گؤزو بوز بیری... / شریف مردی
هه؛ اؤزودور. ایندی گلدیک بیربیریمیزین یاخینلیغیمیزا و برابرجه دوشونمه‌یه باشلاماق دورومونا. سؤزو اوزاتمادان اوزرینده دایاندیغیم نئچه نکته‌نی آچیقلاییم:
بیر: اله‌شتیری آلانیندا بیر «اینسان»، «متنی ایجاد ائدن مؤلف» و «متن» وار آرادا؛ اله‌شتیرمن اله الدیغی قونو ایسه اوچونجو (متن) اؤزنه‌دیر. ان آزی من توتدوغوم یؤنتم یا اونا اییک اولدوغوم دوروم بئله‌دیر. یعنی A بیر اینسان اولاراق، A’ (آ پریم) مؤللف‌دیر؛ ایجاد ائتدییی متن ایسه تام باغیمسیزدیر بو ایکی‌دن. بونلار بیربیریندن فرقلی‌دیر هر حالدا، اله‌شتیرمن ایسه آ پریمه قاییداراق متنی اله‌شتیرمک‌ده بیر دستک اولاراق یارارلانیر یالنیز. بو اوزدن اؤزل بیر آدا ایشاره ائدرک سؤزلری دئمک‌ده بیر اینسان اولاراق (شخصیتی، بویو بوخونو بللی اولان اؤزنه)ـیه کسین ایشاره ائتمک‌دن اؤزومو یان ساخلاماقدایام.
ایکی: یوخاریدا متنی «اؤزنه» اولاراق وورغولادیغیمدا نئجه متنین صُلب و سرت دئییل ده دیری بیر اولغو اولدوغو گؤروشومه قاییدیر. البته متن دوغولدوغوندان اعتبیارن (آ و آ پریمی وئجینه آلمادان) اؤز یولونو گئده‌جک. بو اوزدن متن آدلانان بو وارلیغین دوغولدوغوندان سونرا آپریمین اونا آسلاناجاق هئچ قوتسال بیر دستک یوخدور نوخدالاماق ایچین! ایندی آپریم امین‌دیر سؤزونون یورومو نه‌دیر یوخسا آرخایین، هئچ فرق ائتمز.
اوچ: کلمه‌لرین قوللانیمی اوزره بیر آز دقیق اولساق چوخ چاش باشلارین قاباغی آلینیر بلکه (آلتینی چیزرک بلکه‌نی قوللانیرام). سانسور کلمه‌سی نئچه کره ایشله‌نیلیب‌دیر منیم یازیما قاییداراق (آپریم اولاراق من!)؛ حالبوکی سانسور بیر شئیین وارلیغینا سونرا سیلینمه‌سینه قاییدیر. کیتابلاریم و مقاله‌لریم یازیدان یازی‌یا، ایلدن ایله فرقله‌نیر. نئجه‌کی ان سون یازدیغیم مقاله «یوخلوغون وارلغی» باشقا مقاله‌لردن؛ سون اؤیکولریم (یاییملانمامیشلاری) و اؤنجه‌کی‌لردن (یاییملانمشلار). ایکیسینده ایسه دیل باشدان آیاغا فرقلی دورومدادیر اؤز باخیشیمدا. من بیر یول تاپمامیشام هله و هئچ ده بیلمیرم «دوز یول هارداندیر؟». توتدوغوم طرزی ده کسین اولاراق ساوونمورام هئچ اؤنره ده بیلمیرم. آچیق دئییم: آلتئرناتیو یوخومدو. من بیر آلتئرناتیوسیز اله‌شتیرمنم.
ایستانبول یا باکی طرزی دئیه بیر یؤنتم ایله کسین قارشی‌یام. آمما اؤرنک اولاراق من یازیلاریمدا «یاپما»، «کندی» و ... کیمی کلمه‌لری قوللانیرسام بیر باشا منی ایستانبولچو آدینا سوچلایاجاقلار. («ماراقلانماق» (باکی لهجه‌سی ایله) کلمه‌سی ایران خالقینین ایچینده هئچ قوللانیلیر می؟) عجبا «فضولی» ده بؤیوک بیر ایستانبولچو ایمیش سن دئمه! بوردا آدینی ساخلادیغیم بیر دوستون عینی سؤزونو گتیریم: «تورکیه‌نین دیل وارلیقلاریندان بیریسی قدیم و اورتا تورکجه ظرفیتلریندن استفاده ائتمه‌سی‌دیر. بو اؤرنکلردن ساده‌جه بیریسی قوتادغو بیلیک کیتابیدیر. استانبول تورکجه‌سی دئییلن و بیزیم قوللاندیغیمیز قاوراملار اصلینده مشترک بیر کئچمیشین اورونودورلر.». باشقا یؤندن ایسه ساده‌جه کلمه داغارجیغیندان (اسکی یوخسا یئنی) یارارلانماق تورک دونیاسیندا اؤزل بیر یئره نوختالانماق گؤسترگه‌سی دئییل منجه. کئچن یازیمدا ایشاره ائتدیییم «دیشاوورومچولوق» و «واراولوشچولوق» کیمی قونداریلما کلمه‌لر ده بو فیکیرین ایچینده. بو اوزدن ده ایستانبولچو یوخسا باکیچی قاورامی داها نئت اولاراق تانیتیلسین سونرا باخالیم کیم هارا اییک‌دیر. دیگر طرفدن باشقا اؤلکه‌نین تورکجه‌سینین قوللانیلماسیندا او اؤلکه‌نین ژئوکولتورل حاکمیتیندن قایناقلانان مساله‌لر ایستر ایسته‌مز سیزاجاق یارارلانان کیمسه‌نین یاشامینا. دیل یالنیز کلمه و جومله دئییل.
بوردان واریم «آلای» کلمه‌سینه. آلای، هالای سؤزجویو ایله قوشا اولاراق هم کیچیلدیجی هم گولونج ائتمه هم بیر توپلولوق‌دور؛ (تورک دیل قوروموندا، خینا گئجه‌سینده و دوواق گونونده قادینلارین اوتوردوقلاری یوکسکجه یئر دئیه ده آچیقلانیب‌دیر) عینی حالدا آجی و کدر اونله‌می ده تعریفله‌نیب‌دیر. بونلارین هانکیسین توتورسان توت منیم منظورومدور. آچیق دئییم: آپریمه قونوم وئرسم اوره‌تیلمیش متنه ده قونوم وئرمه‌لی‌یم و بؤیله‌لیکله اله‌شتیرل باخیش آرادا قالماز. بونلارین هامیسی بیر یانا یاشادیغیمیز دونیادا «اؤلوم» دئیه بیر قاورام وار؛ اونون قاباغیندا کیچیلدیجی بیر آنلاملا «آلای» اولمایان نه وار؟ (اؤلومو بیله آلای ائتمیشم اؤیکولریمده) من سن او بو... هر شئی آخماقجا آلای‌دیر، آلایدان دا بتر! (بو سؤزو قونودان قاچیش دا آلابیلرسیز؛ سؤز آتماق دا).
دؤرد: اینانجا چئوریلمیش، امین اولماق، مطلق، یقین کیمی کلمه‌لرله سؤزه قئید گتیریب یئرینی برکیدمکله یولا چیخماق کسین اولاراق تک چؤزومه وارما گؤسترگه‌سی دئییل‌سه، مونولوق دئییل‌سه بوتون سؤزلریمی گئری آلیرام.
بئش: هر شئی ساده و راحت دیلدن باشلاندی؛ اؤنریلرله اوستونده بؤیوک اینانجلا دورماقلا. منیم سؤزوم بودور: دیل اجتماعی بیر پدیده‌دیر (ساده و راحت دیل ووغونو اولانلارا گؤره و عموم خالق باش تاپسین دئیه «توپلومسال» و «اولغو» دا ایشله‌تمه‌میشم). سیز گنجعلی صباحی‌نین «قارتال» باشلیقلی حیکایه‌سینی اوخویون؛ بیتیردینیز سه گلین غفور امامی زاده خیاوی‌نین ده «قیرمیزیم» باشلیقلی اؤیکوسونو اوخویون. بو ایکی متندن خبری هئچ می هئچ اولمایان بیر تورک، گنجعلی صباحینی یا ساوادسیز یا فارسجایا اییک یا عثمالی‌جایا وورغون آدلاندیرماسا دا باشقا بیر ایراد توتاجاقدیر «قارتال» متنیندن. حال بو کی گنجعلی صباحی کیمیلر اولماسایدی اؤنونوزده‌کی یازی نه یازیلابیله‌جک‌دی نه ده غفور امامی زاده خیاوی کیمی یازیچی دوغولاجاقدی. ایندی «قارتال» می ساده و راحت یوخسا «قیرمیزیم» می؟ نه‌لر اولوب آرادا؟ دوزدور: دیل توپلومسال بیر اولغودور. آمما ساده و راحت دیله افلاطون دئییمی بیر «مُثُل» یوخدور! خالق ایچینده ایشله‌نیلن دیل (چوخلاری داها تورکجه سایمیر، سایماق دا باشارمیر؛ تبریزلیلر وار داها «هن» و «یوخ» ایشله‌تمیرلر دانیشدیقلاریندا، اونلار «آره»، «نه» ایشله‌دیرلر... بونلار چوخ ساده‌دی. ماراق، ان، سون‌بئشیک، دیلک کیمی ساده و راحت کلمه‌لری بیلمی‌ین تورکلر وار ایراندا؛ همداندا هر جومله‌ده بیر «گرچک» کلمه‌سی نقل و نبات کیمی ایشله‌نرک باشقا یئرده آنلاشیلماز و البته‌کی آلینما گلیر قولاغا) مولانانین فیل مثلی کیمی‌دیر. ساده و راحت دیله بیر تجربه اولاراق اؤز یازیلاریندان سؤز آچان مؤلفه بو شخصی و ایچ دونیادان گلن بیر اوروندور دئدیییمده نه‌دن بونو اؤزونه آلیر هئچ باشا توشمک اولمور. بری باشدان ساده و راحت دیلی اینجه‌له‌ییرسه‌نیزسه هانسی اساسا دایانیرسیز او دا بللی دئییل! اوخوجو سایینا دایانیرسینیزسا، نئچه ساییدا اولان اوخوجو شرطدیر؟ مثلا او ساییدان اللی دنه آشاغی اولسا نئجه اولار؟ (میثال یئری دئییل بیزیم اؤلکه، چونکو آرادا بیر شئی یوخ؛ آمما «خاک بر فرق من و تمثیل من»: تورکیه‌ده اوغوز آتای‌ین «توتونامایانلار» باشلیقلی رومانی دیری ایکن یالنیز بیر کره باسیلدی، اوخوجوسو اولدو اولمادی دا بللی اولمادی. مبهم ایدی، آلیشیق یازی دئیلدی. یازیچی اؤلدو. ییرمی ایل کئچدی. ایندی تورک رومانینین ان اونلو و چوخ اوخونولانلاردان ساییلیر. یئکه یئکه سؤزلره و مثلا جیمز جویسون «یولیسسئس»ینه میثال اولاراق دا توخونماق بیزیم دوروموموزدا آخماقلیقدیر البته.) باشا توشولن دیل دیر سه «ساده و راحت» دیلدن منظور، یئنه بئله‌دیر. اوخوجویا اییلمک هاراجان و اوخوجودان آرا ساخلاماق هاراجان منطقی و اولاسی‌دیر؟ مساله کلمه و اونون قوللانیلماسی دئییل‌دیر؟ مساله آخماقلیقدیر: «شخصی و سمبولیک» دیلدن آچیقلادیغینیز ایسه یالنیز یئکه دانیشان آبتال آداملار بئله دانیشیارلار. اؤیله‌سینه یازان هئگئل یا دلوز یا لاکان دئییل بیزده سؤزلری آنلاشیلماز اولسون. اونلار دیل بیلمیر سوسماق دا باشارمایان قاسسئی (کؤتو آنلامیندا) لاردیر. اونلارا دانیشماق یوخسا اونلاردان دانیشماق یارارسیزدیر.
آلتی: ساده و راحت دیلی آچیقلاماق ایچین «مخاطب» یا «اوخوجو»یا گلیب چیخیلیر. بو داها قارماشیق ائدیر قونونو. مخاطب تورکجه سایماق بیله باشارمایان کیمسه‌دیر یوخسا بابک نهرین دئدییی کیمی «باکیدان ان ماراقلانا ماراقلانا گلدیم» کیمی بیر جومله‌نی باشا توشن کیمسه؟ یوخسا «توتونامایانلار»ین اورژینالینی بؤیوک ماراقلا اوخویان اوخوجو؟ بونلارین هئچ بیری و اورتا بیر شئی دئییلیر‌سه! او اورتالیغین منطقی و قونومو، اساسلاری نه‌دیر؟ اؤز اطرافیما باخیب اونلاردان بیر برآیند توتوب اونلار ایچین می یازیم؟ (شخصی چئوره‌مین دورومونو آچیقلاییم بو کوتله‌نین بیر یازیچیسی اولاراق) کندیمیز، کوچه‌میز، محله‌میزده‌کی یاشایان آداملار تورک‌دیلر شوبهه‌سیز (بیز مهاجر اولاراق چئوره‌میزی ده اراک، همدان، قزوین، زنجان، تبزیزدن گلمیش مهاجرلر توتوب؛ بیر خئیلک ده یئرلی شاهسون و خلج تورکلری وار). ایچلرینده تورکجه بیلمه‌ین، فارسجا بیلمه‌ین، فارسجانی فارسجا بیلمه‌ین آنالاریندان و سونرا باشقا فارسجانی فارسجا بیلمه‌ین آنالاریندان اؤیرشن اوشاقلاردان و داها سونرا دا مدرسه‌ده یئنه تورک معلملردن اؤیرشن؛ ایکی دیل آراسی آوارا قالان آداملار دولدورموش. قاشیغی گؤتور دیبه یاپیشیب قاسناق اولانی اوزده سو کیمی اوزنی بیربیرینه قات! اولاجاق منیم ایچینده یاشادیغیم مخاطب. آنجاق باشقا کسیم ده وار: کیتابچی دوستلاریم، تورکچو دوستلاریم. اونلارلا اومبئرتو ائکونون تورکجه‌یه چئوریلمیش «گؤزللیک تاریخی» «آچیق یاپیت» کیمی اثرلر اوخویوب مقاله‌لر اینجه‌له‌مه‌یی کئچیردیییمیز آنیلار یاشامیشام. فضولی اوخویوب، قوتادغو بیلیک کیمی کیتابلاری «آلای» ائدرک اوخوموشوق. مخاطب هانکی «آلای»دا [خینا گئجه‌سینده و دوواق گونونده قادینلارین اوتوردوقلاری یوکسکجه یئر] قونقودوب منیم چئوره‌مه گؤره. بونو نظرده توتاق کی یازیچی خالق ایچینه کئچمه‌لی: منیم ده ایچینده یاشادیغیم خالق سایدیغیم نیته‌لیک‌ده.
گلین آدام کیمی ال وئریشلی مخاطب‌دن دانیشاق. مثلا تجربه اوزوندن و ده اوغور قازانان «قیرمیزیم» اؤیکوسونو اؤرنک توتوب اونون کیمی یازاق. مثلا هانسی کلمه‌لری قوللانیب، هانسی کلمه‌لرین فارسجاسینی قوللانیب، هانسی قونودان سؤز ائدیب؟
گؤرونور بو ایکی یاخلاشیم‌دا دا چیخمازا دوغرولوروق. منیم چئوره‌مده‌کی مخاطب سون‌بئشیک کلمه‌سینی بیلیر آنجاق «سون» کلمه‌سینه قارشی دورور. هر ایکیسینده راضی اولان یوخسا باش آچان مخاطب تاپیلمیر.
یئددی: بیر ده دئییرم؛ منیم هئچ گؤستریشیم یوخدور. توتدوغوم یول‌دا ایندییه کیمی دییشرک گلمیش! آلتئرناتیویم یوخدور. اؤزومو ده اؤلدورمهیهجم بو دورومدا، ترسینه گؤزو بوز بیری کیمی دوروب دا ایچینه هوپدورانا کیمی اؤلومون دوز گؤزونه باخاجام. بوتون آنلاملاری ایله آلای ائدرک.
سکگیز: سونوجدا بئله بیر دارتیشمالار خوش بیر اولای‌دیر. بیرینجی یازیمدا سایین «غفور امامی زاده خیاوی»نی اینجیتمیش اولموش‌سام دا عؤذور دیله‌ییرم. آنجاق یوخاریدا وورغولادیغیم کیمی مؤلفی یازیچیدان آیری بیلیرم. بونا اینانماسام رولاند بارتین «مؤلفین اؤلومو» قورامی ایله نئجه اوغراشابیلریک؟ یئکه دانیشماییم: من مؤلفی یازیچیدان آیری توتماسام، سایین «ایواز طه» یوخسا «همت شهبازی» جنابلاری یازدیغی سؤزلره اونلارا بسله‌دیییم حؤرمت‌دن دولایی یالنیز سایغی گؤزو ایله باخار باشی اَییک دورومدا قارشیلاریندان کئچرم.
- ۹۸/۰۷/۱۵