دوغا یازینین‌دا قایناق

دوغا یازینینین دئتایلی اینجه‌له‌مه‌سی ایچن: لیون (Lyon)، توماس ژ. ائد. (Thomas J. Ed.) This Incomparable Lande: A Book of American Nature Writing. (New York: Penguin Books, 1989). بو کیتابدا دوغا یازینی اوچ فرقلی باشلیق آلتیندا توپلانمیش و یئددی دییشیک کاتئقوریده اینجه‌له‌نمیشدیر. آیریجا Robert Finch و John Elder’ین درله‌دییی The Norton Book of Nature Writing’ده (New York: W.W. Norton & Co, 1990)، 18جی یوز ایلین باشیندان اعتیبارن یازیلمیش اثرلره یئر وئرمه‌سی آچیسیندان اؤنملی بیر قایناقدیر. دیگر بیر قایناق، John Cooley’ین حاضیرلادیغی Earthly Words: Essays on Contemporary American Nature Writing and Environmental Writers (Ann Arbor: The U of Michigan P, 1994) ایسه آمئریکان دوغا یازارلارینین تانیتیلماسی و اینجه‌له‌نمه‌سی آچیسیندان اؤنملیدیر.

ائکو-اله‌شتیری

ائکو-اله‌شتیری قاورامی ایلک اولاراق William Rueckert آدلی اله‌شتیرمن طرفیندن ادبیات چالیشمالارینا سوخولموشدور. Rueckert’ین 1978 ایلینده یایینلانان “Literature and Ecology: An Experiment in Ecocriticism” (ادبیات و ائکولوژی: ائکوـ‌اله‌شتیری’ده بیر دئنه‌مه”) آدلی مقاله‌سی ائکوـ‌اله‌شتیرینین باشلانغیجی اولاراق قبول ائدیلمک‌ده‌دیر. آنجاق ائکوـ‌اله‌شتیرینین ادبیات چالیشمالاریندا یایغینلاشماسیندا، Cheryll Glotfelty و Harold Fromm’ین درله‌دییی، ایچینده Rueckert داخیل بیرچوخ ائکوـ‌اله‌شتیرمنین یازیلارینی توپلایان، The Ecocriticism Reader:Landmarks in Literary Ecology (1996) آدلی کیتاب اؤنچولوک ائتمیشدیر. Glotfelty کیتابین “گیریش” بؤلومونده ائکوـ‌اله‌شتیرینی، “ادبیات و فیزیکسل چئوره آراسینداکی ایلیشکیلری اینجه‌له‌مه” اولاراق تانیملاییر. ائکوـ‌اله‌شتیرمنلر، ادبیات اله‌شتیریسینی اینسان‌ـ‌مرکزچی سؤیلم‌دن چیخاریب، چئوره‌ـ‌مرکزچی بیر سؤیلمه داشیماغی آماجلاییبلار. بو قونودا 1996’دان بری چوخ ساییدا یایین وار.

یوروم و الشتیری

یئنه دیلیمیز، ادبیاتیمیز

 

همت شهبازی

 

بئله نظره گلیر کی بو گونکو دیلیمیزی قورویوب ساخلاماق یاواش یاواش چتین‌لشیر. دیلیمیزین الینده، قوروما جیهازلاری (مثلن: مدرسه، مئدیا، تلویزیا و...) اولمادان یاری جان حیاتا داوام ائدیر. بئله اولدوقدا دیل اؤز کؤکونو، اؤز اوریژینال‌لیغینی ایتیریر؛ بو دا ادبی یارادیجیلیقدا تاثیر قویور. دیلیمیزین کلمه احتیاطلاریندان (ذخیره) اوزاقلاشان اوخوجوموز، ادبیاتیمیزین دا دیلینی باشا دوشمه‌یه‌جکدیر. داها دوغروسو، بو گون ادبیاتیمیز بیر دیل یاشاییر، کوتله آراسیندا یاشانان دیل ایسه، باشقا بیر دیل حساب اولونور. بو سؤز، ائله آلینماسین کی عمومیتله بو ایکی دیل حقیقتن ایکی فرقلی یابانجی دیل ساییلیرلار. بو سؤزدن مقصد دیلیمیزده اولان گئدیشاتا اولتیماتوم وئرمکدیر.

دانیشیق دیلیمیز صنعی و ساختالاشیر. اونا گؤره کی هم قراماتیکاسی (نحوی) یادلاشیر هم یئرلی و دوغما سؤزلریمیز باشقا دیل‌لردن گلن سؤزلرله قاریشیر. بعضی‌لری بونو آل-وئر حساب ائدیرلر. منجه بونو او زامان آل-وئر حساب ائتمک اولار کی آلیش-وئریشده اولان ایکی دیل آراسیندا بوتون واریانت‌لار آربا و برابر، یعنی منیم دیلیمی تبلیغ ائدن مئدیا، یازی، اوخوجولوق، مکتب و ... آلیش-وئریش‌ ائتدییم دیلین جیهازلار ایله باشا باش اولسون. بیز بونون ترسینی گؤروروک.

بیر طرفین خئیرینه سونا چاتان دیلده اولان سؤز آلیش وئریشی‌نین آدی یالنیز قوماردیر. بو قومارین بیر اوجوندا اودان، بیر اوجوندا ایسه اودوزان واردیر. چونکی جیهازلاردا برابرسیزلیک حاکیمدیر. بس دیلیمیزه داخیل اولان یاد بیر دیلین کیملییی برابر دورومدا آلیش-وئریشه کئچه بیلر. عکس حالدا ایسه زیان گؤرن کیمسه، بو مسئله‌یه یئترینجه قایغی گؤسترمه‌ین طرف اولاجاقدیر.

بوردا ایسه صحبت بیزیم آنا دیلیمیزدن گئدیر. مسئله‌نین هر طرفینه یاناشدیقدا ان آزیندان دانیشیق و یا کوتله دیلیمیزده اودوزان طرف ده ائله بیزیک. قالیر ادبیات دیلیمیز. بو دا هر ایکی طرفدن قیسقیدادیر. یعنی بیر طرفدن باشقا دیل‌لرین هجوم گتیرمه‌سی، بیر طرفدن ده یوخاریدا دئدییم او دانیشیق دیلینی باشقا دیل‌لرین خئیرینه اودوزان واریانت، ادبیاتیمیزین دیلینی باشا دوشمه‌مکده سوچلاندیریر؛ بونون آردیندا ایسه ادبیاتیمیز اوخوجوسوز قالیر. ادبیاتچیلاریمیز، یالنیز بیر خاص ادبیاتچیلارلا دانیشیغا و دیالوگا کئچه بیلیر.

بو دورومدا نه ادبیاتچی و نه اوخوجو اؤز توتدوغو یولدان گئری چکیله بیلمیر. ادبیاتچی گئری چکیلدیکده اونون تکجه سیلاحی اولان دیلی‌نین آرادان گئتمه‌سی‌نین شاهیدی اولور. بونا گؤره ده اوغراشدیغی دیل، دوشونو‌لمز اولسا دا قورویوب ساخلاماسینا فیکیرلشیر. داها دوغروسو او، بو گونکو یازدیغی اثره گله‌جکده، تاریخی دیلچیلیکده، موزئی‌لره باش ووران آرخئولوقلار (باستان‌شناس) گؤزوندن یاناشیر. بئله کی ان آزیندان بو دوشونجه‌ده‌دیر کی، بو گون اونون دیلینی باشا دوشمه‌سه‌لر ده، گله‌جکده اونون بو گونکو یازیب یاراتدیغی دیلدن بیر دیل اؤزه‌یی کیمی استفاده ائده بیلرلر.

دیل چئشیدلی موضوعلارلا یاناشی چئشیدلی سجییه قازانیر. سیاست، شعر، ادبیات، فلسفه، بیلیم و گونده‌لیک دیل‌لرین هر بیریسی‌نین اؤزونه مخصوصلوغو وار. بو قونولار، اؤزونه مخصوص دیل‌لری بیربیریندن سئچیلیر و اؤزو اوچون سجییه قازانیر.

مدرن دونیامیزین دایم حرکتده اولماسی طلب ائدیر کی اونو عکس ائتدیرن صنعت ده حرکتده اولسون. صنعت ده بو حرکتی گؤسترن شئی، دیل و اونون اوزرینده یارادیلان صنعتکارلیقلاردیر. دیل آنلاییشلاری‌نین گئنیشلنمه‌سی نتیجه‌سینده صنعتکارین دا گؤروش‌لری گئنیشله‌نیر.

 

 

دیلیمیز، اوخوجوموز، ادبیاتیمیز

 

شریف مردی

 

نئچه گون اؤنجه همت شهبازی «یئنه دیلیمیز، ادبیاتیمیز» باشلیقلی یازی تلگرام کانالیندا یایدی؛ اوخویاجاغینیز یازی همن یازی‌یا قاییداراق بیرپارا گؤروشلر و نوتلار اؤنه سوردورَرک، سایین همت شهبازی اؤتورن سؤزو چؤزمک ایسته‌ییر.

آقای شهبازی اؤز یازیسیندا «بوگونکو دیلیمیزی» آماجلایان بیرنئچه سورونو چؤزوب آچاراق، «ادبیات‌چی» و «اوخوجو» آراسیندا یارانان چات‌دان سؤز آچیب، دیلیمیزین «قورویوب ساخلاماق»ینین «یاواش یاواش» چتین‌لشمه‌یینی اورتایا قویماق ایسته‌ییر.

یازارا گؤره بیر طرفدن «دیلیمیزین الینده، قوروما جیهازلاری (مثلن: مدرسه، مئدیا، تلویزیا و...) اولمادان یاری جان حیاتا داوام ائدیر» دیگر طرفدن ایسه هر دیلین گلیشمه‌سینده و باشقا دیللرله تعامل‌دا نورمال پروسه اولان «آل وئر» بیزیم دیله گلدیکده ایکی طرفین یارارلانان بوتون جیهازلار «آربا و برابر» اولمادیغیندان بو «آل وئر» دئوریلَرک بیر «قومار» اولور؛ و طبیعی کی قومارین بیر یانی اوتماق اوبیر یانی ایسه اوتوزماق‌دیر. جناب شهبازی «بوگونکو دیلیمیزی» انگل‌لَین ایکی عاملی وورغولایاندان سونرا «دانیشیق دیلیمیز صنعی و ساختالاشیر. اونا گؤره کی هم قراماتیکاسی (نحوی) یادلاشیر هم یئرلی و دوغما سؤزلریمیز باشقا دیل‌لردن گلن سؤزلرله قاریشیر» دئییر.

«ادبیات دیلیمیز»ـه گلدیکده ایسه، یازارا گؤره، «باشقا دیل‌لرین هجوم گتیرمه‌سی» و گئت‌گئده «ساختالاشان» دانیشیق دیلی «ادبیات‌چی» ایله «اوخوجو»نون آراسیندا «باشا دوشمه‌مه» سورونو یارادیر. ایکی دسته ایسه اؤز قونوملاریندان گئری چکیلمک ایسته‌میر (یوخسا ائده‌بیلمیر) یازارا گؤره. بئله‌لیک‌له سایین شهبازی‌نین اؤزت اولاراق ایلک باشدان اؤتوردویو «بئله نظره گلیر کی بو گونکو دیلیمیزی قورویوب ساخلاماق یاواش یاواش چتین‌لشیر» سؤزو دوغرولور.

آردی اولاجاق یادداشت‌دا سایین همت شهبازی بعضی کلمه‌لردن یارارلاناراق آماجلادیغی قاورامی ائله‌بیل اوقدر ده دقیق نظرده توتماییب یوخسا اونلارا دقیق یاناشماییب‌دیر. «دیلیمیز»، «اوخوجوموز» و «ادبیاتیمیز» کیمی کلمه‌لره اوقدر گئنیش میدان وئرمک‌له یا آنلامدان سالیر یا دا کلی‌گویی اولور سونوندا. «دیلیمیز» دئدیییمیزده ایران اؤلکه‌سینده قوللانیلان آذربایجان و باشقا تورک شهرلرده دانیشیلان دیل اوقدر ده بیر یئره سیخیشان دیل دئییل‌دیر؛ بونا باخمایاراق هامیمیزین ذهنینده جانلانان تورک دیلینی نظرده توتساق دا، و داها دا قاپسام‌لی اونو بیر دیل و بیزیم اولاراق «دیلیمیز» آدلاندیرساق دا، یئنه «بیر» دیلین اوقدر واریانتلاری اولابیلر کی چئشیت‌لی دسته‌لرین قوللاندیغینی باشقاسینین آنلاماماسینا دا گتیریب چیخاریر. یقین کی جناب شهبازی‌نین آماجی بئله بیر آنلاشمامالار دئییل‌دیر هرحالدا و چتین توتماییب دا داها چوخ ال‌اوستو قاورامی ایله دانیشیلان و یازیلان دیلین آراسیندا یارانان چات‌دان سؤز آچیر.

سؤزونو دئدیییم چئشیت‌لی دسته‌لرین بیربیرلرینین آنلاشیلمامازلیغی هئچ زامان سؤزقونوسو اولمور دا ترسینه داها اؤزللیک وئریر اونلارا؛ «بیزیم» بوردا ایسه بئله بیر شئی اولور! نه‌دن بئله بیر سونوجا واریرام؟ (حاقلاییرام) ائله بوردان باشقا ایکی «اوخوجوموز» و «ادبیاتیمیز» کلمه‌لرینه گلیب چاتیریق. «اوخوجوموز» کیم‌دیر؟ «ادبیاتیمیز» نه‌دیر؟ بو ایکینی بیر دسته‌ده تانیتدیرا دا بیلریک «بیزده». سؤزگلیمی «بیزیم دیل»ین گئنیشله‌نمه و گلیشمه‌یه امکانی اولمایان و یوخ اولان «جیهازلار» نَدنیندن دولایی «اوخوجوموز» همن «ادبیات‌چی‌میز»دیر. بوردا «اوخوجو» هاردایسا بللی بیر گروه اولابیلر؛ تلاشا قاپیلیب اولمایان جیهازلاری اؤزونه یارادان، ایسته‌ییب اؤرگه‌شن و سونوندا اوخویا بیلن کیمسه. یانی سایین همت شهبازی‌نین آماجلادیغینین ترسینه بوتون اینسانلارین آنادیلی تورکجه اولان کیمسه «اوخوجو» دئییل‌دیر، نئجه‌کی باشقا دیللرده ده. «دیلیمیزین کلمه احتیاطلاریندان (ذخیره) اوزاقلاشان اوخوجوموز، ادبیاتیمیزین دا دیلینی باشا دوشمه‌یه‌جکدیر».

دیگر یاندان دیل دورغون بیر وارلیق دئییل ده گل‌گله جانلی جانلی قول‌قاناد آچیب گئنیشله‌شن وارلیق‌دیر؛ باشقا سؤزله زامان سوره‌جی اؤزونو یئنیله‌ییب گلیشدیرمه‌سه اؤلومه سورونن نعش اولور. بو گلیشمه و گئنیشله‌نمه‌نین بیر یانی سایین شهبازی‌نین سؤز ائتدییی «آل وئر»دیر. آنجاق «دیل اؤز کؤکونو، اؤز اوریژینال‌لیغینی» ساخلاماقلا یئنی قاوراملاری، اوفق‌لاری یئنی سؤزجوک‌لر و تئرمین‌لرله اؤنه سوردورمه‌سه قورویوب یوخ اولماغا محکوم بیریسی‌دیر. دیلین گلیشمه‌سی یالنیز گئری‌یه دؤنوب آرخئولوق کیمی ایچینده دئشینمه دئییل‌دیر؛ بیر یؤنو گئری‌یه باخاراق قالان یؤن‌لر اؤنه دؤنوک‌دور گلیشن دیلین. بو اوزدن بیزیم دورومدا «اوخوجو» بوتون کوتله‌دن ایسترایسته‌مز آییریلیب ایره‌لیلَمه‌لی‌دیر (باشقا دیللر و میللت‌لر کیمی البته). سانمیرام جیمز جویسون یولیسس و Finnegans Wake رومانینی یوخسا ویرجینیا وولفون رومانلارینی و بئله یؤنتم‌لرده اولان باشقا رومانلار یوخسا شعرلری بوتون اینگیلیس دیللی کوتله اوخویوب باشا دوشه بیلسین؛ یوخسا هاروارد یونیئورسیته‌سینده فلسفه آنلادان فیلسوفون سؤزلرینی وال‌ستریت‌ده‌کی دللال! (هر حالدا سایین شهبازی یازی‌سینین سونوندا بیرجور بو سؤزلری دئمک مجبوریتینده‌دیر ده)!

باشقا دیللره گؤره «بیزلر» دیل قونوسوندا ائش دورومدا اولمادیغیمیزدان بئله بیر چابا (اؤیره‌شیب یارارلانماق) داها چتین اولور و اوخوجو کوتله‌سی دارالیر، نه ایسه همن بو دارالان دسته‌دن داها کیمی‌لرینی «ادبیات‌چی» دئیه آییرابیلریک. چونکو اؤیرنمه چتینلییینه قاتلاشیب دا «دیل»دن یارارلانماغی باجاران یارادابیلر یالنیز. هرحالدا «اوخوجو» دسته‌سینه گیره‌بیلمه‌ین تورک، نه‌قدر قولای دا توتساق، اؤز دیلینده ساوادسیزدیر. بئله‌جه «بونون آردیندا ایسه ادبیاتیمیز اوخوجوسوز قالیر. ادبیاتچیلاریمیز، یالنیز بیر خاص ادبیاتچیلارلا دانیشیغا و دیالوگا کئچه بیلیر» سؤزو (یازینی و اؤزللیک‌له ادبیاتی هامی اوخویوب باشا دوشه گرک آلینیر بو سؤزدن، باشقا سؤزله اوخوجو همن تورک‌دور دئییر!) بیرجور لاخلاق نظره گلیر اؤز یئرینده.

البته کی آقای شهبازی‌نین پیغمبرانه سؤزو «داها دوغروسو، بو گون ادبیاتیمیز بیر دیل یاشاییر، کوتله آراسیندا یاشانان دیل ایسه، باشقا بیر دیل حساب اولونور» مضیقه‌ده اولان بیزیم دیل‌ده داها کوبودجا اؤزونو گؤستره‌بیلر، نه ایسه بئله بیر دوروم یوموشاق دا اولسا باشقا دیللرده ده وار. یئنی سؤزجوک‌لر بیر یاندان، قراماتیکا اوبیری یاندان، دونیایا و داها دوغروسو دوشونجه دونیاسینا یئنی‌جه آیاق باسان قاوراملار وس. باشقا یاندان آرادا یارانان چاتی (باشقا دیللره گؤره اولوشان چاتی دئمیرم هله!) آیدینجا گؤرستره‌بیلر. نه‌دنسه یازارین «اولتیماتوم» وئرمک ایسته‌یی کیمی توشلامیشی (بوراکیمی) بللی اولمور.

یئتر کی یاشاسین...

راسکولنیکوف یورورکن عجبا هاردایدی، دئیه دوشوندو. هاردا اوخوموشدوم، هانی بیر اعدام محکومو اؤلومدن بیرآز اؤنجه بئله سؤیله‌میش یا دا دوشونموشدو: «یوکسک و سیلدیریم بیر قایالیق‌دا، آنجاق ایکی آیاغیمین سیغابیله‌جه‌یی، دار بیر چیخینتی‌دا، دؤرد بیر یانیم اوچوروملار، اوقیانوس‌لار، سونسوز بیر گئجه، سونسوز بیر یالنیزلیق و هئچ بیتمه‌یجک فیرتینایلا ساریلمیش وضعیت‌ده یاشاماق زوروندا اولسام و بوتون عؤمروم‌جه، مین ایل بویونجا، حتی سونسوزا قدر او بیر قاریش تورپاقدا دورمام دا گرک‌سه، او شکیلده یاشاماق، بو آندا بیر ساعت ایچینده اؤله‌جک اولماقدان داها چوخ ایی‌دیر؟» یئتر کی یاشاسین، صیرف یاشاسین! نئجه اولورسا اولسون، آمما یئتر کی یاشاسین!..

Raskolnikov yürürken acaba neredeydi, diye düşündü. Nerede okumuştum, hani bir idam mahkumu, ölümünden biraz önce şöyle söylemiş ya da düşünmüştü: 'Yüksek ve sarp bir kayalıkta, ancak iki ayağımın sığabileceği, dar bir çıkıntıda, dört bir yanım uçurumlar, okyanuslar, sonsuz bir gece, sonsuz bir yalnızlık ve hiç bitmeyecek fırtınayla sarılmış vaziyette yaşamak zorunda olsam ve bütün ömrümce, bin yıl boyunca, hatta sonsuza kadar o bir karış toprakta durmam da gerekse, o şekilde yaşamak, şu anda bir saat içinde ölecek olmaktan çok daha iyidir?' Yeter ki yaşasındı, sırf yaşasın! Nasıl olursa olsun, ama yeter ki yaşasın!...

Fyodor Mihayloviç Dostoyevski-Mehmet Ali Özkan-787-2013

سالمایاق شوخلوغوموزا!

بو مقاله، دوغاداکی اینسانلا بیرگه بوتون جانلیلارین ائکولوژیک سیستئمین بیربیرینی تاماملایان، آیریلماز بیرر پارچاسی اولدوغو ایلکه‌سینه دایانان آمئریکان دوغا یازینیندا ساوونولان ائکولوژیک تمللی بدن پولیتیکاسینی قورامسال بیر چرچیوه‌ده اله آلاراق، اینسان‌ـ‌مرکزچی یاخلاشیمین هم دوغایا هم ده اینسان بدنینه نئجه ضرر وئردییینی دوغا یازیلاریندان آلینان چارپیجی اؤرنه‌کلرله دارتیشماقدادیر.

علمی یازی‌دا نه‌قدر ساده یازابیلریک؟ ایکی ایل اؤنجه اوسته گتیردیییم جومله‌نی پروفسور سرپیل اوپئمن‌ین «دوغا یازینیندا بدن پولیتیکاسی» باشلیق ایله کؤچوردویوم مقاله‌دن یازمیشدیم. سانمیرام کیمسه اوخوموش اولسون بوتون مقاله‌نی. نه ایسه دوستلاردان بیرنئچه‌سی ایلک باشلانیش جومله‌نی گؤرجه‌یین هورکموش کیمی چاتیشمامازلیغی منیم کؤچورمه‌مده گؤرموشدو! بلکه مثلا دئیه‌بیلردیلر «ایلکه»، «آمئریکان» و «یاخلاشیم» کلمه‌لری باشقا جور یازسام و «اصل»، «آمریکا» و «یاخینلاشما» ائتسم؛ آنجاق جومله‌نین باشینا نه اویون آچیم کی «آیدین»لاشسین (بیزیم سَوییه‌میزه چاتسین)!؟

بیر زامانلار دوستلاریمدان یازدیغی یادداشتیندا بیر جومله‌سی بیزیم آلیشدیغیمیزدان بیرایکی کلمه آرتیق ایدی. جومله بیرآز فنّی ایدی یانی! یازیق دوستوما ایکی ساعت اوتوروب ساده یازماغین (تورکجه‌میزده!) نفعی و گؤره‌وینی آچیقلاییردیق! کوتله هله آلیشماییب، بئله یازسان یازیلارینی اوخویان اولماز! و...

دئمیرم ساده یازماق و قاوراییشلی یازماق‌ پیس‌دیر! چؤخ دا گؤزل اولار ساده یازی.

سؤزوم:

سالمایاق شوخلوغوموزا! (ائندیرگه‌مه‌چیلیک!) یاخینلاشمایاق یا دا بیلرک و چتینلییینی دوشونرک برک آددیم آتاق.

 

یازار نه‌دن، نییه، کیمه و نئجه یازیر؟

یازار نه‌دن، نییه، کیمه و نئجه یازیر؟ (اینجه‌صنعتی نظرده توتورام؛ و یازماق یانی روایت ائتمک، یاراتماق. هرجوره. و اوخوماق یانی گؤرمک، چؤزمک، یارغیلاماق، اله‌شتیرمک!) نظره گلیر بئله سورغولار چوخ انتلکتوال، کلیشه‌ای و نئجه‌دییم ضیالی اولماغا چابا گؤسترمه‌نین مَنبره چیخماسی کیمی‌دیر! اونسوز دا بئله سورغولارا سون‌قویان یوخسا راضی ائدن جواب تاپیلاسی دئییل. کیمین قونونو آچیب آچیقلاماغا یئتکیسی اولابیلرینده ده هئچ سؤزوم یوخ.

روح‌سوز ایلتیفات‌لاردان سونرا سؤزه باشلاسام آنجاق، اؤز ایچ دویغولاریمی یازار و اوخورکن دیله گتیرسم بئله دئیه‌بیلرم؛ ساده‌جه:

1ـ درد اولماسا یازیلماز: ایچدن بیر شئی اولمالی؛ قوردالاماغا، روحو دینج‌سیز ائتمه‌یه بیر شئی! آدینی «درد» قویورام. آلت‌اوست اولار یوخ اولماز آنجاق. بؤیویَر بؤیویَر لاپ بوتون روحو، بوتون بدنی توتار. خیردالیب یوخ حددینده گیزله‌نه ده بیلر. آرتیق سیلینمز!

2ـ درد دردی چکر: مغناطیس کیمی‌دیر بو درد. ایسته‌مدن! یا دردلی‌نی یا دردین اؤزونو تاپارسان. یازار دردی درده دوگونلر.

3ـ باشقاسینی گؤرمک و باشقاسینی قاوراماق یارادماغا و ده اوخوماغا یؤنه‌لدر. خیال گوجو اولمازسا باشقاسینی قاورامایا یول یوخ! تخیل ائتمه‌یی باجارمایان یازماق هئچ اوخویا دا بیلمز.

4ـ درد پیرتلاشیق! آچارسان، چؤزه‌رسن آمما چؤزوله‌سی دئییل. بورخولوب بورخولوب بری یاندان ائله تاپارکی مات قالارسان. بو اوزدن یازماق (یاراتماق و اوخوماق) بیتیب توکه‌نمه‌ین یولا بنزر.

5ـ اینسان دردسیز اولماز!

مئکانیک‌لشمه‌نی دوردورماق!

گونده‌لیک یاشام تیکرارا چؤنور و خیردا خیردا آدامین روحونو چورودور، چکیب اؤزونده یوخ ائدیر، بوغور؛ بو آرا گونده‌لیک بوغاناغیندان چیخماق و یوخ اولوب هئچه گیرماقدان قوتولماغا غیرعادی بیر اولای لازیم. بیر باش قالدیریب باخماق لازیم. بیر گؤروش بیر باخیش بیر قوناق نه‌بیلیم «هرگون هرگون» ایچینده چورودویوموزدن دیشاری بیر اولای. بیر دوست اولابیلیر بو، بیر یئمک، بیر چالیشما و بیر رومان! هه بیر رومان دا بیزی ـ روحوموزو ـ قورتارابیلر. روحون گئت‌گئده مکانیک‌لشمه‌سینی دوردورابیلر.

«بوغاناق» بوغاناقدیر

حمید قرائی

 

گئنلده هرهانگی بیر صنعت یاپیتی تنقید ائدیلدییینده اونون ضعفلری ده اورتایا چیخاریلیر. من سؤزون تئکنیک آنلامیندا بیر تنقیدچی اولمادیغیم کیمی بو نیتده ده دئییلم آنجاق "بوغاناق" رومانی‌نین ساوونولابیله‌جک بیر رومان اولدوغو دوشونجه‌سینده‌یم. بو اوزدن سوزومون نه‌دنلرینی بیرنئچه مادده شکلینده سیرالایاجاغام.

 

 

1- «بوغاناق»ین مرکزینده ظولوم یاتیر

 

محمد ملک‌نژادین یازیلارینا بالذات یاخیندان تانیش اولان بیری اولاراق اونون مساله‌سی‌نین دیشلاندیغی اوزوندن درد چکمیش، یوخ ساییلمیش، ظولوم گؤرموش اینسانلارین حیکایه‌سی اولاراق گؤروروک. بورادا اؤنملی اولان مساله‌نین اولماسیدیر. دئمک بیر قونو بیر صنعت اثری صاحیبینه مساله اولمادیغی زامان اونون مخاطبینه ده بیر مساله اولاراق چئوریلمه‌یه‌جک. باشقا بیر دئییشله ان سونوندا او صنعت اثری سوسلنمیش بیر فیکیر کیمی تقدیم اولونابیلر. یازارین آنلاتدیغی حیکایه ان آز دؤرد نسلین چکدییی چیله‌دیر. دئولت ایله خانلارین ظولموندان توتون تا آسیمیلاسیون سیاستلرینه قدر یازارین ائشیتدییی و بیرچوخونو یاشادیغی دردلردیر. بورادا اؤنملی اولان یازارین کیمسه‌نی آلداتماماسیدیر. روماندا یازار ظولوم مساله‌سی ایله بیزه فیلم اوینامیر ویا اونو گله‌جکده سیاسی پروپاگاندا آماجی اولاراق قوللانماغا چالیشمیر. دئدیییم ظولوم دا شئیطانلاشدیریلمیش بللی بیر اؤزگه کسیم طرفیندن ده گؤستریلمیر. بو ظولومون انشاسیندا قدرت طرفیندن آلینابیلن، یؤنلندیریلن و یینه ساتیلابیلن اوزلرین ده پایی وار. بو مملکتده ظولومون اوزو بوتون تورلری ایله سورغولانمالیدیر. بو دئدییم هئچ بیر سیاسی حسابلاشما آنلامینا گلمیر. مساله دیالوگ اورتامی‌نین یارادیلماسی، توپلومسال بیر بیلینج و سونوجدا سورغولایان بیر اخلاق کولتورونون اورتایا چیخاریلماسیدیر.

 

2- «بوغاناق» رومانی کیچیک ده اولسا بیر سؤزلو تاریخ کیتابیدیر

 

رومانداکی چوخلو شخصیتلر و تیپلرین گئرچک حایاتدا قارشیلیغی اولوب تام باشدان گئچیردیکلری حیکایه‌لر آنلاتیلماقدادیر. منجه بو آچیدان رومانین بیرچوخ یئرینده اوزدشلشمه شانسیمیز اولابیلر. چونکو کسین بیزیم اؤزوموزون و گئچمیش نسیللریمیزین ده بئله ویا بونلارا بنزر بیر باشدان گئچیرمیشلیییمیز واردیر. اؤته یاندان بو رومان سون یئتمیش ایل تاریخیمیزدن بیر تابلو سرگیله‌دییی باخیمیندان اؤنم عرض ائتمکده‌دیر. دوننکی خبر بیله اسکی ساییلان یئنی قوشاغا، بو اثری، تاریخی بیلینجیمیزی رنکلندیره‌بیله‌جه‌یی آچیسیندان دا اؤنمسه‌ییرم.

 

3- «بوغاناق» رومانی باش قالدیرانلار و تقدیره اویانلارین حیکایه‌سیدیر

بو ایکی کسیمین اؤزلرینه گوره منطیقلی دلیللری اولسا بیله رومانین گئدیشاتیندا هرهانگی بیر طرفدارلیق اولمادان اؤز یئرینی تاپیر. اولگوسو و ویزیونو اولان اینسانلار آرزولارینا اولماشدیقلاری یئرده سونراکی نسیلده قارامسارلیق و اولمازلیق دویغوسونا یول آچیر. سونراکی نسیل گئچنکی نسلین آرزولارینا کوفر ائدیر بعضن دالغا گئچیر و حتی اؤزلرینی اونون یولونو داوام ائتمکده یوکوملو بیلمزکن بو کیمی گیریشیملردن اوزاق دورماغا دا چالیشیرلار. گئچنکینه هزیمت کابوس ایکن گلنکینه تقدیرین اؤزدور. بو تقدیر ایستنمه‌دن اولسا دا بویون اه‌ییلمه‌لیدیر. چونکو گلنین آچیسیندان او آرزولار باشیندان بری یانلیشمیش. بو باخیمدان آیدینلیق، بیری طرفیندن قوتسانیرکن دیگری طرفیندن قارغانیر.

 

4- «بوغاناق»ین دیلی زنگیندیر

 

یازار، رومانین گئدیشاتی و اؤزللیکله کندلی بیر توپلومون حیکایه‌سینی اؤیکوله‌دییی گره‌یی اویغون بیر دیل قوللاندیغی یانیندا، دیلیمیزی زنگینله‌شدیره‌جک دئییملردن کوفورلره، قارغیشلارا، دوعالارا و آتالار سؤزلرینه قدر استفاده ائتمیشدیر. عئینی زاماندا زنگین بیر سوز داغارجیغیندان دا بسلنمکده‌دیر.

 

بو رومانین حاققیندا داها چوخ صؤحبت گئدیله‌جه‌یی حاققیندا امینم. گرک قورغو گرک ایسه بیچیم و ایچه‌ریک آچیسیندا اطرافلی چالیشما یورودوله‌بیله‌جک بیر پوتانسیله صاحیب اولان بیر روماندیر دییه دوشونورم. صنعتین گره‌یی یعنی ذوق آلما و باش ایسیتمه آچیسیندان ذوق وئریب باش ایسیده‌جک بیر اثر اولاراق ده‌یرلندیریرم. بیر رومانی بیرنئچه مادده حالیندا ساوونماق بیله آز اولدوغونون فرقینده‌یم آنجاق اوخولاسی بیر اثر اولدوغونون دا گؤروشونده‌یم.

بوغاناق

ایللر بویو گؤزله‌دیییم کیتاب سونوندا چیخدی. ایللر دئدیییمده اوچ‌یوز آلتمیش بئش گون، گوندن گونه گؤزله‌ییشی نظرده توتورام. «بوغاناق» اوچ پاراگراف ایله دوغولدو؛ آغریسینی یازارینا و سونرالار دا ائدیتورلارینا چکدیررک! آجیسی ایله دادلی‌سی ایله ایلک پاراگرافلار بوی آتیب، دیرچه‌لیب، یوغونلاشاراق «بوغوناق»ی اولوشدوردو. یازیلدی پوزولدو، یازیلدی بالتالاندی و بؤیودو.

«بوغاناق» اؤزونو تام بویلو بوخونلو کلمه‌لرینده، شخصیت‌لرینده، یازی طرزینده و قورغوسوندا گؤستریر. بوغاناق‌دیر «بوغاناق». آجی دردلرین، اینسانین، دردلی‌نین، دیدرگینین، ائلدن ـ دیلدن اولموشون بیر یئره ییغیشمیش دردلری‌دیر «بوغاناق».

یازاری اولوردوم کاش! اوره‌کدن دئییرم بو سؤزو. یازاری اولماسام دا یازیلیشینین نوقطه نوقطه‌سینده وارام. حمید قرائی ده بئله. اوخوماغینی آذربایجان اینسانینا، درد چکن هرکسه و بوتون ادبیاتا ماراقلی اولانلارا کسینلیک‌له اؤنریرم.

قیرمیزیم

«قیرمیزیم» اؤیکو توپلوسو غفور امامی‌زاده خیاوی‌نین بیرینجی اثریدیر و ایچینده اون‌بیر اؤیکو وار؛ آدینی کیتابا وئرن اؤیکو ایسه 2017ده «اولوسلار آراسی کاشغرلی حیکایه اودولونون بیرینجیسی» اولموش. بو اوغورلا برابر کیتابین یاییلماسی ایلین اؤنملی و گؤزل ادبی اولایلاریندان ساییلسا دا، ادبیات ساحه‌سینده اوخوجو اولاراق و یازی ایله مشغول اولان بیرینین آچیسیندان دئسم، اؤیکولرین بیرربیرر اوخوماغی منه داها دادلی گلدی. هیجان ایچینده، حسرت‌لرله برابر و داها آنلاتابیلمه‌یَجه‌ییم دادلار، طبیعی هر اؤنملی اثری اوخورکن تجربه ائدیلن آنلار کئچیردیم. بو اوزدن سایین یازارین ایلک اثرینی صمیمی قارشیلایاراق تبریکله‌ییر و یازماقدا دواملی اولماغینی آرزولاییرام.

مقدس 2 ..

ساچلاری قیسا، بزک‌سیز، اینجه، البته قاشلاری آلینمیش، بیغ دئیه توک‌موک ـ بوردا قیز قالان/ اولان قیزلارین سیمبولو ـ یوخ، (تولستویون ساواش باریش رومانیندا اولان دوداغی اوستونده ایپک کورکی اولان قیزینی خاطیرلادماییم دئیه؛ کیفیردن، اورک بولاندیریجی قارا بیغلار گؤرونور قیزلی قادینلی بوردا بعضن) ساده گئییم؛ دئمک اولماز اوغلان قیافه‌تی.. هئچ زامان یاخیشماز! قیزلاردا اولمایان، اوغلانلارا بنزه‌مَین دوروم؛ مقدس‌ین دورومو. قیزلارا اوغلانلارا ساتاشان بیر قیز. قیزلاردان اونلارین اوغلان‌دوستلاری، اوغلانلارین دا قیزدوستلاریندان سوروشوب لاغا قویان مقدس. کؤتو کؤتو سؤزلر آغزیندان بوللو چیخان؛ بیر مورواری کیمی بوردا اوغلانلارین آراسیندا ساچیر دا توخونماز قالمیش.

ندن بؤیله سرت توخونماز یوخسا توخونولموش دئیه یازیرام؟ ندن بؤیله ارکک‌سل باخیشلا او قیزا یاناشیرام؟!

ارکک باخیشی وار قادین گؤزلرینده. اوزانان بارماقلاری، نازیک ال ایچی، اینجه بیله‌یی تا چییینلرینه قدر آغاران صنعت‌چی الی‌یله ایشلنمیش قوللاری ایشیلداییر.

قیزلار اوزره یارغیم اولمایاجاق، نه ایسه بوردا یازیلمامیش بیر قانون دولانیر گله‌نک‌سل اولاراق؛ ایلک بورا گلدیییمده قیزلارین دوداقلاری اوسته قارالان توکلر سئزدیم! ساری کورک اولورسا بلکی گؤرونمز اولوردو دا قارا اولونجا آنجاق آغ دریده گؤزه سوخماق ایسته‌ییر اؤزونو.

مقدس ۱ ..

اوچ آی‌دیر ایندی اولدوغوم یئره گلدیییمدن سانیرام ایکی یوخسا اوچ گون سونرایدی گؤزل بیر قیزی سئزدیم؛ سونرالار آدینی سوردوم، مقدس دئدی؛ ـ دئمه‌میش اولماییم قیزی یالنیز من گؤزل سئزمه‌میشم ـ بوردا اولان بوتون ارکک‌لر اونو گؤزل سانیر سانیرام. نه ایسه قیزین گؤزلرینده باشقا شئیلر ترپه‌شیر دئیه یاخینلاشماغی دا یاخینلاشماماغی دا چتین گؤروردوم.. بوتون قیزلی اوغلانلی بوردا یاشایان هرکسدن فرقلی! گؤزل‌می اولدوغوندان بؤیله سانمیشام‌می؟! بلکه ایلک گونلر بؤیله اولموش؛ نه ایسه ایره‌لی‌ده گؤردوم لاپ دا بئله دئییلمیش..

سؤزومون سونونا وارمادان بونو دئییم: بوردا اوغلان بیر قیزی اله گتیرمک اوچون ایلک اؤنجه یاپمالی ایش قیزین ویچَت‌ینی (Wechat) ـ چین‌ده قوللانیلان ان یایغین یازلیم ـ آلیر سونرا دانیشیر و... دئمه‌لی مقدس خانیمین هرکس ویچَتینی ایسته‌میش ده کیمسه الده ائده‌بیلمه‌میش؛ اونا یاخینلاشان بئله اولابیلمه‌ییب. مقدس 20 یاشینا وارمیش!

ایلک گؤردویوم گونلر قیزین داورانیشی قیافه‌تی، گئییمی، ساخلادیغی ساچی.. فرقلی.

قالانی قالسین سونرایا.. (آردی وار!)

دَییشمک

دونیانین هئچ‌بیر یئرینده آداما دَییشیکلیک ال وئرمز؛ آنجاق ایچدن دَییشمه‌لی.

باشارمیسان کی..

مامانیما تورکوداوا دئیه بیرچئشیت اوتون چکمه‌یی گرکلی اولموشدو؛ اونا سیقار کاغاذی آرادیم، تاپمادیم. سونوندا سیقارا آلیشقان بیری‌یله دانیشدیغیمدا، «اونا بیر سیقار آل، ایچینی بوشالد، اوتو تؤک ایچینه» دئدی. وئردیم چکدی.. اؤزو ده کئفله‌نیردی مامانیم بو سیقاری چکرکن، توستو گئدیردی گؤیه.. بیزده بابام موشلوگ ایله دولونفس سیقار چکردی بیرزامان. ننه‌م بئله.. بیزده چوبوق چکمک یئنی بیرشئی دئییلدی. آنام سیقارینی چکرکن آتام یوخودو. خوشو گلیردی کیشیسی ده گؤرسون بو فتح الفتوحو! بیر ساعاتدان سونرا آتام گلدی. مامانیم نئجه سیقاری آلیشدیریب توستوله‌دیییندن دئدی.. صاباحی آتام دا واردی. آناما او اوتدان سیقار ائشدیم. آتام، آنامین سیقارا باشلامامیش باشلادی «باشارمیسان کی..» و نئجه سیقارین چکمه‌ییندن دانیشدی.. ائله ائله بئله ائله.. دئدی دئدی بئچارا آنامی ایتیردی.. آنام اؤسکورمه‌یه توشدو.. بو کره آتام داها هیجانلا «باشارمیسان کی..» دئدی. بو کز دوغوردان باشارمیردی آنام..

و بیر شئی: تاریخ بویو بئله گلمیشیک، بیر بؤلوم اوبیر بؤلومه باشارمیسان دئیه دئیه.

چوخ بسیط

بیرزامان زیبیلی ماشینین شیشه‌سیندن چؤله آتمایین دئمه‌ییمه لاغا قویاردیلار اوتورانلار. ایندی چؤلده‌باییردا بیر پیلاستیکده زیبیلی توپلاییب اؤزوموزله ائوه، اوردان زیبیل‌قابینا قویماق بیزده عنعنه‌یه چئوریلیر.

بیرزامان قومدا قیرمیزی چیراغی گؤرمزدن گلَردیک، اونلار ماشینلارین‌دیر دئیرَدیک؛ هئچ آداملار اوچون ترافیک چیراغی یوخ‌یدی بیرزامان. ایندی هردن‌هردن آداملارین قیراقدا دوروب چیراغی گؤزله‌دیکلرینی گؤره‌بیلیریک.

صوب تئزدن کوچه‌نی سولایان قادینلار واردی بیزیم بوردا؛ دوروب شیلَنگ اللرینده خیالا دالاردیلار. بونو گؤردویوموزده ایندیلر چوخو شاشیب قالیر. چوخ آز گؤرونسه ده بئله سولاماق هله وار بعضیلرده آنجاق.

خیاباندا اَخ توفف دئیه هؤنکورن چوخ اولاردی. بورون‌بوغازینی آریتلاماق اوچون الینی آپاریب آغزینا، بورنونا، چیرپاردی آسفالتا، جوبا.. داها آز گؤرونور ایندی.

و داها چوخ شئی‌لر کی توخونماغینا دَیمز..

آنجاق هله ده ترپه‌نمه‌میشیک ائله‌بیل چئوره‌میزه گؤره. و چئوره‌یه گؤره ایچیمیزده نئجه داورانمالیییق؟ سونرا اؤزوموزده نئجه؟ و داها.. نه ائتمیشیک چئوره‌یه گؤره؟ نه ائده‌بیلریک؟

و بیر سوال:

سیقار فیسقیردیب کؤتویونو پارکدا، ماشیندا، هریاندا چیرتیک‌له تولازلاماق‌دا اولان ضیالیلارین هانکی اوزله اورموگؤلونه، هاوا کیرلی‌لییینه، اورا، بورا.. بوتونلوکله چئوره سورونونا دانیشماقلاری گلیر؟ چوخ بسیط: سیقار کؤتویونو توللاما هریان‌گلدی‌یه ضیالی به‌ی!/ به‌ییم!