلارا عایید فیلوسوفلارلا موقاییسه‌ده داها پریوریتئت مسله‌دیر. یوخاریدا سؤیله‌دیکلریمدن چیخیش ائده‌رک، فؤللئسدالین فیکرینه یئگانه علاوَم بو اولاردی کی، بورادا تاریخیلیک و فیلوسوفلارین بیر بیریلری ایله پولئمیکلیک کیمی خوصوصیتلری ده نظره آلینمالیدیر.

آنالیتیک فلسفه بیزه نه وئره بیلر؟

یاریمباشلیقداکی بو سوالا جاواب وئرمه‌میشدن اول گلین بیرینجی آنالیتیک فلسفه‌نین مقاله‌ده توخونولان اساس خوصوصیتلرینه بیر داها قیسا نظر سالاق. یوخاریدا قئید اولوندو کی، آنالیتیک فیلوسوفلار تئز تئز کونسئپتوال آنالیز و منطیقی آنالیز مئتودلاریندان ایستیفاده ائدیرلر، ایره‌لی سوردوکلری تئزیسلرین آیدین فورموله ائدیلمه‌سینه و اونلارین آرقومئنتلرله تجهیز ائدیلمه‌سینه خوصوصی اوستونلوک وئریرلر. مقاله‌نین سون حیصه سینده ایسه من آنالیتیک فلسفه‌نین بیزه تقدیم ائتدیگی بو آلتلردن چیخیش ائده‌رک، آذربایجاندیللی فلسفی متنلرده تئز تئز راست گلینن بعضی چاتیشمایان خوصوصیتلر باره‌ده سؤز آچاجام.

کونسئپتوال و یا لینقویستیک تحلیلده چوخ‌معنالیلیغین آرادان قالدیریلماسی. آرتیق قئید ائدیلدیگی کیمی، کونسئپتوال تحلیل مئتودوندان ایستیفاده ائتمکده اساس مقصد تئرمینین ایفاده ائتدیگی آنلاییشی دقیق موعین ائتمکدیر. تئز تئز اولور کی، تئرمین چوخ‌معنالی سجیییه داشیدیغیندان و یا ایکی و داها آرتیق آنلاییشی ایفاده ائتدیگیندن مؤلیفین سؤزوگئدن تئرمینله نه‌یی ایفاده ائتمک ایسته‌دیگی آیدین اولمور. آذربایجاندیللی متنلرده بئله نومونه‌لره تئز تئز راست گلینیر. مثلا، آغالار قوت سون یازیلارینین بیرینده "حقیقت" تئرمینینین بیر بیریندن خئیلی درجه‌ده فرقلی آنلاییشلاری ایفاده ائتدیگینی نظره آلمادان یازیر:

«آذربایجان خالقینا م.ف. آخوندوودان، ج. محمدقولوزاده‌دن، م.ه. سابیردن، او. حاجیبیوودان و ب. فرقلی شرح وئر، خالقین اصلینده هئچ اولدن اونلارین تصویر ائتدیگی کیمی اولمادیغینی گؤره‌جکسن؛ سنین خالق حاقیندا شرحین دَییشمه‌دیگی اوچون، ائله بیلیرسن خالق هله ده اونلارین تصویرلرینده‌کی کیمیدیر و اونلارین دئدیکلری ابدی حقیقتدیر، اونلار اؤزلری ایسه ابدی حقیقتلری تاپدیقلاری اوچون اؤلمز داهیلردیر. ایسلامچیلارین هر یئرده آللاهی تاپماقلاری کیمی» (قوت 2018، وورغو علاوهئدیلمیشدیر).

بورادا دیقت یئتیریله‌سی مقام اودور کی، "حقیقت" تئرمینی موختلیف کونتئکستلرده – هم دینی، هم ده فلسفی متنلرده – موختلیف جور ایستیفاده ائدیلدیگیندن چوخ‌معنالیلیق قازانمیشدیر. بو یازیدا منیم "حقیقت" تئرمینینین ایفاده ائتدیگی معنالاری و کونسئپتلری کافی دقیقلیکله آچماق ایمکانیم یوخدور – بو، آیریجا بیر گئنیش فلسفی تدقیقات موضوع‌سودور. آنجاق، قیساجا اونو قئید ائدیم کی، ان عومومی شکیلده اولسا بئله، "حقیقت" تئرمینینین ایکی موختلیف آنلاییشی ایفاده ائتدیگینی نظره آلماق گرکدیر: 1) اساسن دینی کونتئکستده ایستیفاده اولونان و ترانسسئندئنت گئرچکلیگی بیلدیرن حقیقت (ایسلام دینینه عایید متنلرده بو ترانسسئندئنت گئرچکلیک بیر چوخ حاللاردا "آللاه" ،"حاق" تئرمینلری ایله ده ایشارله‌نیر)؛ 2) داها چوخ فلسفی و منطیقی کونتئکستلرده ایستیفاده اولونان، جومله و یا فیکیرلرین خوصوصیتینی بیلدیرن حقیقت آنلاییشی (بو حقیقت آنلاییشیندان بیز "فیلان فیکیر و یا جومله حقیقیدیرمی/دوغرودورمو؟" سوالینی وئررکن ایستیفاده ائتمیش اولوروق). قوت "اونلارین دئدیکلری ابدی حقیقتدیر" یازدیقدا، "حقیقت" تئرمینینی فلسفی منطیقی معنادا ایشله‌دیرمیش کیمی گؤرسه‌نیر. چونکی "آ-نین دئدیکلری حقیقتدیر" تیپلی جومله‌لرده "حقیقت" تئرمینی "ایسلامچیلار حقیقتی (و یا آللاهی) تاپمیشدیر" جومله‌سینده اولدوغو کیمی ترانسسئندئنت نسنه‌نی بیلدیرسیدی، داها دولاشیق جومله کیمی باشا دوشولردی (آ-نین دئدیگی جومله‌دیر کی، همین جومله ده حقیقیلیک (دوغرولوق) دیرینه مالیک بیر نسنه‌دیر، ایلاهی و یا ترانسسئندئنت بیر شئی دئییل). "آ-نین دئدیکلری حقیقتدیر" جومله‌سینده "حقیقت" تئرمینی آ-نین دئدیکلری جومله و یا فیکیرلرله گئرچکلیک آراسیندا اولان موناسیبتی، یعنی آ-نین دئدیگی فیکیرلرین گئرچکلییه اویغون اولدوغونو و یا اونلارین حقیقی (دوغرو) اولدوغونو ایفاده ائدیر. لاکین قوت عئینی جومله‌ده "حقیقت" تئرمینینی تکرار ایشلده‌رک، "ابدی حقیقتلری" تاپماغی ایسلامچیلارین "هر یئرده آللاهی تاپماقلاری" ایله موقاییسه ائتدیکده ایسه دیقتلی اوخوجودا ائله تصورات یارانیر کی، او، ایندی ده دینی حقیقت آنلاییشینا موراجیعت ائتمیشدیر. سونونجو آنلاییش ایسه فلسفی منطیقی کونتئکستلرده ایستیفاده اولونان حقیقت آنلاییشیندان خئیلی فرقلی بیر آنلاییشدیر. بئله‌لیکله، قوت عئینی جومله‌ده و کونتئکستده "حقیقت" تئرمینینی اونون چوخ‌معنالیلیغینا دیقت یئتیرمه‌دن ایشلتمکله، متنین سؤزوگئدن حیصه‌سینه عایید فیکیرلری آیدین ایفاده ائتمه‌میشدیر. (فیکری آیدین ایفاده ائتمک دئدیکده، من هئچ ده اونون ساده، "هامینین باشا دوشه‌جگی" خلقی دیلده ایفاده ائدیلمه‌سینی نظرده توتمورام. فیکرین آیدین ایفاده اولونماسی اوچون اساس شرط اونون خلقی دیلده اولماسی دئییل، اونون معنالاری کافی دقیقلیکله آییرد ائدیلمیش سؤزلرله ایفاده اولونماسیندادیر).

کوانتورلار منطیقیندن آنالیزده ایستیفاده. آذربایجاندیللی متنلری اوخویارکن تئز تئز اولور کی، راست گلینن جومله‌ده پرئدیکاتین بیلدیردیگی خوصوصیتین سوبیئکت قیسمینده چیخیش ائدن قروپون تامینا و یا بیر حیصه سینه عایید اولدوغونو موعین ائتمکده چتینلیکله اوزلشیرسن. مثلا، "اینسانلار بیری بیریندن یاخشی آدام اولماغی اومورلار" (مئهدی و مئهدی 2010) جومله‌سینده سوبیئکته (اینسانلارا) پرئدیکاسییا اولونان خوصوصیتین (بیری بیریندن یاخشی آدام اولماغی اومماغین) بوتون اینسانلارا می و یا اونلارین بیر قیسمینه می عایید اولوندوغونو موعین ائتمک او قدر ده آسان دئییل. مؤلیف بورادا نیی نظرده توتور؟ بوتون اینسانلار بیری بیریندن یاخشی آدام اولماغی اومورلار؟ یوخسا، بیر سیرا (یا دا اکثر)؟ بو مسله اهمیتسیز گؤرونممه‌لیدیر. دوزدور، اولا بیلسین، بیر سیرا کونتئکستلر اوچون کوانتورون دقیقلشدیریلمه‌مه‌سی زییانسیز اولسون. آنجاق ائله حاللار اولار بیلر کی، اورادا بئله دقیقلشدیرمه‌لرین اولماماسی سونراکی عقلی نتیجه‌لره ده تاثیر گؤسترسین. چونکی، نه قدر کی مؤلیف جومله‌ده طبیعی دیلده کوانتور بیلدیرن ایفاده‌لردن ایستیفاده ائتمه‌ییب، اوندا جومله‌نین ایکی جور اوخونوشو مومکون اولا بیلر. یوخاریدا نومونه کیمی گتیردیگیمیز جومله‌ده اولدوغو کیمی:

(4) □x (İx → Ux)

(5) □x (İx e Ux)

(4) ده "□" ایشاره‌سی طبیعی دیلده "بوتون" و یا "هر بیر" سؤزلری ایله ایفاده اولونان اونیوئرساللیق کوانتورونو، "İ" اینسان اولما، "U" بیری بیریندن یاخشی آدام اولماغی اومما علامتینی، "→" کوندیسیوناللیغی (شرط علاقه‌سینی) بیلدیریر. "x" ایسه (هم (4)-ده، هم ده (5)-ده) دییشَندیر، یعنی x-این یئرینه ایسته‌نیلن اینسانی قویماق اولار. (5)-دکی "□" ایشاره‌سی ایسه طبیعی دیلده "بعضی" و یا "اکثر" سؤزلری ایله ایفاده اولونان کوانتورو، "e" کونیوکتیو باغلاییجینی ایشاره ائدیر. (4) کیمی اوخونوشدا "اینسانلار بیری بیریندن یاخشی آدام اولماغی اومورلار" جومله‌سی یانلیشدیر. چونکی بوتون اینسانلارین بیر بیریندن یاخشی آدام اولماغی اومماسینی ایدیعا ائتمک دوغرو اولمازدی. هر حالدا ائله پئسسیمیست اینسانلار اولا بیلر کی، اونلار هئچ کیمدن یاخشی آدام اولماغی اومماسینلار. جومله‌نین (5) کیمی اوخونوشوندا ایسه اونون دیری دوغرودور. چونکی بیر قروپ (بلکه ده اکثر) اینسانلار دوغرودان دا بیر بیرلریندن یاخشی آدام اولماغی اومورلار. بئله‌لیکل، "اینسانلار بیری بیریندن یاخشی آدام اولماغی اومورلار" جومله‌سینین ایکی اوخونوشونون موختلیف دوغرولوق دیرلری واردیر. بئله اولان حالدا جومله‌نی اوخویان اوخوجو مؤلیفین دوغرو بیر فیکری ایفاده ائدیب ائتمه‌مه‌سینی موعینلشدیرمکده چتینلیکله اوزلشه بیلر.

آرقومئنتاسییا. یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز کیمی، آنالیتیک فیلوسوفلارین اثرلرینده تئز تئز راست گلینن مهم خوصوصیتلر ایره‌لی سورولن تئسیزلرین آیدین ایفاده ائدیلمه‌سینه خوصوصی دیقت یئتیریلمه‌سی و اونون مودافیعه‌سی اوچون مومکون قدر توتارلی آرقومئنتلر گؤستریلمه‌سیدیر. فیلوسوفلوق ائتمه اوچون مهم ساییلاجاق بو خوصوصیتلر آذربایجاندیللی فلسفی متنلرین اکثریتینده نظره آلینمایان خوصوصیتلردیر. سیز بئله بیر ائکسپئریمئنت ائده بیلرسینیز: آذربایجاندا فلسفه اوزره یاخشی تانینمیش بیر مؤلیفین اثرینی گؤتوروب اورادان بیر فسلی و یا آیریجا بیر مقاله‌نی اوخویون و سونرا سوال ائدین. مؤلیفین بو فصیلده و یا مقاله‌ده‌کی اساس تئزیسلری (و یا ایدئیالاری) هانسیلاردیر و همین تئزیسلری اساسلاندیرماق اوچون مؤلیف هانسی آرقومئنتلری ایره‌لی سورور؟ بیر نئچه دفعه آذربایجانین موختلیف تانینمیش فلسفه آداملارینین یازیلارینی اوخودوقدان سونرا بو سوالی قویسام دا، بیر چوخ حاللار اوچون جاواب تاپماقدا چتینلیک چکمیشم. عوضینده ایسه داها چوخ راست گلدیگیم بونلار اولموشدور: فلسفی تئرمینلرین معنالارینی آیدینلاشدیرمادان نئجه گلدی ایستیفاده ائدیلمه‌سی، بوللوجا مئتافورا، پافوس و موختلیف ریتوریک فندلر. بو جور متنلری اوخویارکن اوخوجونون دا موضوع‌نو آنلاماسی و متن اوزرینده دوشونوب اونونلا پولئمیکایا گیرمه‌سی اولدوقجا چتیندیر. تصادوفی دئییل کی، آذربایجاندا آز چوخ تانینمیش فیلوسوفلارین اؤزلری آراسیندا بئله پولئمیک موحیط یوخ سویییه‌سینده‌دیر. اونلار بیر بیرلرینین اثرلرینی، دئمک اولار کی، اوخومور، یاخود اوخوسالار دا، بیری بیرلرینین فیکیرلرینی موزاکیره ائده‌جک سویییه‌ده آنلامیرلار. آذربایجانلی فلسفه آداملارینین بیر قروپو ایسه اؤزونو میستیک بیر قالا، بعضاً ایسه داهی فیلوسوف حساب ائدیر، بعضیلری ایسه یازدیقلارینین آنلاشیلماز و غلیظ اولماسی ایله اؤیونورلر.

آنالیتیک فلسفه‌نین بیزه اؤیرتدیکلری ایسه بونون تام عکسیدیر. اگر بیر فلسفه اوخوجوسو اوخودوغو موضوع‌نو اساسلاری سویییه‌سینده بیلیرسه و بونونلا بئله، متنی دیقتله اوخودوقدان سونرا مؤلیفین نه دئمک ایسته‌دیگینی باشا دوشمورسه، دئمه‌لی، بو، اوخوجونون دئییل، مؤلیفین پروبلئمیدیر. بو باخیمدان، آیدین دیلده یازماق آنالیتیک فیلوسوف اوچون اساس شرطلردندیر. دیگر طرفدن، اگر مؤلیف اوخوجولاردان اونون موقعیینی بؤلوشمگینی ایسته‌ییرسه، بول مئتافورا ایشلتمک و موختلیف ریتوریک اوصوللاردان ایستیفاده ائتمک عوضینه، آرقومئنتلر ایره‌لی سورمه‌لی و اونلارین توتارلی اولماسینا دیقت یئتیرمه‌لیدیر. مؤلیف ایله اوخوجو آراسیندا محصولدار و تنقیدی فلسفی دیالوقون باش توتماسی دا بو یوللا مومکوندور.

سوندا آنالیتیک فلسفه ایله مشغول اولماغین اهمیتینی قیساجا آشاغیداکی شکیلده ایفاده ائدردیم: آنالیتیک فلسفه‌نی اؤیرنمکله بیز نه‌ینکی موعاصیری اولدوغوموز دؤورون بیر چوخ قاباقجیل فیلوسوفلارینین موختلیف فلسفی سواللارا نه جاواب وئرمه‌سی ایله تانیش اولا بیلریک، هم ده همین فیلوسوفلاری اوخوماقلا اونلارین نئجه دوشوندوکلرینی، هانسی فلسفی مئتودلاردان ایستیفاده ائتدیکلرینی ده اؤیرنمک ایمکانینا صاحیب اولاریق. نظره آلساق کی، آنالیتیک فلسفه اساس و عومومی خوصوصیتلرینه گؤره غربین فلسفی عنعنه‌سینده تاریخن قرارلاشمیش جیدی و راسیونال فیلوسوفلوق ائتمه طرزینین چاغداش دؤورده داوامیدیر؛ همچنین نظره آلساق کی، یاشادیغیمیز اولدوقجا مورککب بو دونیانی غئیری راسیونال واسیطه‌لرله درک ائتمک مومکونسوزدور، اوندا آنالیتیک فلسفه‌دن اؤیرنه‌جک چوخ شئی واردیر.

قایناق‌لار

Beaney, M. (2014): Conceptions of Analysis in Analytic Philosophy, in Stanford Encyclopedia of Philosophy, https://plato.stanford.edu/entries/analysis/s6.html#4
Beckerman, A. (2008): Analytische Einführung in die Philosophie des Geistes, 3. Auflage, Berlin: Walter de Gruyter.
Dummett, M. (1993): Origins of Analytical Philosophy, Bloomsbury Academic.
Føllesdal, D. (1996): Analytic Philosophy: What is it and why should one engage in it? Ratio (New Series) IX 3, pp. 193-208.
Frege, G. (1979): Posthumous Writings, Basil Blackwell 1979.
Kemmerling, A. (2018): Begriff und Begriffsanalyse, Interview mit Peter Moser in: Information Philosophie (Juni 2018, 2, 76-85).
Mehdi, N. və Mehdi D. (2010): Fəlsəfə tarixində Fəlsəfə, Bakı: Qanun.
Moore, G. E. (1925): A Defense of Common Sense, in J. H. Muirhead ed., Contemporary British Philosophy, London: Allen and Unwin, 193-223.
Moore, G. E. (1899): The Nature of Judgment, Mind 8, 176-193.
Preston A. Analytic Philosophy, The Internet Encyclopedia of Philosophy, https://www.iep.utm.edu/analytic/
Qut, A. (2018): Yaradıcılıq, yoxsa yozuculuq? Yeni vizion axtarışında, Ağalar Qutun bloqu, https://agalarqut.wordpress.com/2018/12/24/yaradiciliq-yoxsa-yozuculuq-yeni-vizion-axtarisinda/
Russell, B. (1959): My Philosophical Development, New York: Simon and Schuster, Inc.
Schlick, M. (1930): Die Wende der Philosophie, Erkenntnis, Vol. 1, Issue 1, 4–11.
Wittgenstein, L. (1922): Tractatus Logico-Philosophicus, London: Routledge & Kegan Paul.