بو قیسا کسیم، سمن گزراوغلو یازدیغی بیر مقاله‌دن کؤچورولوب‌دور.
«متنلرآراسیلیق» نه‌دیر؟
ایکی یا دا داها چوخ متن آراسیندا گرچکله‌شن «بیر آلیش‌وئریش، بیر تور دیالوق یا دا سؤیله‌شیم بیچیمی» اولاراق ایفاده ائدیلن متنلرآراسیلیق قاورامی، هر متنین اؤزوندن اؤنجه‌کی اثرلردن ایزلر داشیدیغی، اونلاردان ائتکیله‌ندییی و بو ائتکیله‌نیشیمی اؤز اورژیناللیغیندا ساخلایاراق یئنی بیر متن انشاء ائتدییی گؤروشونه دایانیر. هر اثرین اؤزوندن اؤنجه‌کی اثرین محصولو اولدوغونو و یازما ائیله‌مینین اصلینده بیر «یئنیدن یازما» ایشی اولدوغونو ساوونان بو قورامدا، هر متن آچیق یا دا قاپالی بیر شکیلده اؤزوندن اؤنجه‌کی یاپیتلاردان ایزلر داشیر، دولاییسی‌یلا هئچ‌بیر متن اؤنجه‌سیندن تام باغیمسیز دئییلدیر.
متنلرآراسیلیق قاورامینی ایلک دفعه روس دیل‌ـ‌ادبیات قورامچیسی میخاییل باختین[1]ین «دیالوق‌ساللیق» یانی «سؤیله‌شیمچیلیک» فیکریندن ائتکیله‌نن ادبیات قورامچیسی یازار ژولیا کریستئوا[2]، 1966دا یاییملادیغی بیر مقاله‌سینده قوللانمیشدیر. میخاییل باختین‌ین سؤیله‌شیمچیلیک قورامی «یازینسال متن ایچَریسینده سؤیله‌مسل چئشیتلیلیک اولدوغونو و یاپیتین باشقا یاپیتلارلا اولدوغو قدر تاریخسل و توپلومسال اولقولارلا دا سوره‌کلی آلیش‌وئریش ایچَریسینده بولوندوغونو» ساوونور. باختینه گؤره هئچ‌بیر یازینسال سؤیلم، «اؤنجه‌دن سؤیله‌نمیش»ـه، «بیلینن»ـه، اورتاق دوشونجه‌یه یؤنه‌لمه‌دن ائده‌نمز. بو دوشونجه‌دن حرکت ائدن کریستئوایا گؤره «یازار، متنینی اؤزو اورژینال فیکیرلریندن یاراتماز. اؤزوندن اؤنجه وار اولان متنلردن دوشورور. اونا گؤره متن، متنلرین دَییشیمی‌یله میدانا گلیر و بو دَییشیمین میدانا گلدییی آلان دا متنلرآراسیلیق‌دیر.» (آللئن 2000:35)[3] سؤیله‌شیمچیلیک دوشونجه‌سیندن حرکت ائدرک یئنی بیر تئرمین اولوشدوران و بونا «متنلرآراسیلیق» آدینی وئرن کریستئوایا گؤره، هر متن آلینتیلامالاردان اولوشان بیر موزاییک‌دیر و یئنه هر متن بیر باشقا متنین ترانسفورماسیونا اوغراماسیدیر (کریستئوا 1972:348)[4] دولاییسی‌یلا متنلر باشقا متنلرین کسیشیم نقطه‌سینی اولوشدورور. کریستئوانین بو دوشونجه‌سی رولان بارت[5]ین چالیشمالاری‌یلا دستکله‌نیر. بارت یازارین ساده‌جه اسکینی تقلید ائتدییینی و بو چرچیوه‌ده تک یاپدیغینین یازیلاری قاریشدیرماق اولدوغونو دیله گتیریر. اونا گؤره بیر سؤزجوک آنجاق باشقا سؤزجوکلرله آچیقلانیر، سؤزجوکلرین بیربیرینه اکله‌مله‌نمه‌سی‌یله اولوشان دؤنگو سونسوزا قدر سوروب گئدر و بو گئدیشده هئچ‌بیر شئی اورژینال قالماز. بارت، متنی یازار ایله اوخور آراسیندا قورولان بیر ایلیشکی دئییل بیر یاپیت ایله بیر باشقا یاپیت آراسیندا قورولان کؤرپو و متنلرین کسیشدییی بیر آلان اولاراق گؤرور. بو آلاندا ایسه یازارین رولونو ان آزا ائندیرر. اونون بو دوشونجه‌سینین عکسینی ادعا ائدرک متنلرآراسیلیقدا ایلک دفعه یازار و اوخور آراسینداکی ایلیشکی‌یه دیقت چکن و اوخورون اؤنه‌مینه دَیینن میشل ریفاتئر[6]ین دوشونجه‌لری دیقت چکر. ریفاتئر ایلک کز اوخورا اؤنملی بیر ایشلَو یوکلر. اوخودوغو متنله آنیمسادیغی اؤته‌کی متنلرآراسیندا ایلیشکی قوران بیلدییی اؤته‌کی متنلردن حرکتله الینده‌کی متنین یئرینی بلیرله‌ین، اوخودوغو متنین دوغاسینی سئزن یانی متنه اساس آنلامی قاتان «اوخور»دور. ریفاتئر، «متنلرآراسیلیغین بیر متنده‌کی وارلیغینی، اوخورون اوخوما ائیله‌مینه و حافظه‌سینه» باغلایاراق قورامینی آلیملاما استئتیکی چرچیوه‌سینده دَیرله‌ندیرمیش اولور. اونا گؤره متنلرآراسیلیق، اوخورون بیر کیتابین اؤزوندن و سونراکی باشقا اثرلر آراسینداکی ایلیشکیلری آلقیلاماسیدیر. چونکو «متنلر، اوخوجونو متن دیشی بیر گرچکلیییه دئییل باشقا متنلره گؤندریرلر.» (آکتولوم 61-2007:60)[7] متنلرآراسیلیغا ایلک دفعه سیستئملی بیر صینیفلاندیرمایلا یاخلاشان و اونا سون شکلینی وئرن قورامچی ایسه ژرار ژنئت[8]دیر. اؤزللیکله آنلاتی‌بیلیم چالیشمالاری‌یلا تانینان ژنئت، بیر متنین تمل نیته‌لییینین متنلرآراسیلیق اولدوغونو و هر یازارین اصلینده تک و سونسوز بیر کیتاب یاراتدیغینی ایفاده ائدر: «اوخورون، بیر اثرین اؤزوندن اؤنجه‌کی و سونراکی اثرلرله قوردوغو ایلیشکی‌یه آنلاماسی متنلرآراسی ایلیشکیلر»دیر و ژنئته گؤره «توم یازارلار تک بیر کیتاب یارادیرلار، توم کیتابلار گئنیش بیر کیتاب، سونسوز تک بیر کیتابدیر.» (کیران ود. 2007:359)[9].
متنلرآراسیلیق بارت، ریفاتئر، ژنئت، آللئن[10] کیمی آراشدیرماچیلارین قاتقیلاری‌یلا بوگونکو قونومونا گلمیشدیر. قاورامین داها یاخشی آنلاشیلابیلمه‌سی ایچین بو تاریخی گلیشمه‌دن سونرا «متنلرآراسیلیق» قاورامینین نه اولدوغو اوزرینده دوشونمک، بو قاوراما تئوریک اولاراق یاخلاشماق گرکمکدهدیر. بو قونو اوزرینده چالیشان قوبیلای آکتولوم[11]ـا گؤره متنلرآراسیلیق «قاباجا ایکی یا دا داها چوخ متن آراسیندا بیر آلیش‌وئریش، بیر تور دانیشما یا دا سؤیله‌شیم بیچیمی اولاراق آنلاشیلمالی‌دیر.» (2007:17)[12] آکتولوم، عینی زاماندا متنلر آراسیلیغی «آیریشیق عنصرلاری، باشقا بیر دئییشله، باشقا متنلره عاید پارچالاری توتارلی بیر بوتون اولوشدوراجاق بیچیمده بیر آرایا گتیرمک، اونلاری دوزنله‌یرک آرالاریندا اویوم ساغلاماق، بئله‌لیکله عینی بیر متن اورتایا چیخارماق» (2004:304)[13] اولاراق تانیملار. داها گئنیش آنلامی‌یلا متنلرآراسیلیق، بیر اثرله باشقا اثرلر آراسینداکی هر تورلو باغین آدیدیر. اثردن قصد ساده‌جه کیتاب اولماییب صنعتین باشقا داللاری دا بو آچیقلاماغا داخیل ائدیلیر. دیسیپلینلر آراسی بیر یاخلاشیمی دا قاپسایان متنلرآراسیلیق، شعردن رومانا، تئاتردان سینئمایا، رسمدن معماری‌یه قدر چوخ گئنیش بیر قوللانیم آلانینا صاحب‌دیر. تانیملاردا دا گؤرولدویو کیمی متن، تک باشینا متن دئییلدیر. ساده‌جه یازارا یا دا ساده‌جه یازیلدیغی دؤنه‌مه ده عاید بیر شئی دئییلدیر. اساسلی و قالیجی بیر متن اؤزوندن اؤنجه‌کیلرین بیریکیمی‌یله حرکت ائدن، بو حرکت ائدیشده اؤز سسینی بولان و اؤزوندن سونراکیلری ده ائتکیله‌یه‌بیله‌جک دوزئیده بیر سویه‌یه اریشن اورقانیک یاپینین آنا داشلاریندان بیریدیر. آدی‌گؤزل اؤنجه‌سی و سونراسینی بیربیرینه ایلمه‌کله‌ین باغین ایلیشکیلرینی بئله یوروملار:
«متن ساده‌جه تاریخه، یازارا و یازارین ایچینده بولوندوغو ادبی و کولتورل اورتاما باغلی دئییلدیر. بو باغلاملارین هر بیری متنین بللی بیر اؤزللییینی اورتایا قویماغی آماجلایان و ادبی متنین ساده‌جه بیر اؤزللییینه یوغونلاشان اله‌شتیریلردیر. متنلرآراسی ایلیشکیلر متنی تامامن اؤز ارک بیر یاپی و بوتون اولاراق قبول ائتمز. متنلرآراسیلیق قورامچیلاری هر متنین موطلقا اؤزوندن اؤنجه یازیلمیش و سؤیله‌نمیش اولانلاردان ائتکیله‌ندییی ایلکه‌سیندن حرکت ائدرلر. ادبی متنلرین بیربیرلرییله اولان ایلیشکیلری و بیربیرلرینه اولان ائتکیلری گؤز آردی ائدیله‌نمز بیر گرچکدیر.» (2009:14)[14]
اومبئرتو ائکو[15]نون «کیتابلار یالنیزجا باشقا کیتابلار اوستونه و اونلارین چئوره‌سینده یازیلیر» (ائجئویت 2006:154)[16] ایفاده‌سییله ده قارشیمیزا چیخان متینلرآراسیلیغی باشقا یازارلارین اسکی یاپیتلارینین چئشیتلی دوزله‌ملرده یئنی یاپیتلارا ملزه‌مه اولاراق قوللانماسییلا یئنی متن و داها اؤنجه‌کی متنلرآراسیندا بیر دییالوق سوره‌جینین زنجیری اولاراق گؤرمک مومکوندور. بو دا شفاف بیر یاپییا صاحیب اولان متنلرین سونسوز دی‌ان‌ای زنجیرینده هر بیرینین اؤزونه اؤزگو سسییله بیربیرییله ایلیشکیلی اساس یاپییی اولوشدوردوغونو گؤستریر. متن اؤزارکدیر، اؤز ایچینده باغیمسیز آمما آنا یاپییا باغلیدیر:
«هئچ‌بیر ادبی و صنعت‌سل یاپی باشقا یاپیتلاردان باغیمسیز دئییلدیر اصلینده. هر صنعتچی، اثرلرینین چوخ آچیقجا آنلاشیلان اوست یاپیسیندا یا دا دیقتلی بیر اوخوماقلا چؤزومله‌نه‌بیله‌جک درین یاپیسیندا، اؤزونو وار ائدن بوتون دیگر صنعت‌سل و ادبی یاپیتلاردان ایزلر باریندیریر. بو ایزلر بعضن کئچمیشین ایزلریدیر بعضن ده صنعتچینین یاشادیغی چاغین، گونون ائتکیلریدیر.» (گؤکآلپ آلپاسلان 2009:461)[17]
بو سوره‌جده ایسه ان اؤنملی فاکتورو اوخوجو اولوشدورور. چونکو یازارین ایکی و یا داها آرتیق متن آراسیندا قوردوغو ایلیشکینی آلقیلایابیلمک، آنلاملاندیرابیلمک و حتی اؤز یورومونو دا قاتاراق زنجیره بیر حلقه داها اکله‌مله‌یه‌بیلمک اوخورون بو سوره‌جه آکتیو اولاراق قاتیلیمی‌یلا مومکوندور. «بیر اثری ساده‌جه ایچینده‌کی اؤیه‌لرینه باخیب اینجه‌له‌مک یانلیش و یئترسیزدیر. ساده‌جه یازارین دئییل اوخوجونون یاخلاشیمی دا اؤنملیدیر. اوخوجو ائدیلگن بیر قونومدان ائتکن بیر قونوما کئچر چونکو اوخوجونون یورومو دا متن کیمی یئنی بیر متندیر و ایکیسی متنلرآراسی بیر ایلیشکی ایچینده‌دیر.» (گؤرمز 2006:48)[18] بورخئس[19]ـه گؤره «نه زامان یئنی بیر حیکایه‌نی آنلاتیلسا اسکی بیر حیکایه تکرار ائدیلیر دئمکدیر.» (تورکدوغان 2007:169)[20] حتی بورخئس، اونونلا یاپیلان بیر سؤیله‌شیده «نه زامان یئنی بیر یازی اوخونسا، اسکی بیر یازی تکرار اوخونور دئمکدیر» (بورگین 1994:118)[21] دییرک اوخوما سوره‌جینین ان اؤنملی فاکتورونو، متنلرآراسیلیغین یاپی داشلاریندان بیری اولان اوخورو دؤره‌یه سوخار. بو دورومدا حیکایه‌نین داها اؤنجه آنلاتیلمیش اولماسی بیر شئیی دییشدیرمز؛ چونکو هر یئنی آنلاتی، یئنی بیر ایلمک، باشقا بیر توخودور. یازار بو هؤرگویه بیر دوغوم داها آتدیقدان سونرا اوخور دؤره‌یه گیرر و بو دوغوملاری چؤزمه‌یه چالیشیب متنی آنلاملاندیراراق سونسوز دؤنگونون بلیرله‌ییجیسی اولور.
چونکو اوخورون یاشی، اییتیمی، کولتور دوزئیی، یاشادیقلاری، یاشایامادیقلاری، آ دان ز یه هر شئی، متنین آنلام قوشاغیندا ائتکیلی بیر فاکتور اولاراق اوخوما سوره‌جینی ائتکیلر. هر نه قدر بیر متنده‌کی بوتون متنلرآراسی ایلیشکیلری کشف ائتمک مومکون اولماسا دا اوخورون نیته‌لیکلری بو سوره‌جین دوغرودان بلیرله‌ییجیسیدیر. متنن کؤکه‌نینین نه‌یه دایاندیغینی، ایزلرینین نه‌لر اولدوغونو چؤزومله‌مک و متنی یئنیدن شکیلله‌ندیرمک ایسه «سیرادان اوخورون دئییل؛ بلله‌یی قوووتلی، بیلگین، داهی اوخوجونون اؤزللیییدیر.» (اکتولوم 2007: 55-71)[22] بو دورومدا کلاسیک اوخوما بیچیملریندن فرقلی اولاراق اوخورون بیر متنی اوخورکن باشیندان سونونا قدر آکتیو اولماسی گرکمکدهدیر. اوخور، اؤزونه سونولان قورماجا دونیانین شیفره‌لرینی چؤزرک، اؤز یورومونو و آنلام دونیاسینی قاتاراق متنی یئنیدن شکیلله‌ندیریر. بو دورومدا دییالوق ساده‌جه ایکی و یا داها آرتیق یاپیت آراسیندا دئییل، یازار و اوخور آراسیندا قورولان چوخ بویوتلو بیر هؤرگویه قاووشور.
گؤرولدویو اوزره گؤی قوببه‌سی آلتیندا سؤیله‌نمه‌میش سؤز یوخدور و متنلرآراسیلیقدان آیری دوشونوله‌بیله‌جک تک اینسان، ایلک اینساندیر. ایستر بیلینجلی ایستر بیلینج دیشی اولسون هر یازار اورتایا قویدوغو اثرینده موطلقا اولیندن ایزلر داشیر. بو ایزلر ایسه بیزلری بامباشقا آنلاملارا گؤتورور. متنین درین آنلامینا آنجاق متنین ایلیشکیله‌ندیریلدییی دیگر متنلرین و سونوجدا یئنه اؤزونون یورومویلا اولاشیلابیله‌جه‌یی ده بیر گرچکدیر.
[1] Mihail Bahtin
[2] Julia Kristeva
[3] Allen, Graham (2000). İntertextuality (The New Critical Idiom). London: Roudledge.
[4] Kristeva, Julia (1972). “Bachtin, Daswort der Dialogund der Roman”. Literaturwissenschaft und Linguistik. Frankfurt: Athenaum.
[5] Roland Barthes
[6] Michael Riffaterre
[7] Aktulum, Kubilay (2007). Metinlerarası İlişkiler. İstanbul: Öteki Yayınevi.
[8] Gérard Genette
[9] Kıran, Ayşe Eziler- Kıran, Zeynel (2007). Yazınsal Okuma Süreçleri (Dilbilim, Göstergebilim ve YazınbilimYöntemleriyle Çözümlemeler. Ankara: Seçkin Yayıncılık.
[10] Allen
[11] Kubilay Aktulum
[12] Aktulum, Kubilay (2007). Metinlerarası İlişkiler. İstanbul: Öteki Yayınevi.
[13] Aktulum, Kubilay (2004). Parçalılık/Metinlerarasılık. İstanbul: Öteki Yayınevi.
[14] Adıgüzel, Sedat (2009). Modern Azerbaycan Edebiyatında Dede Korkut (Metinlerarası Çözümlemeler). Ankara: Fenomen Yayıncılık.
[15] Umberto Eco
[16] Ecevit, Yılmaz (2006). Türk Romanında Postmodernist Açılımlar. İstanbul: İletişim Yayınları.
[17] Gökalp-Alpaslan, Gonca (2009). “Metinlerarası İlişkiler Işığında Cemal Süreyya Şiirinin Bileşenleri”. Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literatureand History of Turkish or Turkic 4/1: 435-463.
[18] Görmez, Aydın (2006). “Hacivat ve Karagöz Neden Öldürüldü Filmi ile Rosencrantz ve Guildenstern Öldüler Oyunu Arasında Metinlerarasılık İzleri”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 9/1: 43-47.
[19] Borges
[20] Türkdoğan, Melike (2007). “Rasim Özdenören’in ‘Kuyu’ Öyküsünde Metinlerarası İlişkiler”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. S. 35: 167-189.
[21] Burgin, Richard (1994). Borges ile Söyleşi, çev. Alber Sabanoğlu. İstanbul: Mitos Yayınları.
[22] Aktulum, Kubilay (2007). Metinlerarası İlişkiler. İstanbul: Öteki Yayınevi.
- ۹۸/۰۶/۲۴