مئکانیک‌لشمه‌نی دوردورماق!

گونده‌لیک یاشام تیکرارا چؤنور و خیردا خیردا آدامین روحونو چورودور، چکیب اؤزونده یوخ ائدیر، بوغور؛ بو آرا گونده‌لیک بوغاناغیندان چیخماق و یوخ اولوب هئچه گیرماقدان قوتولماغا غیرعادی بیر اولای لازیم. بیر باش قالدیریب باخماق لازیم. بیر گؤروش بیر باخیش بیر قوناق نه‌بیلیم «هرگون هرگون» ایچینده چورودویوموزدن دیشاری بیر اولای. بیر دوست اولابیلیر بو، بیر یئمک، بیر چالیشما و بیر رومان! هه بیر رومان دا بیزی ـ روحوموزو ـ قورتارابیلر. روحون گئت‌گئده مکانیک‌لشمه‌سینی دوردورابیلر.

«بوغاناق» بوغاناقدیر

حمید قرائی

 

گئنلده هرهانگی بیر صنعت یاپیتی تنقید ائدیلدییینده اونون ضعفلری ده اورتایا چیخاریلیر. من سؤزون تئکنیک آنلامیندا بیر تنقیدچی اولمادیغیم کیمی بو نیتده ده دئییلم آنجاق "بوغاناق" رومانی‌نین ساوونولابیله‌جک بیر رومان اولدوغو دوشونجه‌سینده‌یم. بو اوزدن سوزومون نه‌دنلرینی بیرنئچه مادده شکلینده سیرالایاجاغام.

 

 

1- «بوغاناق»ین مرکزینده ظولوم یاتیر

 

محمد ملک‌نژادین یازیلارینا بالذات یاخیندان تانیش اولان بیری اولاراق اونون مساله‌سی‌نین دیشلاندیغی اوزوندن درد چکمیش، یوخ ساییلمیش، ظولوم گؤرموش اینسانلارین حیکایه‌سی اولاراق گؤروروک. بورادا اؤنملی اولان مساله‌نین اولماسیدیر. دئمک بیر قونو بیر صنعت اثری صاحیبینه مساله اولمادیغی زامان اونون مخاطبینه ده بیر مساله اولاراق چئوریلمه‌یه‌جک. باشقا بیر دئییشله ان سونوندا او صنعت اثری سوسلنمیش بیر فیکیر کیمی تقدیم اولونابیلر. یازارین آنلاتدیغی حیکایه ان آز دؤرد نسلین چکدییی چیله‌دیر. دئولت ایله خانلارین ظولموندان توتون تا آسیمیلاسیون سیاستلرینه قدر یازارین ائشیتدییی و بیرچوخونو یاشادیغی دردلردیر. بورادا اؤنملی اولان یازارین کیمسه‌نی آلداتماماسیدیر. روماندا یازار ظولوم مساله‌سی ایله بیزه فیلم اوینامیر ویا اونو گله‌جکده سیاسی پروپاگاندا آماجی اولاراق قوللانماغا چالیشمیر. دئدیییم ظولوم دا شئیطانلاشدیریلمیش بللی بیر اؤزگه کسیم طرفیندن ده گؤستریلمیر. بو ظولومون انشاسیندا قدرت طرفیندن آلینابیلن، یؤنلندیریلن و یینه ساتیلابیلن اوزلرین ده پایی وار. بو مملکتده ظولومون اوزو بوتون تورلری ایله سورغولانمالیدیر. بو دئدییم هئچ بیر سیاسی حسابلاشما آنلامینا گلمیر. مساله دیالوگ اورتامی‌نین یارادیلماسی، توپلومسال بیر بیلینج و سونوجدا سورغولایان بیر اخلاق کولتورونون اورتایا چیخاریلماسیدیر.

 

2- «بوغاناق» رومانی کیچیک ده اولسا بیر سؤزلو تاریخ کیتابیدیر

 

رومانداکی چوخلو شخصیتلر و تیپلرین گئرچک حایاتدا قارشیلیغی اولوب تام باشدان گئچیردیکلری حیکایه‌لر آنلاتیلماقدادیر. منجه بو آچیدان رومانین بیرچوخ یئرینده اوزدشلشمه شانسیمیز اولابیلر. چونکو کسین بیزیم اؤزوموزون و گئچمیش نسیللریمیزین ده بئله ویا بونلارا بنزر بیر باشدان گئچیرمیشلیییمیز واردیر. اؤته یاندان بو رومان سون یئتمیش ایل تاریخیمیزدن بیر تابلو سرگیله‌دییی باخیمیندان اؤنم عرض ائتمکده‌دیر. دوننکی خبر بیله اسکی ساییلان یئنی قوشاغا، بو اثری، تاریخی بیلینجیمیزی رنکلندیره‌بیله‌جه‌یی آچیسیندان دا اؤنمسه‌ییرم.

 

3- «بوغاناق» رومانی باش قالدیرانلار و تقدیره اویانلارین حیکایه‌سیدیر

بو ایکی کسیمین اؤزلرینه گوره منطیقلی دلیللری اولسا بیله رومانین گئدیشاتیندا هرهانگی بیر طرفدارلیق اولمادان اؤز یئرینی تاپیر. اولگوسو و ویزیونو اولان اینسانلار آرزولارینا اولماشدیقلاری یئرده سونراکی نسیلده قارامسارلیق و اولمازلیق دویغوسونا یول آچیر. سونراکی نسیل گئچنکی نسلین آرزولارینا کوفر ائدیر بعضن دالغا گئچیر و حتی اؤزلرینی اونون یولونو داوام ائتمکده یوکوملو بیلمزکن بو کیمی گیریشیملردن اوزاق دورماغا دا چالیشیرلار. گئچنکینه هزیمت کابوس ایکن گلنکینه تقدیرین اؤزدور. بو تقدیر ایستنمه‌دن اولسا دا بویون اه‌ییلمه‌لیدیر. چونکو گلنین آچیسیندان او آرزولار باشیندان بری یانلیشمیش. بو باخیمدان آیدینلیق، بیری طرفیندن قوتسانیرکن دیگری طرفیندن قارغانیر.

 

4- «بوغاناق»ین دیلی زنگیندیر

 

یازار، رومانین گئدیشاتی و اؤزللیکله کندلی بیر توپلومون حیکایه‌سینی اؤیکوله‌دییی گره‌یی اویغون بیر دیل قوللاندیغی یانیندا، دیلیمیزی زنگینله‌شدیره‌جک دئییملردن کوفورلره، قارغیشلارا، دوعالارا و آتالار سؤزلرینه قدر استفاده ائتمیشدیر. عئینی زاماندا زنگین بیر سوز داغارجیغیندان دا بسلنمکده‌دیر.

 

بو رومانین حاققیندا داها چوخ صؤحبت گئدیله‌جه‌یی حاققیندا امینم. گرک قورغو گرک ایسه بیچیم و ایچه‌ریک آچیسیندا اطرافلی چالیشما یورودوله‌بیله‌جک بیر پوتانسیله صاحیب اولان بیر روماندیر دییه دوشونورم. صنعتین گره‌یی یعنی ذوق آلما و باش ایسیتمه آچیسیندان ذوق وئریب باش ایسیده‌جک بیر اثر اولاراق ده‌یرلندیریرم. بیر رومانی بیرنئچه مادده حالیندا ساوونماق بیله آز اولدوغونون فرقینده‌یم آنجاق اوخولاسی بیر اثر اولدوغونون دا گؤروشونده‌یم.

بوغاناق

ایللر بویو گؤزله‌دیییم کیتاب سونوندا چیخدی. ایللر دئدیییمده اوچ‌یوز آلتمیش بئش گون، گوندن گونه گؤزله‌ییشی نظرده توتورام. «بوغاناق» اوچ پاراگراف ایله دوغولدو؛ آغریسینی یازارینا و سونرالار دا ائدیتورلارینا چکدیررک! آجیسی ایله دادلی‌سی ایله ایلک پاراگرافلار بوی آتیب، دیرچه‌لیب، یوغونلاشاراق «بوغوناق»ی اولوشدوردو. یازیلدی پوزولدو، یازیلدی بالتالاندی و بؤیودو.

«بوغاناق» اؤزونو تام بویلو بوخونلو کلمه‌لرینده، شخصیت‌لرینده، یازی طرزینده و قورغوسوندا گؤستریر. بوغاناق‌دیر «بوغاناق». آجی دردلرین، اینسانین، دردلی‌نین، دیدرگینین، ائلدن ـ دیلدن اولموشون بیر یئره ییغیشمیش دردلری‌دیر «بوغاناق».

یازاری اولوردوم کاش! اوره‌کدن دئییرم بو سؤزو. یازاری اولماسام دا یازیلیشینین نوقطه نوقطه‌سینده وارام. حمید قرائی ده بئله. اوخوماغینی آذربایجان اینسانینا، درد چکن هرکسه و بوتون ادبیاتا ماراقلی اولانلارا کسینلیک‌له اؤنریرم.

کاش یخچالیز بوندان چوخ قاباق خاراب اولایدی!

کاش یخچالیز بوندان چوخ قاباق خاراب اولایدی!

«قیرمیزیم» کیتابیندا گئدن اؤیکولرین بیرینه اؤتری باخیش

شریف مردی

 

«قیرمیزیم» اؤیکو توپلوسو غفور امامی‌زاده خیاوی‌نینبیرینجی اثریدیر و ایچینده اون‌بیر اؤیکو وار؛ آدینی کیتابا وئرن اؤیکو ایسه 2017ده «اولوسلار آراسی کاشغرلی حیکایه اودولونون بیرینجیسی» اولموش. بو اوغورلا برابر کیتابین یاییلماسی ایلین اؤنملی و گؤزل ادبی اولایلاریندان ساییلسا دا، ادبیات ساحه‌سینده اوخوجو اولاراق و یازی ایله مشغول اولان بیرینین آچیسیندان دئسم، اؤیکولرین بیرربیرر اوخوماغیمنه داها دادلی گلدی. هیجان ایچینده، حسرت‌لرله برابر و داها آنلاتابیلمه‌یَجه‌ییم دادلار، طبیعی هر اؤنملی اثری اوخورکن تجربه ائدیلن آنلار کئچیردیم. بو اوزدن سایین یازارین ایلک اثرینی صمیمی قارشیلایاراق تبریکله‌ییر و یازماقدا دواملی اولماغینی آرزولاییرام.

کیتاب صمیمی و یوموشاق دیلده یازیلیب؛ دیل اوخوجونو تمامی ایله راضی ائتمه‌سه ده گؤزل بیر شکیلده ایفاده اولونوب. آنجاق آنلاتی بیچیمی کیتابین ان باشاریلی یؤنو اولموشدور. سون زامانلار یازارلایمیزدان یازیلارین و اؤزلجه اؤیکو و رومانلارینخالق آراسیندا دانیشیلان دیل ایله یازیلماسینی سؤیله‌ینلر وار؛ بو قونویا توخونماق ایسته‌مه‌دن یالنیز بیر مساله‌نین خاطیرلاماغی گره‌کیر: ایندیکی دوروموموزون مئدیا گوجو، ائییتیم یوخلوغو و داها نه‌لر... اوزوندن دانیشیلان دیل هر حالدا تورکجه‌میزین عئیبه‌جر واریانتی ساییلیر. بو اوزدن توپلوملا یازینسال دونیانین آراسیندا دییالئکتیک ایلیشکینی وورغولاماقلا «قیرمیزیم»ـه دؤنورم. دئدیییم کیمی اؤیکولرین آنلاتی آچیسی و بیچیمی کیتابین باشاریلی و دَیرلی نوقطه‌سی‌دیر.

اؤیکولرین وورغولایابیله‌جَییم باشقا اؤزللییی ده اوزه‌رینده یازیلان موضوع‌لاردیر؛ یازار سئچدییی قونودا داغی‌داشی دیرمانمادان قاباغینا چیخان ساده و گوندم‌ده اولان اولای و سؤزلری بیر یازار باخیشی ایله اؤیکویه چئویریب‌دیر. چئوره‌میزده سیرادان گلن هر اولای اؤیکویه چئوریله‌بیلر؛ آرتیق حساس و دقیق باخیش لازیم‌دیر یازار اوچون. غفور امامی‌زاده ایسه بوتون بو اولایلاری انسانی حسلرله یئنیدن یاراتماقدا باجارمیش و سونوندا اوخوجویا دویغولاری ـ دویغوساللیغا قاپانمادان ـ دیریجه دادیزدیریر.

کیتابین بوتونلویونون آراشدیرماسی اولاسی اولمادیغیندانایچینده‌کی‌لردن بیر و اَن باشاریلی اؤیکونو سئچمکمجبوریتینده اولسام، کسین سون اؤیکونو سئچرم. «بو یخچال دوزه‌لن دئییل» باشلیقلی اؤیکو کیتابین ایچینه آلدیغی اؤیکولرین اوزوک‌قاشی کیمی اؤزونو گؤستریر. باشقا یاندان کیتابدا «قیرمیزیم» ده وار! بو اؤیکو حاقلی اولاراق اولوسلار آراسی کاشغرلی حیکایه اودولونو قازانمیش؛ اوزه‌ریندن قولایلیقلا کئچیلمک اولماز. «قیرمیزیم» سوموکلو بیر اؤیکو و دارتیشماغا لاییق بیریسی؛ آنجاق قورولوش، آنلاتی و تئکنیک آچیسیندان باخاندا سون اؤیکو اوستون گلیر. نه ایسه اؤیکونون آدی وگئنه‌للیک‌له کیتابدا ایشله‌نن آدلار و سؤزجوک‌لر یازارین دورولوغو و صافلیغینی گؤسترسه ده، آرتیق منی تمامی ایله راضی ائتمه‌دی؛ آد قونوسونا بیر ده دؤنه‌جم آنجاق.

اؤیکو دول قادین و اونون قیزینین کئچیردییی بیر گئجه‌نی آنلاتیر؛ بو آرا زامان گل‌گئدی ایله کئچمیش‌لره قاییدیب بو ایکی کاراکتئرین یاشام آنلارینی آنلاتیر. قادین یاسدان قاییداراق ائوین آشپازخانه‌سیندا ساری بیر ایشیغین ترپَنمه‌سینی سئزیر و یئرینده‌جه ترپَنمز اوتوروب صوبحون آچیلماسینا قدر قورخو و فیکیرخیال ایچینده قالیر. قیز ایسه باشقا شهردن اوتوبوسا مینیب دال صندلی‌ده‌کی اوغلانین یول‌بویو اونا پیچیلداماسی و کئچمیش خیالی ایله گئجه‌نی سورور.

گؤروندویو کیمی اؤیکونون اوزه‌ینده یازیلان قونو سیرادان و گوندم‌ده اولان یالقیزلیق، قورخو، خیانت و بئله‌بئله سؤزلردیر؛ آنجاق اؤیکونو اؤیکو ائدن اونون آنلاتی تئکنیکی و قورولوشو اولموشدور. بو ایکی بیربیری ایله یاناشی آخان ایکی کاراکتئرین بیر گئجه‌نین کئچیرمه‌سی و آردآردا گلن تداعی‌لرله ایکی یاشامی ایکی نسلدن ایکی فرقلی دویغولارلا آنلاتان یازارین حساس و صمیمی دویغولارینی و ده آنلاتی باشاریسینی گؤستریر. آنلاتی چوخ صمیمی و ساده دیل ایله آنلاتیلیر بو اوزدن آنلاتیلان حیسلر ده جانلی جانلی اؤزونو گؤسترمک‌دهاولور.

اؤیکونون تئمی سئوگی و حسرت‌دیر؛ آنا جاوانلیق سئوگیسینه چاتمیر، باشقاسی ایله عؤموربویو یاشاییرسا دا، آنجاق لذت آلمیر یاشامیندان؛ اری اؤلور، اوشاقلاری دا اونو ترگیدیب. قیزبیلیم‌یوردوندان «قارنیندا خفیفجه وورنوخان دیری جانلی» ایله گئجه‌نین قوینوندا ائوه دؤنور. آنجاق سئوگی یوخسا حسرت‌دن داها اؤنملی اولان باشقا تئم ده وار؛ یاشام‌بویو هرکسین حیاتیندا ایز بوراخیب اینجیدن، سئوگی یا حسرتی اینسانا دادیزدیران «تصمیم»دیر. اؤیکوده کاراکتئرلر، گرچک حیاتین کاراکتئرلری کیمی، توتدوقلاری تصمیم‌ده اؤزگور دئییل هئچ؛ بعضن بیلمیرلر نه‌دن بیر تصمیمی توتورلار. قادین گؤیلوایسته‌مه‌دن باشقا بیر اوغلانا گئدیر؛ قیز ایسه ایسترایستمز بیر تصمیم‌له یاشامینین قالانینا اونودولماز ایز بوراخیر «سانکی تصمیمین هامیسینی او دئییلدی توتان؛ یاریسینی او توتموشدو، یاریسینی باشقا بیر آدام. او آدامی تانیماق ایسته‌میردی.»

اؤیکوده ایکی آنلاتی بیربیرینه قاریشا قاریشا اولایی هؤرور و اوخوجودا گؤزل آنلار یارادیر. بیر آن، بیر گئجه یوخسا بیر زامان کَسیمینی آخیشیندان آییریب، او کَسیمی اوخوجونون قاباغیندا سرگیله‌مک، بئله‌کی او زامان کَسیمیندن گؤزللیک ذؤوقو آلینا، اوخوجو دوشونمه‌یه مجبور اولا؛ اؤیکو یااؤیکوجویون تعریفی دئمک‌دیر. آنجاق تعریف‌لره اویمایالیم، تعریف بیر آنلامی سیغیشدیران سرحددیر، ادبیات ایسه سرحدلره سیغمایان.

باشلانیش آمما تاثیرلی بیر گؤرونتو ایله «باشینداکی قارا چادرا» سانکی قادینین عؤموربویو قاراباخت اولدوغونو ایلک باشدان وورغولاماق اوچون باشینا «قارا» اؤرتولموش، «گئجه‌نین بو واختیندا» «یاس ائویندن» کیمسه‌سی اولمایان ائوینه دؤنور. ایلک پاراگرافدان آلینان بیرینجی تصویر قادینین یالقیزلیغی و آلانین دهشت‌لی اولدوغودور.

کیلیدی بوروب تیق سسینی ائشیدندن سونرا، دهلیزین قارانلیق گیره‌جه‌ییندن ایچری کئچمه‌میش آشپازخانادان چیخان ساری ایشیغین قاباغیندا یئرینده‌جه قالدی. قاچمادی، قیشقرمادی، دیزلری اؤزو اؤزونه قاتلاندی. گؤزلری یومولدو.

قادین ائوه دؤندویونده کئچیره‌جه‌یی قورخولو آنلاری، اونون یالقیزلیغی و چاره‌سیزلییی ایلک جومله‌لرله تصویره چکیلیب. «کیلیدی بوروب» اونون ائوده کمیسه یولونو گؤزله‌مه‌دییینی گؤسترسه ده، «تیق» سسینده کیمسه‌سیزلیک قورخو ایله یاناشی حیسلری داها جانلی ائتمه‌یه یارارلی اولموش؛ یالنیز سس‌سیز یئرلرده (یوخسا جنایت اوزره اولان زامان آخیمیندا) کیلیدین بورولماسی ایله «تیق» سسی ائشیدیله‌سی قدرقالخمالی‌دیر. «تیق سسی» «دهلیزین قارانلیق گیره‌جه‌یی» «آشپازخانادان چیخان ساری ایشیق» صحنه‌نی آمانسیزجا قادینین دیزچؤکوب چاره‌سیز اوتورماسینا یؤنه‌لدیر. اؤیکونون داوامیندا گؤروروک قادین عؤموربویو باشینا گلن بلالارا قاتلاشیر؛ دده‌سینین اؤزو سئومه‌دیی اوغلانا وئردییینه راضیلاشیر، سئودییی اوغلانلا اونا «گل قاچاق بوردان» دئدییینده، قاچمیر. قادین قاباغینا چیخان بو صحنه‌ده ایسه دیره‌نیش گؤسترگه‌سی اولان هئچ بیر تپکی گؤسترمه‌دن تسلیم اولور. «منه رحم ائله بالا» «هر نه‌یی ایسته‌سن آپار، سسیمی چیخارتمارام بالا» دئیه اؤزونو بوتونلوک‌له قاباغینا چیخان بلایا تاپشیریر. قادینین بئله بیر کاراکتئری اولدوغو همن ایلک پاراگرافدا بللی اولور: «آشپازخانادان چیخان ساری ایشیغین قاباغیندا یئرینده‌جه قالدی. قاچمادی، قیشقرمادی، دیزلری اؤزو اؤزونه قاتلاندی. گؤزلری یومولدو.»

ایلک پارگراف بیر آچیلیش اولاراق اؤیکوده تصویره چکیلن آلانی و باش کاراکتئرین شخصیتینین اؤزللییینی ییغجام شکیلده گؤسترمک‌ده‌دیر. بوندان سونرا قادینین گؤزدولاندیرماسی ایله «بیر یول آختاریر کیمی» اؤیکو دوام تاپیر و باشقا صحنه‌لر، خاطیره‌لر و کاراکتئرلر یارانیر. آنجاق بوردا ایسه قادین «یول آختارماقدا» قاباغینا چیخان اولایین قارشیسیندا دیرَنمک دئییل، اؤزونو کئچمیشه و خاطیره‌یه باغلاماقلا یارانان قورخولو دورومدان قاچماق ایسته‌ییر. چئوره‌سینده اولان بوتون نسنه‌لر اونو کئچمیشه آپاریر و اؤیکونون اؤزونده سیغیشدیران آلانی گئنیشله‌ندیریر.

«اوست اوسته ییغیلمیش قوناق یوکو» ارینه، ارینین اؤلمه‌سینه، اوشاقلارینین «قوجا آروادی یالقیز بوراخماقدا بیربیرلری ایله یاریشما»لارینا یؤنه‌لدیر. «دیوارداکی تابلو» اوشاقلارینی جانلاندیریر. قیزینین تابلودا یوخلوغو «رؤیا»نی یادینا سالیر؛ نه ایسه بو یاداسالماق آنلاتیجی‌یا اؤیکونون اوبیری آنلاتینی روایت ائتمه‌یه گتیریب چیخاریر. اؤیکونون روایتینده دوزگون سئچیلن آنلاتی آچیسی آنلاتینین گئدیشینده چات یاراتمادان بئله‌جه بورخولوب باشقا آنلاتی‌یا کئچمه‌یه ایزن وئرمیش. آنلاتیجی بوندان بئله ایکی کاراکتئرین یاشادیغی آنلاری چئشیت‌لی تداعی‌لرله کئچمیشه دؤنرک باشدان کئچیردییی اولایلاری ایله یاناشی آنلاتیر؛ و آنلاتی سوره‌جینده قارماقاریشیقلیغا یول وئرمیر.

اؤیکو بیر گئجه‌نی آنلاتیرکن اوخوجودا چئشیت‌لی حیس‌لر یارادیر؛ بللی بیر سونوجا وارمادان توکه‌نیر. کاراکتئرلر دَییشمه‌دن سون قویولور؛ آنجاق بوردا دییشن کاراکتئر دییل ده اوخوجو دییشمه‌لی‌دیر. آنا و قیز اؤیکونون سونوندا همن آنا و قیزدیر؛ آچیلان صوبحون آخشامی باشقا کئچمیش آخشاملاردان فرقلی اولمایاجاق. نه ایسه اوخوجو ایکی یاشامین تجربه‌سینی و حسرتلرینی دئنه‌ییر بوردا. اؤیکو بوراخان بوتون لذتلرله قوتولور، آنجاق اوخوجو قالیر و زامانین هر شئییساووروب اریدیب اؤزونده یوخ ائتدیی دویغولارا قاپیلیر!

سؤزومون سونوندا، ایلک باشدان گؤزه دین اؤیکونون آدینی نظره آلسام؛ بوتون اؤیکونون ایچینده یاتان تعلیق یا آسقینی اؤز شیددتیندن و بوراخاجاغی ائتکیدن سالیر. اؤیکونون یاریسیندا (کیتابین 113 جی صفحه‌سی) یخچالین قاپیسینین خاراب اولدوغونو آنلاتیرکن بللی بلیرسیز بیلینیر «آشپازخانادان ساچان ساری ایشیق» یخچالدان اولمالی؛ آنجاق اؤیکونون آدی اونو وورغولایینجا، تعلیق داها تعلیق دئییل. آد بلکه باشقا بیر آد اولسایدی ساخلانیلان بو تعلیق اؤیکونون سونونا قدر سورور و داها ائتکیلی اولوردو. نه ایسه «بو یخچال دوزه‌لن دئییل» سؤزونده ناریندان ایشلنمیش تیتیزلیک ده یاتیب‌دیر: یخچال کؤهنه اولدوغوندان، قادینین سئوگیلیسی یخچال تعمیرکاری اولدوغوندان، بو «یخچال» سؤزجویو «سئوگی»نی خاطیرلادیر؛ آنجاق نه تعمیرکار (سئوگیلی) بو سئوگینی دوزه‌لده‌بیلیر نه ده اصلینده «دوزه‌لن‌دیر» و «کاش یخچالیز بوندان چوخ قاباق خاراب اولایدی!»

قیرمیزیم

«قیرمیزیم» اؤیکو توپلوسو غفور امامی‌زاده خیاوی‌نین بیرینجی اثریدیر و ایچینده اون‌بیر اؤیکو وار؛ آدینی کیتابا وئرن اؤیکو ایسه 2017ده «اولوسلار آراسی کاشغرلی حیکایه اودولونون بیرینجیسی» اولموش. بو اوغورلا برابر کیتابین یاییلماسی ایلین اؤنملی و گؤزل ادبی اولایلاریندان ساییلسا دا، ادبیات ساحه‌سینده اوخوجو اولاراق و یازی ایله مشغول اولان بیرینین آچیسیندان دئسم، اؤیکولرین بیرربیرر اوخوماغی منه داها دادلی گلدی. هیجان ایچینده، حسرت‌لرله برابر و داها آنلاتابیلمه‌یَجه‌ییم دادلار، طبیعی هر اؤنملی اثری اوخورکن تجربه ائدیلن آنلار کئچیردیم. بو اوزدن سایین یازارین ایلک اثرینی صمیمی قارشیلایاراق تبریکله‌ییر و یازماقدا دواملی اولماغینی آرزولاییرام.

مقدس 2 ..

ساچلاری قیسا، بزک‌سیز، اینجه، البته قاشلاری آلینمیش، بیغ دئیه توک‌موک ـ بوردا قیز قالان/ اولان قیزلارین سیمبولو ـ یوخ، (تولستویون ساواش باریش رومانیندا اولان دوداغی اوستونده ایپک کورکی اولان قیزینی خاطیرلادماییم دئیه؛ کیفیردن، اورک بولاندیریجی قارا بیغلار گؤرونور قیزلی قادینلی بوردا بعضن) ساده گئییم؛ دئمک اولماز اوغلان قیافه‌تی.. هئچ زامان یاخیشماز! قیزلاردا اولمایان، اوغلانلارا بنزه‌مَین دوروم؛ مقدس‌ین دورومو. قیزلارا اوغلانلارا ساتاشان بیر قیز. قیزلاردان اونلارین اوغلان‌دوستلاری، اوغلانلارین دا قیزدوستلاریندان سوروشوب لاغا قویان مقدس. کؤتو کؤتو سؤزلر آغزیندان بوللو چیخان؛ بیر مورواری کیمی بوردا اوغلانلارین آراسیندا ساچیر دا توخونماز قالمیش.

ندن بؤیله سرت توخونماز یوخسا توخونولموش دئیه یازیرام؟ ندن بؤیله ارکک‌سل باخیشلا او قیزا یاناشیرام؟!

ارکک باخیشی وار قادین گؤزلرینده. اوزانان بارماقلاری، نازیک ال ایچی، اینجه بیله‌یی تا چییینلرینه قدر آغاران صنعت‌چی الی‌یله ایشلنمیش قوللاری ایشیلداییر.

قیزلار اوزره یارغیم اولمایاجاق، نه ایسه بوردا یازیلمامیش بیر قانون دولانیر گله‌نک‌سل اولاراق؛ ایلک بورا گلدیییمده قیزلارین دوداقلاری اوسته قارالان توکلر سئزدیم! ساری کورک اولورسا بلکی گؤرونمز اولوردو دا قارا اولونجا آنجاق آغ دریده گؤزه سوخماق ایسته‌ییر اؤزونو.

مقدس ۱ ..

اوچ آی‌دیر ایندی اولدوغوم یئره گلدیییمدن سانیرام ایکی یوخسا اوچ گون سونرایدی گؤزل بیر قیزی سئزدیم؛ سونرالار آدینی سوردوم، مقدس دئدی؛ ـ دئمه‌میش اولماییم قیزی یالنیز من گؤزل سئزمه‌میشم ـ بوردا اولان بوتون ارکک‌لر اونو گؤزل سانیر سانیرام. نه ایسه قیزین گؤزلرینده باشقا شئیلر ترپه‌شیر دئیه یاخینلاشماغی دا یاخینلاشماماغی دا چتین گؤروردوم.. بوتون قیزلی اوغلانلی بوردا یاشایان هرکسدن فرقلی! گؤزل‌می اولدوغوندان بؤیله سانمیشام‌می؟! بلکه ایلک گونلر بؤیله اولموش؛ نه ایسه ایره‌لی‌ده گؤردوم لاپ دا بئله دئییلمیش..

سؤزومون سونونا وارمادان بونو دئییم: بوردا اوغلان بیر قیزی اله گتیرمک اوچون ایلک اؤنجه یاپمالی ایش قیزین ویچَت‌ینی (Wechat) ـ چین‌ده قوللانیلان ان یایغین یازلیم ـ آلیر سونرا دانیشیر و... دئمه‌لی مقدس خانیمین هرکس ویچَتینی ایسته‌میش ده کیمسه الده ائده‌بیلمه‌میش؛ اونا یاخینلاشان بئله اولابیلمه‌ییب. مقدس 20 یاشینا وارمیش!

ایلک گؤردویوم گونلر قیزین داورانیشی قیافه‌تی، گئییمی، ساخلادیغی ساچی.. فرقلی.

قالانی قالسین سونرایا.. (آردی وار!)

دَییشمک

دونیانین هئچ‌بیر یئرینده آداما دَییشیکلیک ال وئرمز؛ آنجاق ایچدن دَییشمه‌لی.

باشارمیسان کی..

مامانیما تورکوداوا دئیه بیرچئشیت اوتون چکمه‌یی گرکلی اولموشدو؛ اونا سیقار کاغاذی آرادیم، تاپمادیم. سونوندا سیقارا آلیشقان بیری‌یله دانیشدیغیمدا، «اونا بیر سیقار آل، ایچینی بوشالد، اوتو تؤک ایچینه» دئدی. وئردیم چکدی.. اؤزو ده کئفله‌نیردی مامانیم بو سیقاری چکرکن، توستو گئدیردی گؤیه.. بیزده بابام موشلوگ ایله دولونفس سیقار چکردی بیرزامان. ننه‌م بئله.. بیزده چوبوق چکمک یئنی بیرشئی دئییلدی. آنام سیقارینی چکرکن آتام یوخودو. خوشو گلیردی کیشیسی ده گؤرسون بو فتح الفتوحو! بیر ساعاتدان سونرا آتام گلدی. مامانیم نئجه سیقاری آلیشدیریب توستوله‌دیییندن دئدی.. صاباحی آتام دا واردی. آناما او اوتدان سیقار ائشدیم. آتام، آنامین سیقارا باشلامامیش باشلادی «باشارمیسان کی..» و نئجه سیقارین چکمه‌ییندن دانیشدی.. ائله ائله بئله ائله.. دئدی دئدی بئچارا آنامی ایتیردی.. آنام اؤسکورمه‌یه توشدو.. بو کره آتام داها هیجانلا «باشارمیسان کی..» دئدی. بو کز دوغوردان باشارمیردی آنام..

و بیر شئی: تاریخ بویو بئله گلمیشیک، بیر بؤلوم اوبیر بؤلومه باشارمیسان دئیه دئیه.

چوخ بسیط

بیرزامان زیبیلی ماشینین شیشه‌سیندن چؤله آتمایین دئمه‌ییمه لاغا قویاردیلار اوتورانلار. ایندی چؤلده‌باییردا بیر پیلاستیکده زیبیلی توپلاییب اؤزوموزله ائوه، اوردان زیبیل‌قابینا قویماق بیزده عنعنه‌یه چئوریلیر.

بیرزامان قومدا قیرمیزی چیراغی گؤرمزدن گلَردیک، اونلار ماشینلارین‌دیر دئیرَدیک؛ هئچ آداملار اوچون ترافیک چیراغی یوخ‌یدی بیرزامان. ایندی هردن‌هردن آداملارین قیراقدا دوروب چیراغی گؤزله‌دیکلرینی گؤره‌بیلیریک.

صوب تئزدن کوچه‌نی سولایان قادینلار واردی بیزیم بوردا؛ دوروب شیلَنگ اللرینده خیالا دالاردیلار. بونو گؤردویوموزده ایندیلر چوخو شاشیب قالیر. چوخ آز گؤرونسه ده بئله سولاماق هله وار بعضیلرده آنجاق.

خیاباندا اَخ توفف دئیه هؤنکورن چوخ اولاردی. بورون‌بوغازینی آریتلاماق اوچون الینی آپاریب آغزینا، بورنونا، چیرپاردی آسفالتا، جوبا.. داها آز گؤرونور ایندی.

و داها چوخ شئی‌لر کی توخونماغینا دَیمز..

آنجاق هله ده ترپه‌نمه‌میشیک ائله‌بیل چئوره‌میزه گؤره. و چئوره‌یه گؤره ایچیمیزده نئجه داورانمالیییق؟ سونرا اؤزوموزده نئجه؟ و داها.. نه ائتمیشیک چئوره‌یه گؤره؟ نه ائده‌بیلریک؟

و بیر سوال:

سیقار فیسقیردیب کؤتویونو پارکدا، ماشیندا، هریاندا چیرتیک‌له تولازلاماق‌دا اولان ضیالیلارین هانکی اوزله اورموگؤلونه، هاوا کیرلی‌لییینه، اورا، بورا.. بوتونلوکله چئوره سورونونا دانیشماقلاری گلیر؟ چوخ بسیط: سیقار کؤتویونو توللاما هریان‌گلدی‌یه ضیالی به‌ی!/ به‌ییم!

روایتی ممنوع از جنگ ایران و عراق در غیاب دانیال و نقدی بر آن

رمان غیاب دانیال نوشته‌ی امیر احمدی آریان را روز شنبه از سایت دوشنبه دانلود کردم؛ و روز دوشنبه این کتاب 360 صفحه‌ای را تمام کردم. آقای آریان کتاب را به صورت PDF در اینترنت نشر داده است. نویسنده از گرفتن مجوز ارشاد ناامید می‌شود و تصمیم می‌گیرد خودش کتاب را در 100 نسخه چاپ کند و بعد نسخه‌ی PDF آن را در اینترنت منتشر کند. کتاب را با ولع خواندم؛ چند دلیل داشتم. یک اینکه حتمن باید چیزی داشته باشد که ارشاد مجوز نداده! و دیگر اینکه آقای احمدی آریان را با ترجمه و نقدهایش می‌شناختنم. کتاب قبلی او شعارنویسی بر دیوار کاغذی که مجموعه‌ی مرقومات نویسنده در صفحه‌های ادبی روزنامه‌های کشور در مورد فضای نقد و داستان فارسی است را خوانده بودم.

نمی‌دانم چرا کتاب مجوز نگرفته است؛ شاید چند دلیل داشته باشد: یک صحنه اروتیک دارد که شرح کامل یک تجاوز آمده و دختربازی‌های دو نوجوان و صحنه‌هایی از کشیدن حشیش و بنگ و فضای زیبای نخوت آور ناشی از آن.. ولی این‌ها که چیزی نیست. می‌توان یکی دو کلمه را تغییر داد و یا یکی دو خط را حذف کرد و اشکالی پیش نمی‌آید.. (البته به نظر من آن صحنه تجاوز باید باشد، با تمام جزئیات.. این ربط به داستان دارد) مشکل اصلی (به نظر من) در موتیف جنگ خوابیده است. جنگ هشت سال ایران و عراق از دید یک کانادا رفته‌ی مهندسی کامپیوتر خوانده‌ی زاده‌ی اهوازِ «جنگ‌زده» روایت شده است. و این مشکل اصلی کتاب است. مشکلی که نمی‌خواهند روایت شود.. مشکل در زشت بودن جنگ است.. در ارائه تصویری کریه از جنگ مقدس! است.. مشکل نازیبایی‌های این جنگ و جنگ‌زده‌ها است.. و این نیمه اول کتاب است، بسیار عالی و هیجان انگیز.

نیمه دوم کتاب اما شلم‌شوربای نقد و ادبیات فارسی و مقاله‌نویسی و ایرانی‌بازی و.. و اتفاقاً این بخش هم بسیار خواندنی و مطبوع است.

اما کتاب (رمان) مشکل اساسی دارد: اتفاقاتی در نیمه دوم کتاب رخ می‌دهد و مقدمات روند غیاب دانیال شرح داده می‌شود.. چیزهایی گفته می‌شود.. وقتی که انتهای کتاب می‌رسیدم امید داشتم نویسنده بتواند این اتفاق را جمع کرده و سرو ته ببخشد ولی دریغ! اتفاقی افتاده است که با منطق روایی داستان نمی‌خواند.. و انتظار داشتم این اتفاق توجیهی داشته باشد. نه اینکه انتظار پایانی مشخص داشته باشم. ولی باورپذیر کردن اتفاقی که شرح می‌دهی انتظار دور از انتظاری از طرف خواننده نیست. اینکه چگونه است که الهام از همه‌چیز خبر دارد؟ شرح دقیق ساعات صبح روز سخنرانی آخر دانیال با آن جزئیات.. توجیهی، دلیلی می‌خواهد.. اینها را الهام از کجا می‌دیده و متوجه می‌شده؟ گم و گور شدن دانیال و واقعی نبودن آن خانه قجری خیلی مهم نیست (نیازی به مشخص کردن دلیل نیست).. ولی منطق داستان ایجاب می‌کرد لااقل منبع الهام از این اطلاعات جزئی داده شود. با دنبال کردن نوشته‌ها و خوانده‌های یک شخص، آنهم به صورت کاملا مخفیانه که خود شخص تا آن زمان متوجه نشده باشد.. که نمی‌توان نشانه گذاشتنش را در ابیات حافظِ «سایه» دید! و چیزهای دیگر..

آلدیغیمیز هر نفس

آلدیغیمیز هر نفس

دوغدوغوموز گوندن اؤلدویوموز آنا قدر نفس آلیریق. بو یالیزجا بیزیم ایچین دئییل، یئر اوزونده‌کی بوتون یاشام ایچین حیاتی و سوره‌کلی بیر احتیاج‌دیر. کؤتو هاوا بوتون وارلیغی ائتکی‌لَر؛ بیزیم ساغلیغیمیزا و چئوره‌نین ساغلیغینا ضرر وئرر.

آلدیغیمیز هاوا نه‌لردن اولوشور و چئشیت‌لی هاوا کیرله‌دیجیلَر هاردان گلیر؟

آتموسفر، گزه‌یه‌نیمیزین اطرافینی ساران و دَییشکن یوغونلوقلارداکی قازلارین اولوشدوردوغو قات‌لار حالیندا آییردیغیمیز بیر قاز کوتله‌سی‌دیر. ان اینجه و ان آلتداکی (یئر سوییه‌سی) قات تروپوسفِر اولاراق آدلاندیریلیر. بیتکی و حیوانلارین یاشادیغی و هاوا دورومو مدل‌لرینین گرچکله‌شدییی یئر بوراسی‌دیر. یوکسک‌لییی قطب‌لاردا 7 کیلومتره یاخین، ائکواتوردا [استوا] ایسه 17 کیلومتره چاتیر.

آتموسفرین قالانی کیمی، تروپوسفر ده دینامیک‌دیر. یوکسکلییینه باغلی اولاراق، هاوا فرقلی یوغونلوغا و فرقلی کیمیاسال [شیمیایی] بیله‌شیم‌ده‌دیر [ترکیب]. هاوا، سوره‌کلی اولاراق یئرکوره‌نین اطرافیندا دولاناراق اوقیانوسلاردان و یئراوزوندن کئچیر.

هاوا نه‌دن اولوشور؟

قورو هاوا 78% آزوت، 21% اوکسیژن و 1% آراگون‌دان اولوشور. هاوادا آیریجا تروپوسفرین 0.1% ـ 4%ینی سو بوغو [بخار] اولوشدورور. ایستی هاوا گئنللیک‌له سویوق هاوایا گؤره داها چوخ سو بخاری ایچَریر. هاوادا آیریجا کربن‌دی‌اکسید، مِتان و باشقا قازلار دا وار؛ بونلار آتمسفرده گئنللیک‌له میلیوندا بیر بیریم [واحد] (ppm) اولاراق اؤلچولور.

هاوا کیرلیلیغی نه‌دیر؟

هاوا کیرلیلیغی نه‌دیر؟

هاوادا چوخلو مادده وار؛ اونلارین هامیسی هاوا کیرله‌دیجی دئییلدیر. گئنل اولاراق هاوا کیرله‌دیجی مادده‌لر اینسان ساغلیغی، چئوره و کولتورل میراثی اولومسوز شکیلده ائتکیله‌ین سوییه‌ده اولاراق تانیملانیر.

هاوا کیرلیلیغی هاوادا قاتی [جامد]، سیوی [مایع/sıvı] و قاز شکلینده اولان یابانچی مادده‌لر، اینسان ساغلیغینا، جانلی حیاتینا و ائکولوژیک دنگه‌یه ضرر وئره‌جک سوییه‌ده، اوزون سوره‌ده آتموسفئرده اولماسی‌دیر.

**

بوندان بئله، گاهدان گوزاردان، هاوا کیرلیلیغی قونوسوندا یازیلاریم اولدو بلکه؛ بیلیم‌یوردوندا اوخودوغوم قول «چئوره مهندس‌لیغی ـ هاوا کیرلیلیغی» اولدوغوندان گؤروشومو یازماقدایام.

باشقا گؤروشوم وار..

ایلین کیتابی عنوانینی و جلال آل احمدین اؤدولونو قازانان «لم‌یزرع»!

محمدرضا بایرامی‌دن «مردگان باغ سبز» رومانینی اوخوموشام؛ اونا گؤره بیر یازی دا یازمیشام. اونون رومانی روسیه‌ده دوستلارین واسیطه‌سی‌یله تانیتیلیب چئوریلدی و جایزه ده آلدی. آنجاق یئنی رومانینی آلیب اوخوماغینا قالخاندا اوره‌ییمده آغری دویاراق اولورام. کیتابین یازاری اردبیل‌ده آنادان اولوب. گئنل اولاراق کیتابیندا، اؤزلجه دیالوقلاریندا، تورکجه‌دن و تورک کولتوروندن چوخلو ایز گؤرمک اولور. نه ایسه بونا دوشونورم: یازار آنادیلینده یازسایدی کیتابینی.. باشینا نه گلردی؟ مجوزده یازی طرزینه توخونولاجاق‌می‌یدی؟ قوللاندیغی کلمه‌لره ساتاشمادان مجوز وئره‌جک‌می‌یدیلر؟ ساتابیله‌جک‌می‌یدی؟ .. بونلاردان کئچسک: اؤدول قازاناجاق‌می‌یدی؟

لم‌یزرع‌ـی آلمایاجام. اوخوماغینا ماراغیم واردیسا (اومورام بو رومانی بیری منه هدیه ائتسین اوخویوم) آلماغینا پولوم یوخ. وار! باشقا گؤروشوم وار آنجاق... بایرامی‌نین کیتابلارینا دئییل، بوتون فارسجا رومانلار و فارسجایا چئوریلن رومانلارین اوخوماغینا دویدوغوم دویغودور بو.. الیمه چاتان تورکیه‌دن، آذربایجاندان گلن رومانلاری اوخوسام یئتر. باشارسام اینگیلیسجه‌می گلیشدیرَرم. اونلارین سانسورو آز و داها یئتَرلری اولدوقلارینا اینانیرام. نه ایسه دیلده اوقدر چئویک اولمادیغما هله نظریه و نقد کیتابلارینی و آنلاتی قونوسوندا فارسجایا چئویریلن کیتابلاری ماراقلا آلیر، اوخویورام. بیرگون ایسه، چئویکلیک چاغیندا.. بوتونلوک‌له قوتولموش اولارام بو دیلدن.. آرتیق منی گؤسترمَین دیل نه‌ییمی گرک؟

 

یازیدان سونرا:

1ـ ایراندا و گئنل اولاراق اورتادوغودا یاشان انسان بوردا اولان بوتون کولتورلردن ائتکیله‌نمیشدیر. بیرینین فارس یوخسا تورک کولتوروندن ائتکی‌لَنمه‌سی، دَیرله‌ندیرمه/ دَیرسیزله‌ندیرمه دئییلدیر هر حالدا.

2ـ محمدرضا بایرامی جنابلارینی (و بوتون قلم‌داشلارینی) دَریندن تبریک‌له‌ییر، سئوینجله یولونون داوامی آرزیلاییر و داها اوغورلارا اوغرادیقلارینی اومورام.

قلمه‌قوزان 6

گئجه یاریدان کئچیردی. قارانلیق قاتیلاشمیشدی. آی ایتیب باتمیش، اولدوزلاردان خبر اَتر یوخ ایدی. اولدوزلو گئجه ایدی بلکه ده، بولوتلار قالین قالین شهری اؤرتموشدو. آپاریردی گئجه‌نی داها دا قاتیلاشدیرسین. یاغیش چیرپمیشدی، شهر قارانلیغین قوینوندا اؤزونه قیسیلمیشدی. اوزون سؤزون قیساسی گئجه ناغیل گئجه‌سی ایدی.. سانمایین بو سؤزلر قله‌مه‌قوزانین سؤزلری اولسون؛ بوردا آنلاتینی اَلیندن آلیب سیزلرین باشینی قاتیب قارانلیغین قاتیلاشماغیندان سؤیله‌ین منم! او یانیندا دونیادان آیریلیب اوتوردوغو آداملا سؤزله‌شیب ناغیل سؤیلَرکن، آنلاتینی آپاران منم. قاباغینیزدا اولان یازینین یازیچیسی! ناغیلی چورودَردی اونون دیلیندن یازسایدیم.

(قلمه‌قوزان/ص29)