«خانیم اَلی» اؤیکوجوک توپلوسونا اؤتری باخیش

ریتم سؤزودور سؤزومون جانی

«خانیم اَلی» اؤیکوجوک توپلوسونا اؤتری باخیش

بیر زامان اومبئرتو ائکو[1] ـ ایتالیان بیلیم آدامی، یازار، ادبیاتچی، تنقیدچی، تاریخچی، دوشونور و.. ـ رومانلارینین بیرینده، اَر آرواد اوتاقلاریندا کیتاب اوخورکن، کیشی «چیراغی یاندیر» دئییر آروادینا، و سونرا قاییدیر کی «قادین حاقلارینی تاپدالایان یوخسا ائرکک اگه‌من دئییلم، یالنیز چراغین کیلیدینه یاخین اولدوغونا گؤره دئییرم بونو». و بو رومان کاراکتئرلرین باشینا اویون آچا آچا، بعضن هئچ آچیلماز دوگونلرله، دولاشیب گئدیر؛ هردن فوکونون پاندول[2]و کیمی فیرلانیر دا بیر نوقطه‌نین باشینا؛ آنجاق بیتیر[3].

«خانیم اَلی» اون‌دؤرد اؤیکوجوکدن اولوشان کولا بنزه‌ییر. بیر کؤکه دایالی بو اؤیکوجوکلر ایسه چوخ اینجه، رنگ‌دولو و گؤزل نثرله یازیلیب، 1392نین قیشیندا اوخوجولارینا سونولموش‌دور؛ خانیم اَلینه بنزر اینجه‌جیک اؤیکوجوکلردیر دوغروسو «خانیم اَلی» آدلی حیکایه توپلوسو! "حیکایه توپلوسو" یازیلسا دا کیتابین قابیغیندا؛ چوخلو، بیچیم چرچیوه‌سی ایله، اؤیکوجوک/حیکایه‌جیک آدلاندیرا بیلَریک داها. آنجاق کیتابدا ییغیلان اؤیکوجوک‌لری "رنگ اؤیکوجوک‌لری" ده آدلاندیرا بیلرم؛ «فرانک فرید»، «ایپک» خانیم یازدیغی بو کیتابین اؤیکوجوک‌لری هره‌سی اینجه بیر چیراقدیر، چئشیتلی و قادین آچیسی باخیشلا البته، یاشام بوجاقلارینا ایشیق سالمیش. ایکی قاباریق اؤزللیک بو کیتابدا، اؤیکوجوکلرین آخیجی نثری/دیلی و اؤیکوجوکلرین اوزه‌رینده قورولموش قورغوسوزلوغودور (اولای هؤرگوسو [پیرنگ] حذف اولموش اؤیکوجوک‌لر)!

بیرینجی ایشاردیغیم اؤزللیک، دیل و اؤیکودیلی، قونوسونا توخونماق ایسته‌میرم؛ آنجاق سؤزوم اؤیکولرین قورغوسوزلوغوندادیر! سوزان فئرگئسئن[4] اؤز «امپرسیونیستی اؤیکو» نظریه‌سینده 7 اؤزه‌للیک ساییر: 1ـ آچینین قابارما و سینیرله‌نمه‌سی، 2ـ ایچ هیجان و دئنه‌ییملرین گؤسترمه‌سی، 3ـ اولای هؤرگونون دَییشمه یوخسا گؤتورولمه‌سی، 4ـ استعاره و مجازین بوللو رولو اولایلارین و توصیفلرین دئییلمه‌سینده، 5ـ زامان قاریشماسی آنلاتیدا، و ایکی باشقا اؤزللیک[5]! سوزان فئرگئسئن‌ین سایدیغی اؤزللیک‌لر بوتونلوک‌له «خانیم اَلی» توپلوسوندا یئرینه اوتورمامیشسا دا (گرکلی ده دئییل هئچ)، آنجاق چوخو یئرینه دوشموشدور بو اؤیکوجوکلرده، (اؤزللیک‌له سایدیغیم بیرینجی، ایکینجی، اوچونجو و بئشینجی اؤزللیک!) بو اوزدن «ایپک» خانیمین یازدیغی بو اؤیکوجوک‌لری «امپرسیونیستی[6] اؤیکوجوک‌لر» ده آدلاندیرا بیلریک.

آنی لحظه‌لرین ائتکیسینه امپرسیون دئمک اولابیلر؛ امپرسیونیست نقاش یوخسا یازیچی، گئرچه‌یی یاشادیغی و دئنه‌دییی [تجربه ائتدییی] بو لحظه‌لرین قاریشیغی بیلیر. داها اولای اؤزو قونو دئییل امپرسیونیسم‌ده؛ کاراکتئرین بئینیندن کئچن دویغو، اولایین ائتکی دولاییسیندان، آنلاتیلیر. داها گئرچه‌یین یانسیتماسی (محاکات/حیکایه) دئییل آنلاتیلان. بو اوزدن امپرسیونیستی اؤیکولرین چوخوندا «من»دیر دانیشان. آچی سینیرلانیر بو آنلاتیدا؛ بیر نفرین دوشوندویو، ائتکیله‌ندییی دویغولاردیر دئییلن. فرانتس کافکا، ائرنئست هئمینگوئی، جئیمز جویس و ویلیام فاکنر و.. یازدیقلاری اؤیکو(جوک)لرین چوخو سوزان فئرگئسنین سایدیغی اؤزللیک‌لری اؤزلرینده داشیییرلار.

«خانیم اَلی» توپلوسونون اؤیکوجوک‌لری، رنگ‌له، ایچ هیجانلاری ایله، زامان گئدگَلی ایله (زاماندا آتیلماق)، و قورولمامیش اؤزل بیر قورغو/ اولای‌هؤرگوسو ایله دولودور. بونلار دوزگون سئچیلمیش آنلاتی آچیسیندان دولایی اولا بیلر.

بو توپلونون اَن باجاریقلی اؤیکوجویو کیتابین آدینی داشییان «خانیم اَلی» اؤیکوجویودور («قاردون دادی» دا بوندان قالان دئییلدیر اَلبته). ایلک اؤیکوجویه توخونسام: بوردا هئچ اولای هؤرگوسو بللی اولمادان، و گله‌نک‌سل قورغولاری دَییشمک‌له، یانی اؤیکونون باشلانیشی، سونرا اووج، و دوگون سالما و سونرا دوگون آچمالارینی بیربیرینه تؤکمک‌له، زامانین آخیمینی قاریشدیرماقلا، قاباغا گئتمیشدیر اؤیکوجوک. جومله‌لر ائله‌بیل باشقا متنلردن گؤتورولوب بیریئره ییغیلمیشه بنزه‌ییر ایلک باخیشدا. دقیق اوخونولماسا یئنی یئتمه قیزخایلاغینین خاطیره دفترینه یازیلمیش خاطیره‌یه بنزه‌ییر. آنجاق «سوزان فئرگئسئن»ین سایدیغی «امپرسیونیستی اؤیکو» اؤزللیکلرینین چوخونو داشیییر اؤزونده و باجاریقلی بیر اؤیکوجوک‌دور.

اؤیکوجوکلرین هره‌سینه اؤزل یازی لازیمدیر آچیقلاماغینا، آنجاق اؤتری باخیشلا کیتابین بیتونلویونه یاناشساق: بو کیتابدا باجاریقسیز اؤیکوجوک‌لر ده وار. «کسیلمیش...» اؤیکوجویو یالنیش آچی سئچدییینه گؤره: بو اؤیکو ائوده و آشپازخانادا باسیلمیش بیر قادینین ایچ دویغولارینی گؤسترمک ایسته‌ییر! نه‌دن دیشاریدان باخیلیر؟ راوی (آنلاتینین آچیسینا گؤره) مجبور اولور قضاوت ائله‌یه.. قادین دویدوغو حیسلری دئیه (دیله گتیره)؛ و بونا گؤره آنلاتینی نورماللیقدان سالیر. اوبیری اؤیکولر کیمی «من» آنلادا بیلردی بونو دا! «پارتی!» اؤیکوجویو ده اوسته سایدیغیم «امپرسیونیستی اؤیکو»لارداندیر آنجاق ضعیف! ایچ هیجانلاری قاباریلماییبدیر؛ استعاره و مجازدان خبر یوخ و امپرسیونیستی دویغولارینی دا گتیره بیلمه‌ییب‌دیر. «سوروجو» اؤیکوجویونده بیر سوروجودور اؤیکونو آنلادان؛ آنجاق اؤیکونون آدی نه‌دن «سوروجو» اولموش؟! آد سئچمک اؤیکونون یاریسی اولماسا دا، چوخ اؤنملی قونولارداندیر. باشقا آد بلکه داها گؤزل اولاردی بو اؤیکوجویه. نه ایسه بو اؤیکو ده استعاره وار و گؤزل ده چیخیب هردن. «قیرلی آت»، «خانیم اَلی» توپلوسونون گؤزل اؤیکولریندندیر، اؤزللیک‌له دیلی و آخیجی نثری؛ آنجاق بو اؤیکوده نگارشی غلطلر چوخ گؤزه دَییر. آنلاتی ذهن آنلاتیسی اولورسا بو آرادا دانیشیقلار دا ذهندن کئچمه اولماق اوچون گیومه [«»] آراسیندا گلمه‌یی هئچ گرکلی دئییل. آخی بوتون جومله‌لر خاطیردن کئچیر، گیومه ایچینده گلن دانیشقلار باشقاسینین آغزیندان دئمه‌یه گؤره‌دیر، آنجاق بوردا دانیشیقلار ذهن‌دن کئچیر هامیسی.. و بیر اؤیکو بوتونلوک‌له ذهن آنلاتیسی اولورسا هئچ آرا وئرمه‌ده [اینتئر] لازیم دئییلدیر سطرلرده و اولایلاردا.. آخی بوردا هئچ زامان مطرح دئییل، آرا وئرمک اولماز بئیندن کئچن اولایا.

بوتونلوک‌له اؤیکوجوک‌لر و کیتاب باجاریقلی اولموش و گؤزل. آنجاق ایلک گتیردیییم سؤزه یانیقیجی باخماقلا بیر سؤز ده دئمه‌لییم سؤزومون سونوندا: بو کیتابدا بوتون اون‌دؤرد اؤیکو آشیری دورومدا قادین و توپلومدا اونا گئدن یالنیش باخیش/ظلم وورغولانیب، ایشیق سالینمیش اوستونه. هردن ائله اولور کی آدام داها بئزیکیر، ائنیش یوقوشدان دوشور کیتاب.. سؤزون چوخ دئییلمه‌سی ده گؤزدن سالار اونو بلکه. سؤز تعصب‌سیز دئییلیرسه داها جانا یاییلمالی و ائتکیلی اولور.  مثلن «قار قادین» او گؤزللیک‌ده اؤیکوجوک؛ دادلی اولمور داها، اوخوجو اؤزوندن سوروشا بیلر نه‌دن یازار جنسیت وئرمیش بو «قار آدامینا»؟ قار آدامی هئچ آدام دئییل، جئنسیتی اولسون.. ریتم سؤزودور سؤزومون جانی، بیر توپلو نه‌قدر گؤزل ده اولسا ریتمی دَییشیلمه‌سه سونونا قدر، گؤزللک آرتماز اوندا..

 

قایناقلار:

ـ پاینده، حسین. «داستان کوتاه در ایران (داستان‌های مدرن)»، جلد دوم. انتشارات نیلوفر. چاپ دوم، پاییز 1392

ـ فرید، فرانک. ایپک. «خانیم اَلی حیکایه توپلوسو»، 1392

 

---

[1] Umberto Eco

[2] Foucault Pendulum

[3]  pendolo di Foucault ایتالیانجا یازیلمیش بو رومان؛ «فوکو سارکاجی»، «شادان قارادنیز» طرفیندن تورکجه‌یه چئوریلمیش؛ «آونگ فوکو» آدی ایلا دا «رضا علیزاده» طرفیندن فارسجایا چئویلمیشدیر.

[4] Suzanne Ferguson

[5]  پاینده، حسین. «داستان کوتاه در ایران (داستان‌های مدرن)»، جلد دوم. انتشارات نیلوفر. چاپ دوم، پاییز 1392

[6]  امپرسیونیسم سؤزجویو ایسه ایلک کز نقاشی تابلولارینا آلچالدیجی آدلاندیرما ایدی (Louis Leroy، اینجه صنعت منتقدی 1874ده Claude Monetنین بیر تالووونا ایشاراراق «امپرسیونیسم» سبکی، گولونج ائتمک ایچین دئمیشدی!)؛ نه ایسه گئد گئده دونیانی گؤرتورن سبک اولدو اینجه صنعت‌ده.

«قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر» کیتابینا و اؤن‌سؤزلرینه

«قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر» کیتابینا و اؤن‌سؤزلرینه

 
«فاطی باجی و اونون عایله عضولرینین سون درجه ناراحاتچیلیغی، بیر ده کی رجبه و اونون عایله‌سینه باغلادیغیم علاقه الفت قاریشیب پیرتلاشیب، رجبین شیشمیش بارماغینی گتیردی ایلشدیردی دیک گؤزومون اؤنونده، قوندو ببه‌ییمه. پیر دئدیم اوچمادی، کیش دئدیم قاچمادی.»
بو جومله‌لر «الف. نورانلی» تانینان؛ «احمد صادقی اشرافی»نین «رجبین باش بارماغی شیشیب!» آدلی اؤیکوسوندندیر. بو اؤیکو سککیز اؤیکو ایله برابر «قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر» آدلی کیتابیندا ادبیات سئور دوستلارین امکداشلیغی ایله ایشیق اوزو گؤرموش. و نه گؤزل بیر اولایدیر بو. «ساوالان ایگیدلری» آدلی یایین ائوی بو کیتابی 1392 ـده چیخارتمیش و گؤزل طراحی ایله اوخوجویا سونموشلار. دئیه بیلرم بو کیتاب او ایلین گؤزل بیر اولایی ایمیش و اؤنملیلریندن ده.
نه ایسه یوروجو بو باشلانیشدان اؤتسم کیتابین اؤزونه و اؤیکولرینه هئچ توخونماق گرکلی دئییلدیر؛ اونلاری اوخوماق لازیمدیر یالنیز. اوخوجو اونلاری اوخودوغوندا، نه دَیرلی خزینه ایله قارشیلاشماسینی آنلایاجاق. دوققوز دنه بیربیریندن گؤزل، آخیجی و شیرین آنلاتیلمیش اؤیکولر کی آج گؤزله اوخوماغی و بیر داها یئنیدن اوخوماغی و اوستون لذت آلماغی منی بو یازیلارا مجبور ائتمیشدیر. اوسته گتیردیییم «رجبین باش بارماغی شیشیب!» اؤیکوسوندن کیتابین بوتون آخیجیلیغیندان و گئدیشیندن اؤرنک اولاراق گلمه جومله‌لردیر یوخسا بوندان داها گؤزل اؤرنکلر ده گتیرمک اولاردی. و سؤزوم ده کیتابین و اؤیکولرین اؤیمه‌سینده دئییلدیر هئچ، او آپ آیدین گؤز اؤنونده‌دیر و بللی.
الف. نورانلی 50 و 60 ـلاردا یازدیغی بو اؤیکولرده «دیل»دن کئچمیش؛ «دیل» اونا و اؤیکولرینه بزه‌دیجی بیر نسنه‌دیر. «دیل» فرقینده دئییل الف. نورانلی اؤیکولرینی یازدیغیندا، او باجارمیش، «دیل»دن اؤتموشدور؛ گؤزل‌لیک قونودور اونا. اؤیکولری و کاراکتئرلری یاراتماغا، اونلارین درینله‌شمه‌یینه فیکیرله‌شمیش الف. نورانلی. اؤیکولرینین قورولوشو اؤیکو قورولوشودور.. و بونلارین هئچ دئمه‌یینه گرک ده یوخ. ایندیکی یازارلاریمیزا رغمن، الف. نورانلی «دیل» بندینده دئییلدیر، «دیل»ی باشاریر باشارمیر قیراقدا قالسین!
اؤیکولرین ایلک قاتی «دیل» گؤزللییی اولورسا، ایکینجی قاتی اونون آخیجیلیغی و «دیل»ین قاتلاریندا یارانان گؤزللیکلریدیر؛ او تورکجه یازمیر، اویناییر! هله بونلاردان اؤتسک اؤیکولرین قورولوشو، کاراکتئرلرین یارانیشی و.. و نه گؤزللیکده ده «صالح عطایی» و «رضا کاظمی»، ایکی باجاریقلی یازاریمیز، بونلارا ایشارمیشلار «اؤن‌سؤزلر»ده. بوندان دولایی «اؤیکو/حیکایه» ایله علاقه‌سی اولان هرکسه، ایران آذربایجانیندا یاییلمیش کیتابلاردان اؤنَریرسم، اوچ دَیرلی کیتاب اولاجاق. بو کیتابلاردان ایکیسی «بوتا یاییم ائوی» 1384 ـده یایان «آذربایجان حیکایه‌لری»، بیرینجی و ایکینجی جیلدی، دیر؛ و اوچونجوسو ده ائله الف. نورانلی‌نین «قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر»یدیر. اسفلرله بو کیتابلار گئج یاییلمیشدیر؛ نه ایسه یاییلمیش آرتیق.
آنجاق بو یازینی یازماقدا امکداش اولوب کیتابین یاییلماسینا یاردیملاری اولان هرکسه تشککور ائدیب، سایغی گؤستررک باشقا آماجیم دا وار ایدی؛ کیتابین باشلانیشیندا اوچ اؤن‌سؤز وار؛ بو منه هئچ گؤزله‌نیلمز ایدی.
سایمایاراق الف. نورانلی او طوفانلی ایللرده تلاشا قاپیلمیش و تورکجه یازمیش اؤیکولرینی؛ بلکه فارسجا یازیرسا «غلامحسین ساعدی» کیمی تانینمیش اولوردو! نه ایسه الف. نورانلینین آدینی داشییان کیتابین ان قاباقداکی اؤن سؤزو، فارسجا یازیلمیش؛ بونا هئچ سورون یوخ؛ فارسجا یازماق یوخسا یازماماقدان دئمیرم! آنجاق بئله سؤزلری کیتاب یاییلیر و اوندان سونرا درگی‌ده یوخسا روزنامه‌ده یایارلار کیتابین ایلک صفحه‌لرینده دئییل. الف. نورانلینین قایغیسینا سایغی گؤسترمک اوچون ده اولورسا بئله! ایلک اؤن سؤزو یازان «در زمان سلطنت پهلوی‌ها و به خاطر دیکتاتوری فرهنگی آنها، هیچ‌گاه امکان نشر آثار "الف. نورانلی" به وجود نیامد و این قضیه برای همیشه چون لکه‌ی ننگی در کارنامه رژیم پهلوی باقی ماند و خواهد ماند.» دئییر؛ سوروشماق اولار اوتوز ایلدن سونرا «به برکت نظام جمهوری اسلامی شاهد چاپ» اولوروقسا، ندن الف. نورانلینین اورک ایسته‌یینه رغمن اؤن‌سؤز گرک اؤزو یازماق ایسته‎مه‌دییی دیلده اولا؟
هرنه؛ بوندان کئچیب ایکینجی اؤن سؤزه وارینجا (بیر دئییل، ایکی دئییل، اوچ دنه اؤن سؤز!) سایین صالح عطایی کیتابی اؤیدوکدن سونرا و اؤیکولری؛ هرمنوتیک باخیشدان، ترجمه‌دن و یازاری (الف. نورانلی‌نی) «رضا براهنی» ایله توتوشدورماقدان یازمیشدیر؛ چوخ گؤزل. بونلار دا باشقا یئرده گلمه‌لی ایدی، کیتابدا دئییل. آنجاق باشقا توخوناجاغیم بیر سؤز وار بو اؤن سؤزده. صالح عطایی یازمیش: «الف. نورانلی عمرونو دونیانین سویوق ساواش چاغیندا سورموش، او چاغین یازیچیلاری تکین رئالیزمدن متاثر، اؤیکولرینده بیرینجی یا اوچونجو شخص راویسی اولاراق، بیر ایدئولوق کیمی ال آپارمیش. هردن اؤیکونو بوراخیب نطق ائدیب، قضاوت ائدیب، اوخوجولارینا اومید وئرمیش... سانیرام بو گون، بو ضعف نؤقطه‌یه بارماق قویوب اونو قابارماقلا الف. نورانلی‌نین اصیل ده‌یرینی ایتیره‌جه‌ییک.» بو دار باخیش هاردان گلدی؟! اؤن‌یارغیچیلیق، یالنیز فورمالیستی باخیش نه‌دن چولغامیش باخیشلاریمیزا؟ «ضعف نؤقطه» آدلاندیریب، بارماق قویان "نؤقطه"لردن اؤرنک اولارمی گتیره‌سیز، سوروشا بیلَرم!؟ بیرینجی یوخسا اوچونجو شخصین آنلاتیسی مساله دئییل، اؤیکونو باجارماق قونودور. بونلار هردن لاپ "قوّت نؤقطه" اولور؛ نه‌دن «ضعف نؤقطه‌» آدی ایله بارماق قویاق؟ اوندان سونرا؛ کیتابدا و اؤیکولرده «اصیل ده‌یر» و ده باجاریسیزلیق وار ایسه اونلاری سایماقلا و نه‌دن‌لری ایله دئمه‌لی‌ییک! یالنیز آنلاتی آچیسی ایله، یوخسا یازارین متنه دیخالت ایله اونلاری دَیرسیزله‌ندیرمک یوخسا دَیرسیزله‌ندیریله‌جک‌دن قورخماق اؤن‌یارغیچیلیق‌دیر اؤزو.
اوچونجو اؤن‌سؤز ده تشککورلره و «یازیچی بابامیز»ین گؤبک کسمه تؤره‌نی و اونون یاشامی هاردا و بو اؤیکولرین نئجه ییغیلماغینا ایشارمیش سایین «رضا کاظمی». بونلارین دا یئری باشقا یئردیر منجه. کیتاب یالنیز اؤیکو کیتابی اولاجاقدی و باشقا یازیلار باشقا یئرلرده گلمه‌لی ایدی.
نه ایسه بو گیلئیله‌مه‌دن کئچسم و اونلاری اؤنَمسیزدیر دئیه آدلاندیرسام دا، باشقا سؤزوم اولاجاق اؤیکولرین متنین ساهمانلاماغیندا؛ اصل نقدیم و سؤزومون جانی دا ائله بوندادیر. رضا کاظمی اؤز اؤن‌سؤزونده یازمیش: «اؤیکولر دقیقن اَل یازمالار اساسیندا تایپ اولونموش‌دور، آمما هر دن یئری گَلنده ـ ائله یازیچی‌نین آنا خطی ایله اویغون ـ اوندا دوزه‌لیش آپاریلیب.» ایلک اساس سوال بودور: او «یئری گَلنده» دقیقن هارادیر او «یئر»؟ کیم بو ایشی گؤرمه‌لی‌دیر؟ نه حاقلا اَل آپارماق اولار باشقاسینین یازیسیندا؟ و اَل آپاریلان یئرلر نه‌دن هئچ بللی اولماییب‌دیر؟
بونلار هئچ؛ اؤیکولرین متنینده یئرلی یئرلی کروشه «[]» آراسیندا گلمیش سؤزلر و سؤزجوکلر وار؛ بونلار نه‌دیر؟ آرتیریلمیش سؤزجوکلردیرسه، نه اساس اوزره بو اَل آپارمالار وار؟ بعضن بو سؤزجوکلرین کروشه آراسیندا بئله آرتیرماسی متنین و اؤیکونون یازی سییاقینا دا توخونموش و اورژیناللیغینی آلیر. دوزدور بعضن چوخ نادر حالدا یازینی مبهم ائدیر اگر بو آرتیریلمیش سؤزجوکلر اولماسا، آنجاق اوقدر دئییل کی اؤیکونون آخارینی و آنلامینی ایتیرسین. اؤتوردویوم سؤز هاوادا اولماسین دئیه نئچه اؤرنک گتیریرم؛ قالانی قالسین اوخوجونون یارغیلاماغینا. (بوتون اؤرنکلری «مکتبین ایلک گونو» اؤیکوسوندن گتیرمیشم کی ییغجام و دالبادال اولوسن.)
1 ـ ص/54: عرضیم اوندا یوخ، ایش بیتدی، [من ده] گئییندیم.
بوردا آرتیریلان [من ده] نه نه‌دن‌له آرتیریلمیشدیر؟ آنلام یئتیرمیر یوخسا شخصی یورومدور بو آرتیرما؟ یازینین سبکینه توخونان، اوخوماغی دایاندیران و وقفه یارادان آرتیرمادیر.
2 ـ ص/54: قازاندان ایستی سویو ائندیردیلر باشیما. ـ «وای دَده» سَسیم دوواردان آشدی. ننه‌م [باجیما] آجیقلاندی، ـ «ائوون ییخیلسون! بَیه تویوق اوتورسن؟!»
بوردا دا بو [باجیما]نی آرتیرماق اوخوجونون (و یازارینین دا) شعورونا توخونماق دئییلسه، بوتونلوکله یئرسیزدیر. ائله بو ایکی گتیردیییم جومله‌دن بللیدیر آنانین آجیقلانماسی اوغلانا دئییل، اوندا قالسین بوتون اؤیکونو اوخویاسان.
3 ـ ص/55: بالاجا باجیم اودونلوقدان اودون چیخارداندا، [قاپی‌نین] جَفته‌سی باشینی اَزدی.
اودونلوقدان اودون چیخاردان آدامین باشی جفته ایله ازیلیر، بوردا «قاپی» نه اوچون آرتیرمالی‌دیر؟ نه اساسلا یازارین متنینه توخونولوبدور؟! هئچ بللی دئییلدیر.
4 ـ ص/55: آغزینی اَیدیم. قاپازی ائندیردی باشیما. من آغلادیم، او قیشقیردی. ننه‌م گلیب [بیزی] باریشدیردی.
سانکی [بیزی] بوردا گلمه‌سه ایدی اوخوجو شاشیب قالاجاقدی! یازینین سبکینه دخالت ائله‌مک‌دیر بو! کیم نه حاقلا اؤزونه ایجازه وئرر باشقاسینین یازیسینا بئله توخونسون؟! بللیدیر یازارین بو «بیزی»، «منی» و.. گتیرمه‌مه‌یی بیله‌رکدن ایمیش سهودن دئییل.
باشقا مثاللاردا گتیره بیلرم آنجاق چوخ اوزانار سؤز... عمومن هامیسی بئله‌دیر؛ ایکی دالبادال صفحه‌ده دؤرد کره یئرسیز یئرسیز "دوزه‌لیش آپاریلیب". اوقدر [من]؛ [یئنه]؛ [من ده]؛ [منی] و.. آرتیریلمیش کی بعضن یازی و یازارین سبکینه انگل اولور و اورژینال متنه تجاوز ائتمک‌دیر بو! بو اوزدن اؤیکولری اوخویاندا هردن قیزیردیم بو آرتیریلمیش سؤزجوکلره. اوخوجونون اعصابینی پوزان سؤزجوکلر کی هردن وقفه یارادیر اوخوماغین گئدیشینده نه‌یه گلمه‌لی‌دیر هئچ بللی اولماییبدیر. بئله آغیر بیر گؤره‌وی بوینونا آلان کیمسه هر نه‌دن اؤنجه امانتدار اولمالیدیر.
سؤزومون سونوندا؛ بیرداها بوتون چالیشمالار و چالیشانلارا کی سونوجو بو گؤزل کیتاب اولوبدور، ساغ اولون دئییر و سایغی گؤستریرم. و ایشاردیغیم گیلئیله‌مه‌لر و نقدلر ده بو چالیشمالاری هئچ دَیردن سالان یوخسا ارزیشینه انگل اولان دئییلدیر. آنجاق بونلارین وورغولاماغینی، بئله‌نچی ایشلرده داها دقیق و داها دهَتلی اولاغی دیلَرکن، اؤزومه بورج بیلیب سؤیله‌دیم.

اؤیکو اوخونوشو

قورولوش اوزره قورولان اؤیکو

«لاپ او اوزاق‌لاردا» کیتابیندا گئدن بیر اؤیکونون اوخونوشو؛

 

دیل و روایت باخیمیندان "رضا کاظمی"نین "شکَری چوخدو بو قهوه‌نین" اؤیکوسونه یاناشساق، گؤزه چارپان بیر نئچه نؤقطه ‌ایله راستلاشاریق. بو یازیدا، آماجیم اونلارین وورغولاماسی‌یلا آچیقلاماسی اولاجاق‌دیر. بوردا گئدن باخیشلاریمی دا، Roger Fowlerـین Linguistics and the Novel آدلی کیتابیندان [1] آلمیشام.

یازیمدا دؤنه دؤنه اؤیکونون بعضی جومله‌لرینه قاییتدیغیما گؤره، او جومله‌لری ـ آشاغیداکی کیمی ـ نؤمره ایله تانیتدیرماق ایستَردیم:

1 : کیشی قولاغینی اونون قارنینا دایادی. 2: ـ «آغریسی زادی یوخدور؟» 3: او، اَیلشدییی یئرده. 4: گؤزونو زیلله‌میشدی تلویزیونا. 5: ـ «نوچ!» 6: «گرَک مطبده قالیردیق»، کیشی دئدی. 7: باشینی اَیدی آشاغا. 8: کیشی‌نین اوزونده‌کی ایکی گونلوک توکلری، قارنینین دَریسینه سورتولوردو. 9: اورتا بارماغی ایسه گؤبه‌یینی قوردالاییردی. 10: سول اَلی بئلینده گزیردی. 11: کؤینه‌یینی چکدی آشاغا. 12: اَری‌نین باشی اونون کؤینه‌یی آلتیندا قالدی. 13: شیشمان قارین دئدی. 14: ـ «قور قور سسی گلیر بوردان!»

بیر خبر، بیر روایت، بیر اؤیکو، جومله‌لردن اولوشان مَتنین گئدیشینده آنلادیلیر. (بیرجه جومله، یوخسا بیرجه سؤزجوک‌لو متن‌لرله ایشیم یوخ!). بو آنلانتی، هر نه اولورسا، جومله‌لرین بیر بیرینه باغلیلیغی‌یلا، "بیر بوتونلویو" اولوشدورور. گئت گئده خبرلر، اولایلار و اونلارلا تانیش اولاجاغیمیز آداملار، روللار، بَللی اولور. و اوخوجو، مَتنین آماجینا واریر. بو گئدیشده، دیلین بوتون نَسنه‌لری، مَتنین جومله‌لرینی بیر بیرینه باغلاماق اوچون قوللانمالیدیر.

اؤیکوده، دیلین گوجلو نَسنه‌لری‌یله یازارین باجاریغی، بیرلیکده، اؤیکونون ـ یازار ایسته‌دییی ـ فضا، تعویق، توهم، قورخو و باشقا تحکیه و دیل اویونلارینی یارادا بیلَر. بو اؤیکونون باشلانیش جومله‌لرینه گؤز گزدیرسک، بیر دانیشیقلا باشلانیر: بیرینجی جومله‌ده، کیشی‌نین قارشیسیندا اولان آدامین کیملییی بَللی دئییل و "او" ضمیری یئرینه اوتوروب. بو بیلینمه‌مَزلیک، اون ایکینجی جومله‌یه قدَر ساخلانیلیر. اون ایکینجی جومله‌ده، کیشینین قارشیسینداکی آدام بئله تانیتدیریلیر: "اَری‌نین باشی". بوردا، بیلیریک کی، ایکینجی آدام کیشینین خانیمیدیر. اؤیکونو بیر ده اوخودوغوموزدا، هئچ یئرده جومله‌نی و یا بیر حرکتی باشلایان قادینلا اوزلَشمیریک. (یئرینه ضمیر اوتورور). ائله بونا گؤره، اؤیکونون باشلانیشی تعلیق دوروموندادیر. اوخوجو کیم‌له قارشی قارشی‌یا گَلدییینی گؤزله‌ییر. اؤیکونون ایلک سؤزجویو اولان کیشی، روللاری اوخوجویا آیدینلادیر، آچیقلاییر. کیم کیمه‌دیر؟ نه اولاجاقدیر؟ کیمین اؤیکوده ائتکی بوراخان [ائتکی‌لَندیرن/کنش‌گر] رولو وار؟ و کیمین ائتکی آلان [ائتکی‌لَنن/کنش‌پذیر] رولو؟ اوخوجو، بونلاری جومله‌لرین قورولوشویلا، گئدیشی‌یله قاباق قاباغا قویمالیدیر. کیشینین دیری حضورو و قادینین رنگسیزلییی، اؤیکونون قالانینا کؤلگه سالیر.

بیرینجی جومله‌نین قورولوشو، کیشینی اولایدان قاباغا سالیر، دئمه‌لی، اولای قیراغا گئتمک‌له، کیشینین اؤزو گؤزه چارپیر. قادین دا بئله! یعنی: کیشی، سونرا قادین، داها سونرا اولای. (کیشی ـ اونون ـ قارنینا). اؤیکوده، رول اوینایان قادین، یالنیز، بئش سئری ضمیرله، یوخ بلکه ائله قادین و آرواد سؤزجویو ایله گلیر. (بیر دؤنه: آرواد، دؤرد دؤنه: قادین). بونو، اؤیکوده گئدن ایییرمی دوققوز دؤنه "کیشی" کلمه‌سی، بئش دفعه ده "اَر" سؤزجویو ایله توتوشدوراق. همی قادینی، همی ده کیشینی ایفاده ائدَن باشقا ضمیرلردن کئچسَک، اؤیکوده "کیشی" (کیشی، کیشی‌نین یئرینه اوتوران ضمیرلر، آدلار و ...) تئز تئز گؤزه دَییر. بئله‌لیک‌له، "اؤیکونون بیرینجی جومله‌سینین قورولوشو، اؤیکونون بوتونلویونو داشیماقدادیر" سؤزونو دئسَک (بلکه ده ترسینه!)، چوخ دا یانیلمامیشیق.

دانیشیقدا گئدن بیچیم بئله‌دیر: کیشی سوروشور، قادین جاواب وئریر. («آرخایین اولدون؟»، «ایشیغی سؤندوره بیلَرسن؟»، «گؤره‌سن قیز ایدی یوخسا اوغلان؟» سورغولارینی قادین سوروشور. بونلار دا ائتکی بوراخان رولو اولانلارین سورغوسو دئییل، ائله ائتکی آلان رولونو آندیریر!)

آمما اؤیکونو روایت ائدَن نئجه آپاریر روایتی؟  ارنست همینگوی، دونیانین اَن آدلیم یازیچیلاریندان، اؤزونو اؤیکوده گؤستَرمیر، کاراکترلرینین دویغولارینی بیلمیر. یالنیز، روایت ائدیر (یارغیلامیر اؤزو). اونون یازیلاریندا کاراکترلرین ایچ دویغولاری دئییلمیر. دانیشیق بیچیمینده کاراکترلرین دورومونو آنلادیر. بیر فیلم‌چَکن دوربین کیمی‌دیر روایت‌ده. بو باجاریغا وارماق اوچون، کاراکترلرین دویغولاری، چوخراق دانیشیق بیچیمینده (دیالوقلاردا) اوخوجویا چاتدیریلیر. "شکَری چوخدو بو قهوه‌نین" اؤیکوسونده، دانیشیقلارداکی فعللر ائله گئدیر کی، اوندان بیر یوزوم [تفسیر] چیخماسین؛ یعنی صِرفن عمَلی دئسین. «کیشی دئدی»، «شیشمان قادین دئدی» کیمی تیکرار اولور. (اون ایکی سئری بئله بئله سؤزلر تیکرار اولور: «دئیه سوروشدو»، «او دئدی»، «کیشی دئدی»، «سسی گلدی» و...) بیر ده، فعل‌سیز جومله‌لر گلیر دانیشیقدا. (ایکینجی ایله بئشینجی جومله، و باشقا اؤرنکلر). یالنیز، ایکی دؤنه، یوزوم یئری اولان جومله ایله قارشی قارشی‌یا گلیریک. "... کیشی اونون سَسینی ائشیتمه‌میش کیمی سوروشدو: ـ «سالدین؟»" بوردا، "ائشیتمه‌میش کیمی"، یالنیز، دئمک ایشینی یئتیرمیر، کیشینین ایچ دورومونو دا بیلیندیریر، اونون دویغوسوندان خبر وئریر. ها بئله، "... «یاخشی‌سان؟»، کیشی سوروشوب اَلینی قادینین کوره‌یینه آتماق ایسته‌دی" جومله‌سینده، "ایسته‌دی" فعلی، گؤروب دئیَن راوینین بئله بیر اولایدان خبرسیز اولدوغو فعل‌لردن‌دیر؛ بوردا آنجاق، راوینین کاراکتری ایسته‌دییی فعلدن خبری اولدوغونو گؤروروک. (ماراقلی‌سی بوراسیدیر کی، بونلارین ایکیسی ده کیشی‌یه قاییدیر. یعنی او ائتدییی فعللردیر. گؤرَسن قادین‌شاهلیق باجاسیندان بویلانا بیلَریک بو یازی‌یا؟!)

راوی بیر دوربین کیمی یالنیز گؤردویو (و  ایسته‌دییی اولایلاری) دئمک ایسته‌میش سؤزونو دئدیم. بو باجاریغا دا چاتمیش. آنجاق گؤرَسن بو راوی کیمین گؤزوندن باخیر اولای‌لارا؟! اولای‌لاری گؤستَرن دوربین هاردادیر؟ بو دوربین نئچه دؤنه و هاردا یئرینی دَییشیر؟ اوخوجولارین گؤزوندن‌می؟ باشقاسی‌نین گؤزوندن هئچ زادا توخونماق ایسته‌میر کی. بو آدام قادین اولا بیلَر یوخسا کیشی؟ یوخسا کاراکترلرین بیری‌نین گؤزوندن؟ روایت ائدَن بیر کاراکترین طرفینی توتوب‌مو یوخسا باغیم‌سیز بیر آچیدان باخیب‌دیر کاراکترلره؟ (بو سورغولار اؤیکونون دیقت‌له اوخوماغینا یاردیم اولا بیلر، جاوابلار ایسه اوخوجویا اؤیکونون دَرین قات‌لارینا وارماغا داها یارارلی اولار.)

بیر مَتنی آراشدیراراق، اونون فیزیکی بیچیمینی، بو بیچیمین ده اوخوجویا بوراخان ائتکیسینی گؤزدن کئچیرمه‌لی‌ییک. (شعردن واز کئچسَک) رومانلاردا، اؤیکولرده، جومله‌لر دالبادال، و سطیر سطیر صفحه‌نین ایچینی دولدورارا، اوخوجونون ـ دورمادان ـ ایرَلی‌له‌مه‌سینه یاردیم اولورلار. دورمادان اوخوماق، بلکه ده بیر شئیلری اوخوجونون الدن وئرمه‌سینه سبب اولور. بو اؤیکونون آچیق و بیر بیریندن آیریلی اولاراق سطیر سطیر یازیلماسی، اوخوجونو آلیشدیغی فورمدان آییریر؛ اونو دانیشیق بیچیمینده یازیلان بیر اؤیکویله اوزلَشدیریر. یازیچی، بئله‌لیکله اوخوماق گئدیشینه ده ائتکی بوراخیر. اوخوجونون گؤزلری آلیشدیغی کیمی سطیرلری اوخویانمیر. بو ـ  جومله، مَتن، وزن و آهنگه اؤنم وئرمه‌ین اوخوجولارا بلکه آجی بیر تجروبه ساییلسین. بئله بیر بیچیم آنجاق اؤیکوده اولان قرارسیزلیق و هیجان فضاسی‌یلا اویغون دوشوبدور. مَتنین بیچیمی و اوخوجونون پسیکولوژی‌سینه [روانشناسی‌سینه] جاواب آختارانلارا بلکه بیر آچی آچدی بئله‌نچی اؤیکولر (و متنلر).

سون اولاراق، اؤنملی ساییلان "زامان" مؤوضوسونا دا ایکی سورغونو اورتا قویماقلا  ـ اؤتَری‌جه ـ توخونماق ایستَردیم:

1.      روایتین زامانی اونون گئرچک یوخسا خیال ایچینده اولوب بیتمه‌سینه نئجه یاردیم ائده بیلیب‌دیر؟ 2

2.      . اؤیکوده روایت اولونان زامان، اولای‌لارین اینانماغینا نه قدَر سبب اولا بیلیب؟

 

قایناق: ـــــــــــــــــــــــــــــــ

[1] (1977) Linguistics and the Novel ، Roger Fowler/ زبان‌شناسی و رُمان مترجم: محمد غفاری (نشر نی، 1390).

اتک یازی:

قورولوش: ساختار (اؤیکو قورولوشو: ساختار داستان کوتاه)/ یئنیدن اوخونوشو: بازخوانی/ اوخونوش: خوانش/ آماج: هدف/ وورغولاماق: تاکید کردن (وورغو: تاکید)/ آچیقلاماق: ایضاح وئرمک، توضیح دادن/ سؤزجوک: کلمه/ اولوشان: ترکیب و تشکیل یافتن/ اولای: حادثه، رخداد/ قوللانماق: مورد استفاده قرار گرفتن/ اؤرنَک: مثال/ دوروم: موقعیت/ گئرچَک: واقعیت

رقیه کبیری‌نین «ایچیمده‌کی قیز» اؤیکوسونه فئمئنیست‌یانا بیر باخیش!

رقیه  کبیری‌نین «ایچیمده‌کی قیز» اؤیکوسونه فئمئنیست‌یانا بیر باخیش!

و نئچه سورغو..

 

«ایچیمده‌کی قیز»، رقیه کبیری‌نین ائله بو آددا چیخان کیتابینداکی اون‌اوچ اؤیکوسوندن بیرینین آدیدیر. بو اؤیکویه قادین‌شاهلیق بیر آچیدان یاناشساق، اوچ کاراکتئرله اوزله‌شه‌جه‌ییک:

1ـ قادین‌شاه‌ رولونو اوینایان راوینین ایچینده‌کی قیز. فئمینیست‌یانا یؤنه‌لیش‌لری ایله. 2ـ  ائرکک‌شاهلیق آلانیندا تاپدالانان قادین راوی. 3ـ ائرکک‌شاهلیق آنلامینی آندیران "جوجه جاواد".

اؤیکو بو جومله ایله باشلانیر: «یئنه ایچیمده‌کی هیجانلی قیز باش قالدیریب...»، ائله ایلک جومله‌دن راوینین دونیاسیندا ایچ‌لشمیش چلیشکی‌لرله، اوسته سایدیغیم بیرینجی و ایکینجی کارکتئرلرین دارتیشمالاری ایله (ایکیسی بیر نفر اولسا دا!) راستلاشیریق. راوینین کؤهنه دردی وار. بو دردی ده ایچینده‌کی قیز اوزه چیخارتماقدادیر.

بو جومله‌ده اوچ آچار سؤزجوک وار: «یئنه»، «هیجانلی» و «باش قالدیریب».

«یئنه» سؤزجویونون ایشله‌یی، باش قالدیرماق حادیثه‌سینین سوره‌کلی اولدوغو و دفعه‌لرله تیکرار اولماسی‌دیر. باش قالدیرماق دا فئمئنیزمین قورجالانماغیندان خبر وئریر، و بو قادین‌شاهلیق راوی‌ده اؤزوندن اؤزونه‌دیر. یعنی ایلک اؤنجه، راوی اؤزونه قارشی دورمالی و اؤز قاباغیندا باش قالدیرمالی‌دیر؛  گله‌نک قوخوسو وئرن هر نه‌یه قارشی!

«هیجان» سؤزجویونون آچیقلاماسیندا ایکینجی جومله‌یه باخماق مجبورییتینده‌یم: «کولک قولاقلاریمدا کوشولداییر...» دئدیم راوی کؤهنه و تیکرارلانان بیر چلیشکی‌نین ایچینده یاشاییر. بو تضادی، اؤیکونون فضاسیندا «هیجانلی» سؤزجویو ایله «کوله‌یین کوشولتوسو» دوغورا بیلیبدیر. یعنی هیجان سیجاق حیسینی دوغورور، قیشین کوله‌یی ده سویوغو. یازار بو چلیشکیسینی (و یا همن تناقضونو) ایچری فضانین ایستیسی و دیشاری فضانین سویوغویلا یئرینه یئتیریب‌دیر؛ ائله بونا گؤره ده اولای قیشین کوله‌یینده باش وئریر.

آمما ایکینجی جومله‌ده آچار سؤزجوک «قولاق» سؤزجویودور. گؤره‌سن کولک نییه راوینین قولاغیندا کوشولداییر؟ نییه مثلن راوینین جانینی اوشودوب تیتره‌تمیر؟ اصلن نییه قولاق سؤزجویو اورتایا گلیب؟ (اؤیکوده هئچ بیر سؤزجویون آماج‌سیز ایشلندییینی بیلَرک.)

راوینین ایچیندن باش قالدیران چلیشکیلی سؤزلر، راوینین قولاغیندان (سیز اوخویون باشیندان) اوخوجویا نقل اولور. راوی اؤز سسینی (ایچینده‌کی قیزین سسینی) ائشیدیر، بوندان دولایی دا «قولاق» سؤزجویو اورتایا گلیر. راوی‌نین قولاغی ایچَریدن گلن هیجانلی و ایستی سؤزلر ائشیتسه ده، ائشیکدن آنجاق سویوق کوله‌یین کوشولتوسونو ائشیدیر.

آمما قادین‌شاهلیق باخیش هاردان باش قالدیردی؟

اوخودوق‌لاریمیزا گؤره، او یان بو یان، 1930 ـدان بری روس فورمالیست‌لری، آمریکانین یئنی تنقیدچیلری و باشقالاری، تنقید گئدیشینده یازیچینی یازیدان آییریب متنی شخصی‌لشدیرمکدن قورویاراق، یازییا نسنه (اوبژه) اولاراق یاناشدیلار. یعنی یازینی داها یازارینا باغلی بیلمه‌دیلر. آمما 1960 ـدان باش قالدیران قادین‌شاهلیق تنقید، بیر تهر بو باخیشا قارشی دوردو. کئچمیشه باخاراق، اونلار ادبیاتدا قادینا اولان باخیشین، ها بئله یازیلارداکی قادین کاراکتئرلرین داورانیشینی، عمومییت‌له یازیچینین قادینا نئجه باخدیغیندان ایره‌لی گلدییینی وورغولاییرلار. ائله بونا گؤره ده باشلادیلار ائرکک­شاهلیق اثرلری تنقید ائتمه‌یه (بلکه یازیچیلاری دا ائله!). بو، 1930 ـدان باشلانان آخیما بیر نوع اعتیراض ساییلیردی.

دوغرودان دا ائله تاریخ بویو کیشی‌لر ایدیلر، تاریخده، ادبیات تاریخینده و تنقید تاریخینده قادینی قیراغا قویان‌لار! اونلار تاریخ یازیردیلار، نظریه وئریردیلر و ... اونلار کیشی اولاراق، یا آروادی گؤرمه‌دیلر یا دا یالنیز ائرکک‌شاهلیق بیر باخیشلا قادینلارا یاناشدیلار. بوندان دولایی 1960 ـلاردا قادین‌شاهلیق یؤنه‌لیشی ایله یئنی باخیش و یئنی چالیشمالار باشلاندی. بو، فورمالیست‌لره قارشی بیر آخیم ایدی ده. چونکی فئمئنیست‌لر، یازیچینی و اونون ائرکک‌شاهلیق باخیشینی، یازیسیندا گؤزدن کئچیریب آراشدیردیلار. "رولان بارت" یازیچینی اؤلدوردوسه، بونلار یازیچینین آغیر حضورونو دویاراق، اثره یاناشیردیلار!

آمما بو قادین‌شاهلیق تنقید، چرچیوه‌لی بیر قانون اساسیندا یاپیلمادی. یعنی ییغجام بیر اصل‌لر اساسیندا قاباغا گئتمه‌دی. اونلار عمومییت‌له بونلارا دیققت گؤستردیلر (باشقا آچیلار دا وار بیر اثره فئمئنیست‌یانا یاناشماق‌دا):

1. «قادین» کاراکتئری نئجه تصویر اولونوبدور. (اؤزه‌للیک‌له کیشی یازیچیلارین یازیسیندا!)

2. قادین یازیچیلار نئجه قادینی یازیب نئجه ده اونو تصویر ائله‌ییرلر؟!

دئمک بو یازیدا ایکینجی باخیشی نظره آلمیشام. باشقا سؤزله، قادین یازیچی بوردا قادین کاراکتئرینی نئجه گؤستَریب؟ اونون باخیشی قادینا گؤره قادین‌شاهلیق‌می، ائرکک‌شاهلیق؟!

«ایچیمده‌کی قیز» اؤیکوسونده سیرالادیغیم کاراکتئرلرین ایکیسی قادین‌دیر، گئرچکده ایکیسی بیر نفر اولسا دا!  اونلارین بیری ائرکک‌شاهلیغا قارشی دوران، او بیری ایسه ائرکک‌شاهلیغا بویون اَین‌دیر؛ باخالیم "یازیچی قادین" بو ایکی «قادین کاراکتئر»ینه نئجه باخیب‌دیر.

سیرالادیغیم ایکینجی کاراکتئر بئله آچیقلانیر:

1. کیشیدن دالی یئریییر. «اؤنومده‌کی هئیبت‌لی آدامین آرخاسییجا گئدیرم...»

2. اؤزگه بیر کیشی ایله اولدوغوندا، اؤزونو هده‌له‌ییر، بیر ده قورخور. «منه دئین یوخدور بوردا نه ایشین وار! تانیمادیغین کیشی ایله بیرلیکده داغ ـ داشا گلیبسن!...»

3. اؤزونه گووه‌نمیر، آلت‌بیلینجینه گؤره یاد کیشیدن قورخمالی‌دیر! «بو آدامی یاخشی تانیماسام دا، بیلیرم ندن‌دیر اونا گووه‌نیرم. هئچ ده قورخمورام. اوندان اوشونمورم. راحاتام. ندن ناراحات اولوم کی؟! نه اولسا، بیزی یوخاریدان بیر - بیریمیزه تانیتدیریب‌لار...»

4. کیشی‌لرله ارتباط قورماقدا قاباغا دوشن دئییل. تانیمادیغی کیشی ایله اولدوغوندا گؤزو داغی - داشی گزیر، اونا باخمیر. «یولون قیراغینداکی دامچانی منه گؤستردی، ـ «اورا بهلول عمی‌نین ائویدی». منیم گؤزوم قاش - قاباقلی بولودلاردایدی...»

5. کیشی‌لره اونونلا راحاتجا ایلگی قورماغا ایجازه وئریر. کیشی اونا باخیب اوزونه گولندن سونرا اونون سرت باخیشی پوزولور گؤزونده. «بولودلارا باخیب اوزومه گولدو. بیر آندا سرت سیماسی پوزولدو...»

6. کیشی ایله اولدوغوندا دانیشمیر یا دا آز دانیشیر. یالنیز قورخا - قورخا جاواب وئرمه‌یه جان آتیر. «باشیم سؤز - صؤحبته قاریشمیشدی، صؤحبته یوخ، ائشیتمه‌یه...» و «من آنجاق قولاق آسیردیم. هردن استرس‌لی مکتب اوشاق‌لاری کیمی سؤال‌لارینی جاوابلایاندا...»

7. ساوادلی و کیتاب اوخویان اولسا دا، اؤزونو کیشی‌لردن آشاغی سانیر. «سوروشسایدیم منه گولردی. اؤز یانیندا دوشونردی بلکه بیر شئی آنلامیرام...» و «سیاسی سوادیم شئهله‌نیب. ائوه گئدنده کیتاب‌لاری واراقلاییب اوخویارام...»

8. کیشی‌لرین یانیندا اؤزونو حاقلی بیلمیر (باشقا یولداش‌لارییلا بئله دئییل). سؤال سوروشا بیلمیر. «دئییر: «ائله‌بیل قابان‌دی، باشینی سالیب قاباقدا گئدیر...» و «کس سسینی دئییرم. بو نه سؤزدو؟ آللاه قویسا اونونلا ائوله‌نه‌جه‌یم‌هااا...»

9. ایندی‌یه کیمی اولمادیغی بیر یئرده اولدوغوندان قورخور، اونا گؤره ده بیر کیشی‌یه دایانمالی‌دیر. «یاواش - یاواش اونون آرخاسییجا گئدیرم. یئنه ده تیتره‌ییرم. بلکه ده قورخورام. ندن قورخمالی‌یام؟ او کی، بورالاری یاخشی تانیییر. اؤزو ده گوجلو، قوللو قوتلی‌دیر...» و «آیاق‌لاریمی قار اوستونده‌کی آیاق ایزلرینه قویورام...»

10. کیشی اونو تانیماق اوچون هر نه ائتمه‌یه حاقلیدیر، آمما او اؤزونده بو حاققی گؤرمور. «یقین منی آرتیق تانیماق اوچون بورالارا گتیریب...» و «بیلمیرم منی سیناییر...» و «ایچیمده‌کی قیز آز قالیر سوروشسون: آخی بو سؤزلرین ائولنمه‌یه نه دخلی وار؟»»

بلکه ده بو قادین اوتانقاجلیقدان دولایی بئله ائدیر؟ اؤیکونو بیر ده اوخودوغوموزدا، اونون اؤز ایچینده ده بئله اولدوغونو گؤروروک! او گووه‌نج‌سیزین بیری‌دیر. ایچینده‌کی دوشونجه‌لری ایله چلیشکیسی - تناقضو اولسا دا،  بوتونلوک‌له بو کاراکتئر (و یا راوی) ائرکک‌شاهلیغا بویون اَییب‌دیر.

آمما سیرالادیغیم ایلک کاراکتئر، یعنی راوینین ایچینده‌کی او بیری قیز:

1. اؤزوندن آرخایین‌دیر.

2. حرکت‌لی، هیجانلی و دیری‌دیر.

3. کیشی‌لرین قاباغیندا اؤزونه حاق وئریر. اؤزو ده صؤحبته باشلایییر.

4. کوسور، داریخیر، قاش - قاباق ساللاییر. باشقا سؤزله، دیری بیر کارکتئری وار.

5. گؤزونو قاباغینداکی کیشی‌نین گؤزونه زیلله‌ییر.

6. سؤال سوروشماغا اؤزونو حاقلی بیلیر.

7. ایستی حرکت‌لره، حتا سئکسه ده دوشونور و اؤزوندن فیکیری وار.

اؤیکو راوینین چلیشکی‌سی ایله باشلانیر. بو دارتیشمالار و تناقضلر، گئت‌گئده راوی ایله ایچینده‌کی قیزین آراسیندا  قیزیشیر، بؤیویور. بونلاری ایکی سؤیلم نظره آلساق، قادینلا کیشی بو ایکی سؤیله‌مین سیمگه‌سی اولاراق، اؤیکوده داغا دیرماشیرلار و ائله چلیشکی ده بونلارین داغا قالخماسییلا باشلانیب یاواش – یاواش دیکه‌لیر.

راوینین ایچینده‌کی قیز، راوی ایله قارشی قارشی‌یا دورور. بو داغا قالخیب ائنمکده (توتالیم بو دارتیشما گئدیشینده قیزیشیب سویویانا قدر!)، راوی هئچ بیلمه‌دن ییخیلیر: «هئچ بیلمیرم نه اولور. بیردن ییخیلیرام...». قادین‌شاهلیق ائرکک‌شاهلیغا باش ایه‌نی‌می ییخیر؟! قادین‌شاهلیق اؤز آماجینا چاتیر!؟ بئله‌لیک‌له قادین‌شاهلیق سؤیله‌می ائرکک‌شاهلیغی باسیر گؤره‌سن؟! ... من بو سورغولارین جاوابینی اوخوجویا بوراخیرام.

■□

«ایچیمده‌کی قیز» اؤیکوسونو دریندن اوخویوب دوشونمک اوچون، یئنیدن بیر نئچه سورغونو دا اورتایا قویورام:

1. گؤره‌سن بو اؤیکونو بیر کیشی یازسایدی، قادین کاراکتئری نئجه تصویر ائدیله‌جک ایدی؟ آرواد اوخوجو نئجه یاناشار بو اؤیکویه؟ اونون باخیشینین فرق‌لری بیر کیشی اوخوجویلا ندیر؟

2. اؤیکوده سوسیالیزم کیمی دوشونجه‌لردن سؤز گئدیر، بونا هانسی آچیدان باخا بیلریک؟ قادین‌شاهلیق  باخیشیندان بو مکتب‌لرین قادینا دئیه ‌بیله‌جک سؤزلری وارمی؟

3. اؤیکونون سونوندا بهلول عمی‌نین عادت‌لری (و بوتونلوک‌له او دامچایا یئتیشندن سونرا،) تام ائرکک‌شاهلیق بیر فضا‌دادیر. بوردا هم راوینین ایچینده‌کی قیز، هم ده راوی اؤزو سوسور! بهلول عمی‌نین کاراکتئری بو اؤیکوده هانسی وظیفه‌نی داشیییر؟

4. اؤیکونون توصیف‌لری تام گئرچک بیر فضادادیر، اؤزه‌للیک‌له بهلول عمینی وصف ائدنده. «آخشامین آلاتورانیندا، یئتمیش یاشلی، هئیبت‌لی، اوجا بویلو، باشی پاپاقلی، یاراشیقلی، کورکو چییینینده بیر کیشی دامچانین قاباغیندا دوروب. آغارمیش تئل‌لری پاپاق آلتیندان آلنینا تؤکولوب...» چوخلو ایچ دونیانی  دولاشان بو اؤیکوده، بئله تصویرلرله توصیف‌لر نه اوچون گتیریلیب، هانسی آنلامی اؤیکوده آماجلاییب‌دیر؟ گؤره‌سن یئرینه دوشوب‌مو؟

5. داغدان ائنیب بهلول عمینین دامچاسینا یئتیشندن سونرا، نه اوچون اؤیکونون فضاسی ایستی‌لشیر؟ و حتا اوخوجونون قولاغیندا موسیقی سسی ده جینگیلده‌ییر؟!

6. اؤیکونون روایت آچیسی اونا نه اؤزه‌للیک وئره بیلیبدیر؟ بو اثر باشقا آچیدان روایت اولسایدی، نه اولاردی؟

 

(قادین‌شاهلیق: زن‌سالاری/ ائرکک‌شاهلیق: مردسالاری/ آچی: زاویه/ کاراکتئر: شخصیت/ یؤنه‌لیش: گرایش/ آلان: مئیدان، ساحه/ آنلام: معنا و مفهوم/ ایچ‌لشمیش: ایچسل، درونی شده/ چلیشکی: متناقض، تناقض/ آچار سؤزجوک: کلمه کلیدی/ آماج: مقصد، هدف/ نسنه: شئی، بوردا اوبژه (اوبیئکت، Object) آنلامیندادیر./ بیلینج آلتی: گیزلی شعور، ناخود آگاه، Subconscious/ ادبی آخیم: ادبی جریان/ ایشلک: کارکرد، Function/ گئدیش: پروسه/ سیمگه: نماد، Symbol/ ایلگی: رابطه، ارتباط/ گئرچک: واقعی، Real/ سؤیلم: گفتمان/ گله‌نک: عنعنه، سنت، Tradition/ نسنه: شئی، اوبژه، اوبیئکت، Object/ اؤزنه: ذهن، سوبژه، سوبیئکت، Subject/ نسنه‌للیک: اوبژکتیو، Objectivity/  اؤزنه‌للیک: سوبژکتیو، Subjectivity/ یاپیت: اثر/ دیشاری: ائشیک، خاریجی، بیرونی/ اولای: حادیثه/ )

قان تر ایچینده..

قاباقلار بیر اؤیکو یازمیشدیم ... بوردان ائندیریب اوخویا بیلرسیز (دئنه‌ییم‌دیر آنجاق)!

خاطیره‌لر ادبیات یارادیر، ادبیات ایسه خاطیره..

خاطیره، زامان و مکان مدرن اؤیکو بیچیمینده، «دلی» اؤیکوسونون بیچیم چؤزومو ایله

[بو یازینی اوخومادان اؤنجه، "محمد ملک‌نژاد" یازدیغی "دلی" آدلی اؤیکونو بوردان اوخوماغین اؤنه‌ریرم؛ بو اؤیکو ایلک کز اولاراق، یازارین اؤز ایزنی ایله بوردا یاییلیر]

خاطیره‌لرده یاشاماق، خاطیرلرله اوغراشماق، اونلاری یئنی‌دن روایت ائتمک، یئنیدن یاشاتماق دونیامیزین داوامینا یول تاپماق‌دیر [دئمک!] و ادبیات (اؤزللیک‌له رومان و اؤیکو/حیکایه) بئله بیر گؤره‌وی بوتونو ایله چیینینده داشییان‌دیر. آجیلاری دئنه‌ییب کئچیریریک؛ آجیلارلا بئلیمیز بوکولور دئیه ده بیلیریک؛ نه ایسه جان قورتاریریق‌سا آجی اولایلاردان، اونلارین آنلاتیسینی داها سئویر و دادلی دادلی روایت ائدیریک. نه‌قدر آجیدیرسا کئچیردیییمیز اولای آنلاتیسی اوقدر دادلی. ادبیات خاطیره‌نی ائویریب چئویریب ایسته‌دیییمیز کیمی یاشادا بیلیر. اوزون زاماندان بری، انسان اوغلو اوتوروب ماغاراسیندا گئجه‌لری اوت قورجاناغی گؤیه قالخارکن ائلین آنلاتی دیلی اولان قوجاسینا قولاق آسان زاماندان بری، اؤیکو، حیکایه، ناغیل یارانماق خاطیره‌لره دایالی اولموش. باخمایاراق کی نه‌قدر بیچیم دَییشیمی اولموش زامان سوره‌جینده، یئنه ده تمل بئینیمیزده کئچیردیییمیز خاطیره‌لردیر ادبیاتی و آنلاتینی یارادیر.

خاطیره نه‌دیر اوزامان؟ گؤیلوموزدن کئچن آرزی دیلک‌لریمیز اؤتن زامانلارین اولایلاری ایله قاریشیب اونلاری یئنیدن بئینیمیزده دوزونله‌ین و اونلارین اوستوندن کئچدیک‌جه قاریشدیریب دَییشدیرن مئکانیزم وار قافامیزدا؛ اودورکی خاطیره اولوب بیتن اولایدان همن باشلار آیریلماغا، کئچر آنلاتی ساحه‌سینه. «یالنیز اولایی دئییرم»، کیم دئیه‌بیلر؟ کیم اولوب کئچمیشی آنلاتا بیلر یالنیز؟ ائله ایسه بیر اولای ایکی آغیزدان نه‌دن فرقلی اولور؟! «اولوب بیته‌نی، گؤردویومو دئییرم» دئییرلر بعضی... بو دوز دئییل‌دیر اصلینده. هرکس گؤردویو کیمی دئییل، ایسته‌دیی کیمی گؤرور! نه ایسه ایسته‌یی ده اؤزونه بللی دئییل هئچ. بونداندیر آنلاتیلارین فرقلیلییی بیر تک اولایدان.

مارسل پروست‌ون یاراتدیغی دونیا، «ایتمیش زامانین ایزینده»، ییرمینجی یوز ایل ادبیاتینین ان بؤیوک اثرلریندن بیری اولاراق، خاطیره‌لرله اولوشور اصلینده. راوی یوخوسونو و یوخویا قاپیلماغین چتین‌لیک‌لریندن دئییر باشلانغیجیندا و گئت‌گئده دولاشیر بیربیرینه خاطیره‌لری. قیشین سویوق کسن هاواسیندان یورغون یورغون ائوه دؤنوب آناسینین اونا اوزاتدیغی چایی و کئیکی دادیرکن راوینین بئینینده نه‌لر اولوشور؟ زامان، مکان و خاطیره‌لر قاریشیر بیربیرینه و اونودولماز اثر یارانیر. مارسل پروست گئرچه‌یین نه اولدوغونا، «گئرچک دئدیییمیز یالنیز خاطیره‌ده اولوشور»[1] دئییر.

خاطیره‌لر قافامیزدا نئجه ساخلانیلیر؟ اونلارین ترتیبی نئجه‌دیر؟ هاردان هارا کؤرپو سالیر خاطیره‌لریمیز؟ بعضن خاطیره‌لری ایسته‌سک ده یادیمیزا گلمیر، نه ایسه ایسته‌مه‌دن اوبیر خاطیره آتیلیب دوشور بئینیمیزده و بیزی آپاریر نم‌هارالارا! خاطیره‌لرین یادا گلمه مئکانیزمی نئجه‌دیر؟ اوتوروب بیربیر چاغیرا بیله‌ریک گؤره‌سن یادداشیمیزدا باسدیریلان خاطیره‌لری؟ بیلیریک بو اولاناق‌سیز.

بئینین ایشله‌وی خاطیره‌لرین چاغیرماسیندا چوخ شئی‌لره باغلی‌دیر. بیر سؤزجوک ائشیدیریک، ایل‌لر اؤنجه باشیمیزا گلن بیر اولایی خاطیرلاییریق. بیر قوخو دویوروق بیردن دوشوروک کئچمیش اولایین ایچینه. بیرینی گؤرورو، بیر دادی دادیر، بیر گؤرونتو گؤروروک .. و خاطیره جانلانیر بیزده. خاطیره‌لرین قاییدیشی بیربیرینه کؤرپو سالیر هردن و گئدیریک ان درین قاتلاریمیزا، توزباسان خاطیره‌لر قایناشیب قالخیر بیلینج‌آلتیمیزدان. اوندادیر کی داها ساخلایا بیلمیریک بو خاطیره‌لر آشیب داشماسینی و او زامان نه بخته‌ور بیریسی اولاریق باجاریب یارادا بیلسک.

خاطیره و اونون اؤنمی یاشامدا، ییرمینجی یوز ایلین باشلانغیجیندان اوزه چیخان روانکاوی [2] نظریه‌سینی گؤز اؤنونه آلاراق ادبیاتچیلارا گؤستریش یولو اولدو. ویرجینیا وولف، جیمز جویس و باشقالاری آنلاتیلارینی ذهنین خاطیره‌لرین اوزه چیخما مئکانیزمینی اؤرنک آلاراق یازدیلار. ییرمینجی یوز ایلین ایلک یاریسینین ایکی آدلیم و ائتکی بوراخان یازاری مارسل پروست و جیمز جویس اؤز قالارغی و دیرلی اثرلرینی خاطیره‌لرین قایناشیب اوزه چیخما ایشله‌وی اوزره قوردولار.

خاطیره و اونون اؤنه‌می دانیلماز دوروما چئوریلیر مدرن ادبیات‌دا و بو، فرویدون قاباغا قویدوغو روانکاوی نظریه‌سیندن دولایی‌دیر. فروید انسان اوغلونون بوتون شخصیتینی اوشاق‌لیق خاطیره‌لرینه باغلاییر. او بیر سورو اسکی خاطیره‌لر وار دئییر بیلینج‌آلتیمیزدا، آنا قارنیندا ایکن بئله! فروید خاطیره‌یه اؤنم وئریر یاشام‌دا، هئچ خبریمیز بئله اونلارین اولماسیندان یوخ دئییر. بئله بیر نظریه‌نین ائتکیسیندن، ادبیات انسانین فردی دونیاسینا قاپیلیر، اونون ایچ درینلیکلرینه جومور، کئچمیشینی، اوشاقلیغینی اؤنه‌مسه‌ییر، و بیر چئشیت اؤزونو تاپماق، اؤزونو تانیماق پروسه‌یه چئوریلیر. «من» روایت اولور یئنی ادبیات‌دا. داها راوی دیشاری‌دان باخان و هر شئیی بیلن دئییل. آنلاتی اوغورلو قهرمان‌لارین آنلاتیسی دئییل‌دیر آرتیق.

زامان قاورامینا گلینجه، زامان سینیر آنلاتی‌دا، داها اؤنجه‌کی کیمی زامان سوره‌جی اولایلارین بیربیرینین آردی آردینا دوزولمه‌سی کیمی دئییلمیر. زامان ایچینده ایتیر آنلاتی، اولای‌لار بیربیرینه قاریشیر عئینی ذهنیمیزده اولان کیمی و آنلاتی اویان بویاندان باش قالدیران خاطیره‌لرین ایچینده اوجو ایتمیش کلاف اولوب پیرتلاشیر. زامان دال قاباق اولور، آنلاتینین اوجونو توتوب قاباغا آپارا بیلمیر راوی، آخی راوی ده اؤزونو ایتیریب‌دیر، و آختاریر. اسکی زامان قاورامی سینیر مدرن ادبیات‌دا، و آنلاتی ایچ دونیاسینا قاپیلدیغیندان ایتمیش زامانین آردینی توتور و بو گئدیش‌ده مکان دا داها اسکیسی کیمی اولا بیلمیر اؤیکوده. زامان و مکان ایتیب باتیر یئنی ادبیات‌دا. عینی حالدا نئچه فرقلی زامان و مکاندان گئدیر سؤز! الیف‌دن بئیه سونرا دا پئیه کئچمه دوزه‌نلییی آرتیق یئتیرمیر سؤزون جانینی؛ خطّی ایره‌لیله‌مه سینیر.

بو باشلانیش‌لا «دلی» آدلی اؤیکونون بیچیمینه توخونماق ایسته‌ییردیم. «دلی» اؤیکوسو خاطیره‌لرله اوغراشیر و خاطیره‌نین اوزه‌گلمه‌سینی، راوینین بئینینده نه‌لر اولوب بیتمه‌سینی آنلادیر. راوی بیر اولایی کئچیردییی حالدا باشقا چئشیت‌لی اولایلاردان، زامان‌لاردان و مکان‌لاردان باش چیخاریر. بیر گؤرونتو گؤرور بیر خاطیره جانلانیر ایچینده، بیر سؤزجوک ائشیدیر باشقا خاطیره گلیر گؤزو اؤنونه.

خاطیره و اونون (ایشاردیغیم اؤیکوده) نئجه آنلاتیلماسینا کئچمه‌دن بیر ایکی سؤزله اؤیکونون باشلانیشینا توخونسام پیس اولماز. دئسم اؤیکونون بوتون سؤزونو ایلک جومله‌لرده باشارساق دئیَک باشاریلی اؤیکو یارادمیشیق یانیلمامیشام؛ دوزدن بونا مجبوروق دا. دونیا قاباغا گئدیر و بو تلم‌تله‌سیک دونیانین اؤزه‌للییی هرشئیی ائتکیله‌میش؛ بوندان دولایی اینجه صنعت موزه‌یه چئوریلمیش چوخونا گؤره، و گؤروشونه تله‌سن‌لرین قاباغینا سرگیله‌مه مجبوریتینده قالمیش‌دیر صنعت‌چی. بو یئیینتینین تپکیسینه اؤیکو ژانری یاراندی دئسک چوخ دا اوزاغا گئتمه‌میشیک. اوخوجو بیر اوتورومدا اوخوماغینی ایسته‌ییردی بلکه؛ بوتون دونیانین بو قاچاقاچیندان دالی قالماسین دئیه!

بئله دونیادا اوخونماغینی ایسته‌ین اؤیکونون یازاری، اوخوجونو ایلک جومله‌لری ایله یئرینده میخلاییب بیتیرینجه ترپه‌نمه‌سینه ماجال وئرمک ایسته‌میرسه، همن ایلک باشلانغیج‌دا بو ایشی گؤرمه‌لی‌دیر؛ یوخسا اوخوجو ایکی اوچ جومله بلکه ده ایکی اوچ پاراگراف اوخویوب ماراقلانماسا، بوراخیب باشقا ایشینه کئچه‌جک. باشقا سؤزله یازار اوغور قازانماق ایسته‌ییرسه باشلانیشدا قازانمالی‌دیر، یوخسا دونیانین گؤتورقاچ آخیشینا قاووشوب یوخ اولاجاق اؤیکوسو.

گؤره‌سن «دلی» اؤیکوسو بئله بیر اوغورو قازانمیش‌می؟ اؤیکونون ایلک پاراگرافینی چؤزسک:

قبریستان قالابالیق ایدی. گلن‌لر کیم گئدن‌لر کیم، بللی دئییلدی. ارشه‌خان‌لارین بولندگولاری‌نین سسی بئیینه قورا چکیردی. قبریستان دا جنازه دفن ائدن‌لر کیمی گئجیکیب دئیه تله‌سیردی. های‌هوی سسی ایله توزاناق بوروموشدو قبریستانی.

اؤیکو «قبریستان» سؤزجویو ایله ایلک پاراگرافیندا باشلانیب ائله همن سؤزجوک‌له ده بیتیر. ایلک جومله بئله باشلانمیش: «قبریستان قالابالیق ایدی.» بو جومله‌نین قورولوشونا باخساق، «قبریستان» سؤزجویوندن سونرا «قالابالیق» سؤزجویو گلیر؛ بئله یازیلا دا بیلردی بلکه: «قالابالیق ایدی قبریستان.» قورولوش یانلیشلیغی اولماسا دا گتیردیییم جومله‌ده، اؤیکوچو «قبریستان» سؤزجویونو ایلک سؤزجوک سئچیب‌دیر. حال بوکی پاراگرافین سون جومله‌سینده ائله همن «قبریستان» کئچیر سون سؤزجویه! بو نه‌دن آسیلی‌دیر؟ بوردا «قبریستان»ین اؤزو «قالابالیق» دوروموندان (و قالابالیغی اولوشدوران آدام‌لاردان!) داها اؤنملی‌دیر. ایکینجی جومله‌ده جمعیتی ایشاریب «گلن‌لر کیم گئدن‌لر کیم» دئیه هئچ «بللی» کیملیک وئرمیر اونلارا. پاراگرافین قالانیندا بوندان دا ایره‌لی کئچیب و قبریستانا شخصیت ده وئرمیش‌دیر، «قبریستان دا جنازه دفن ائدن‌لر کیمی گئجیکیب دئیه تله‌سیردی.»، «قبریستان» و اونون تله‌سمه‌سی «جنازه دفن ائدن‌لر»ین تله‌سمه‌سیندن اؤنملی‌دیر ائله‌بیل. دئمک «قبریستان» راوینین بیلینج‌آلتیندا جمعیتدن ایره‌لی کئچیب‌دیر، بوردا «ارشه‌خان‌لارین بولندگولاری‌نین سسی» کی قالابالیغین و آدام‌لارین اولماسیندان و اونلارین ایچیندن قالخیر «بئیینه قورا چکیر..». و اینجیمیش کیمی «های‌هوی سسی ایله توزاناق بوروموشدو قبریستانی»، «های‌هوی» و «توزاناق» جمعیتی یوخ «قبریستانی» بوروموشدور!

بلکه ده قبریستان‌نین اؤنمی کئچه‌ری‌دیر؛ جمعیتین و چئوره‌سینده یاشایان آداملاردان بئزمیش اولاراق بو سؤزجویه سیغینمیش‌دیر راوی. اؤیکونون بوتونلویونه باخساق، بیر سوره چکیش برکیش‌دن سونرا راوی جمعیت‌دن آیریلیب «توستونو سینه‌مه آلیب گؤیه پیله‌دیم. توستو ایله برابر سس‌لر اوزاقلاشیردی، من گئدیردیم.» و قالابالیق‌دان قالخان سس توستو کیمی توتولوب، چؤله بوراخیر سونوندا. توستو ده سس‌لر ده اوزاقلاشیر اوندان. راوی آدام‌لاردان بئزمیش، اونلاردان اوزاقلاشماق ایسته‌ییر. «قبریستان» بئله اونلاردان یئی روایت اوچون. بئله‌لیک‌له ایلک نئچه جومله ایله اؤیکونون بوتون روحونو یانسیتماسینی گؤرورک بوردا.

آنجاق آنلاتی ایشاردیغیم کیمی ایچ دونیایا و ذهن‌ده اولوب بیتن‌لره قاپیلدیغیندان، راوی‌نین دویغوسو چئوره‌سینه گؤره متن‌ده یانقیلانیر. باجاریق‌لی آنلاتیلار روایتی چوروتمه‌دن و گؤزه وورمادان یاشانیلان دویغونو اؤزونده گؤستره بیلیر.

لا اله الالله دئیه دئیه اوچ دفعه گؤتورقوی‌دان سونرا چاتدیغیندا جنازه‌نی قبره قویدولار. باش‌آلتی تورپاغینی هامارلاییب کفنین باغینی تلغین تؤره‌نینه آچیردیلار. جنازه‌نین اوزونو گؤرجه‌یین دوداق‌لاریم قاچدی. قمی تزه پالتار موبارک.

ایکینجی پاراگرافی گؤرونجه بیر یاشامین بیتمه‌سینی آنلاییر و ائله بو بیتمک‌له ده او یاشامین باشلانماسینی گؤروروک اؤیکوده «جنازه‌نین اوزونو گؤرجیین دوداق‌لاریم قاچدی». زامان گئری دؤنور و آنلاتی بیر سورو خاطیره‌لرین بیربیرینه زنجیرله‌نمه‌سی ایله قاباغا گئدیر. بئله‌لیک‌له اؤیکونون قالانی قاچیلماز اولور و بیر اوتورومدا اوخویوب بیتیرمک ایسته‌ییر اوخوجو.

اؤیکونون بیچیمینه گلینجه ایشاردیغیم کیمی بیر قاطار خاطیره‌دیر بیربیرینین آردی آردینا «تداعی» آدلانان مئکانیزمله راوینین یادینا گلیر و آنلاتیلیر. اؤیکوده دؤرد یئرده آنلاتینین خطی گئدیشی سینیر و زامانین دالا قاییدیب بیر داها ایندیکی زامانا گلمک‌له سانکی زامان و مکان‌دا دال قاباق اولوروق. دئدیییم کیمی اولایلار داها ائشیک‌دن دئییلمیر و راوینین ذهنینده یاشاییریق سانکی.

آنلاتینین و زامانین سینیب آرالانما اؤرنک‌لری:

1-      قبریستاندا جنازه‌نین تلغین تؤره‌نی کسیلیر و بیردن بیره زامان و مکان دییشمک‌له صوبح چاغی و ایمام‌زادا اوستونده‌ییک!

2-      تلغین تؤره‌نین یاریلایندا، ایمام‌لارین آدی ائشیدیلیرکن زامان و مکان دییشیلیر، مسجیدین چایخاناسی و قنبرین باشماق‌لار اوسته... دئییلیر!

3-      قبریستاندان دؤنوب مسجیدده ختم تؤره‌نی قورولور و اوردا الینده کاغاذ قلم‌له دورموش بیریسی خرج چکن‌لردن پول قبول ائتمک آنلاتیسی کسیلیر و بیچینچی‌لرین یانینا گئدیریک!

4-      مسجیدده ختم تؤره‌نینده اوتوروب خورما یئییرکن پناه چرچیسی، اوجا سئییدین های هارایینا یؤنه‌لیریک!

اؤیکونون تمل آنلاتیسی قبریستان و اوردان سونرا ختم تؤره‌نی‌دیر. آنجاق بو آنلاتی اوسته گتیردیییم دؤرد یئرده سینیب و باشقا زامان و مکاناندان دئییلیر. بئله بیر بیچیم‌ده زامان و مکان منطق‌سیز سینه بیلمزدیر (بیلینج آخیشی [سیالیت ذهن3] بیچیمینده بو زامان و مکان دییشیمی منطق‌سیز ده اولا بیلر!) آمما اونلارین منطقی و مئکانیزمی نه‌دیر؟

1-      راوی قمینین یووولموش جنازه‌نین اوزونو گؤرجه‌یین بیر خاطیره بئینینین بوجاغیندان قالخیب گلیر گؤزو اؤنونه،«جنازه‌نین اوزونو گؤرجیین دوداق‌لاریم قاچدی. قمی تزه پالتار موبارک.»، اوردایمیش کیمی ده ذهنی اورا گئدیر و آنلاتی ایچ دونیایا قاپیلدیغیندان طبیعیدیرکی راوینین ذهنیندن کئچن‌لری روایت ائتسین. بوردا تزه کفن، ترتمیز اوز راوینی قمینین دیدیک پارپالتاری و قانا بله‌شمیش اوزو یادینا دوشور؛ دوداغی دا قاچیر. «ایللیک اَینینده اولان جیرجیندا پالتاری بؤوه‌نه بله‌شیب قورد دیدمیش قویون کیمی دیدیک دیدیک اولموشدو. اوزوندن قان آخیردی...»

2-      تلغین وئرن ایمام‌لارین آدلارینی سایارکن راوینین قولاغیندا بو آدلارین دؤنه دؤنه تیکرار اولماسی «علی ابن حسین و محمد ابن علی و علی ابن محمد ...» قمینی و جاوانلارین اونو اله سالیب ایمام‌لارین آدلارینین سوروشماغینی یادینا سالیر «... قمی ایماملاری ساییردی. «سئی کاظیم، قره آغا میرزه علی توک گتیریب شورباسین یئدیک، ممد باقیر سئی کاظیم، کربلا ایمام حسین» لامپا توستوله‌ییردی. بوغ قالخیردی. مسجید ایشیغلانیردی. قنبر ساییردی.. سئی کاظیم، قره آغا..»

3-      راوی ختم مجلسینده قمی‌یه یییه چیخان آداملار، قاپی آغزیندا دوران آغ ساققال، مجلیس ایچینده گزیشده اولانلار، خورما، دستمال، قوران پایلایان‌لاری، «قاپی‌نین ساغ سولوندا اونلارجا الی قوینوندا قارا کوینک‌لی دورموش..» و «خرج چکن‌لر»ی گؤرور؛ باشقا سؤزله قمی‌یه «یییه دوران»لاری گؤرور و اونون «یییه‌سیزلییی» یادینا دوشور، «قارانلیقدا قنبر یییه سیزلیکدن آزاراق گئجه‌نی چؤلده ...» قالماغی یادینا دوشور و اوردان دا گیریر باشقا زامان و مکانا، «بیچین‌چی‌لر» خاطیرینده جانلانیر.

4-      ختم مجلیسینده اوتوروب خورما یئیه‌رکن «قدیر بیزه ساری اییلمیش‌کن خورمانی الینده گورسه‌دیب «رحمتلی گؤره‌سن هئچ خورما بیلدی نه‌دی؟!..». «هئش یازیخ قارین‌دولوسو چؤرک یییه بیلدی‌کی خورما بیله نه‌دی..» دئدی زئیدی...» «خورما» سؤزجویو راوی‌نین خاطیرنده باشقا بیر خاطیره‌نی باشقا زامان و مکان‌دان چاغیریب گتیریر گؤزو اؤنونه و قمینین چرچی یانینداکی اولایی یادینا سالیر. «قنبر اوتورموش، یئمه‌لی‌لردن خیمیرتده‌ییردی. خورمانی چرده‌یی، ساققیزی پوچاتی ایله، نوغولو شکرچؤره‌یینه قاتیب چئینه‌ییردی. آغزی‌نین سویو جؤوجولَریندن آخیب یئمه‌لی‌لر اوسته تؤکولوردو..».

بئله‌لیک‌له بیر سؤزجوک‌دن، بیر گؤرونتودن، بیر سؤزدن بئین کؤرپو سالیر باشقا زامان و باشقا مکان‌دا کئچن خاطیره‌یه و اولایلار دا ذهن‌ده کؤهنه‌لمز دئیه یئنیدن جانلانیر و اوردایمیش کیمی بیر داها یاشاییر اونو. زامان و مکان انسانین بئینینده دیشاریداکی کیمی چرچیوه‌له‌نمیر، بوندان دولایی ایچ دونیانی آنلادان بیر آنلاتی دا اونون قوراللارینا اویمالی‌دیر. یئری گلمیشکن بونو دا آرتیرمالییام: ذهنین زمان و مکان‌دا آخیشماسی یالنیز تداعی مئکانیزمی ایله دئییل‌دیر.

اوسته خاطیره و اونون اؤنمی ادبیات و یاشاییش اوچون اؤتوردویوم سؤزومه دؤنمک ایسته‌ییرم بیرده؛ خاطیره‌لر انسانی تک باشینا بوراخان دئییل و زامان زامان دؤنوب دولانیر قافاسیندا. بعضن بو دولانیب تیکرارلانان خاطیره دلیلییه و انتحارا دا آپاریب چیخارا بیلیر آدامی. خسته بوراخیب یئنه ال چکن دئییل خاطیره‌لر. ییرمینجی یوز ایلین باشلانغیجیندا انسانین روح دوروملاری روانکاوی نظریه‌سی ایله تانینماغا باشلارکن ادبیات دا بو سورج‌دن دالی قالمادی! آمما هئچ زامان انسانین یارادیجی دینج‌سیز روحو راحات قالمادی و چرچیوه‌یه گیرن بیچیمی ده سیندیرماق ایسته‌دی. خاطیره انسانی بوراخمیرسا انسان نه‌دن اونو بوراخسین اؤزباشینا؟ نه‌دن اونو سیندیریب اونونلا اویون اویناماسین؟ نه‌دن اونو یئنیدن یاراتماسین؟ نه‌دن دانماسین و باشقاسینی قویماسین یئرینه؟ ادبیات و ادبیات‌دان ایسه خاطیره یاراتماسین؟!

 

دیب نوت‌لار:

 

[1] Childs, Peter (2000) Modernism. London: Routledge.

[2] Psychoanalysis; Psikanaliz; Psixoanaliz

[3] Stream of consciousness (narrative mode); Bilinç akışı (anlatım yöntemi)

 

«آنا وطن» درگیسینده یاییلمیش؛ «قاراچوخا» رومانین نقدی

سؤیلم‌لر آراسی دونیالارمی‌دیر ایکی بیربیرینه تاققیشان قاتار، یوخسا بیر سؤیلمین قاتاری‌می؟

«قاراچوخا» رومانیندا اورتایا قویولان سؤزو دیدیرکن..

شریف مردی

 

«ایندی هر زامان مئح یئلی داغلاردا اَسنده ایلقار عمی یادیوا دوشر. هر ناغیلدا، هر تیرینگه‌ده هر سازدا، هر سؤزده، هر آخشام چاغی گونش قیزیللانیبان باتاندا، هر بیر دان ایشیغی سوزنده، هر بیر شیرران سویون شاریلتیسیندا، هر بیر یول گئدیشینده، هر دؤنه تورپاق نوبارچالیق ایی وئرنده، هر بیر اود یاناندا.. بوغازیوی حزین بیر قهَر سیخاندا، اوشاقلار تکین هر یول سئویننده بیرجه لحظه ایلقار یادیوا دوشر.»

«قاراچوخا» رومانینین سون سؤزلَریدیر بونلار. و بوتون سؤزلرینین سونوجو اولان «سن او اوره‌ییوی تاپیبسان؛ دؤیوندوکجه سن دیریسن.» رومانین بوتون ایچسَللییینی ایچَرن جومله‌دیر. سن‌ده چیرپینان «او»یا اولاشماق؛ اونو تاپیب اؤزونده دیری ساخلاماق. سن ایشاریلان «او»نو تاپیبسان‌سا دیری وارلیقسان. روماندا آیین (اوسطوره‌وی) وارلیغی، دوشونجه‌نی، اینانجی تمثیل ائدن بو «او» ایسه ایلقار عمی‌ده گؤستریلمک‌ده‌دیر.

«قاراچوخا» 1373ده یاییلمیش گؤزل رومانلاریمیزداندیر. و بیر منتقد کیمی یاناشسام بو اثره سؤزلریمین سونوجو اولان بودور: قاراچوخا ایران ادبیاتینین تورک قولوندا یازیلان شاه اثر رومانلاریمیزداندیر؛ و دئیه ده بیلرم تکباشینا ادبیات مئیدانیندا آت چاپدیرانلارداندیر بو رومان. «ناصر منظوری» یازدیغی رومانین ایکینجی چاپی دا 1385ده یاییلدی. ایکی بؤلوم و هر بؤلوم یئددی آلت‌بؤلومدن اولوشموشدور بو رومان؛ هر آلت‌بؤلوم ایسه اوچ اولدوزلا بیربیریندن آیریلمیشدیر. بو اوزدن بوردا گلن بوتون سؤزلر رومانین ایکینجی چاپینا قاییدیر.

آنلاتی بیچیمی

یازارین ایکینجی چاپین اؤن سؤزونده «بیر یازار، بیر اوخوجو، یوخسا بیر تنقیدچی!» باشلیقلا آچیقلادیغی آنلاتی بیچیمینه باخمایاراق رومانین آنلاتیجیسی «سینیرلی هر شئی بیلن آنلاتیجی[1]»دیر کی «سن»ی مخاطب توتموش و «او» ضمیری یئرینه «سن» ایشله‌دیب! (بونو دا دئیه بیلَریک: آنلاتیجی «من» یئرینه «سن» قویوبدور! و آچی اوّل شخصین آچیسیدیر) یالنیز اوچونجو و دؤردونجو آلت‌بؤلوم‌ده (13دن 16نجی صفحه‌یه قدر) «او» ضمیری قوربَته گئدن کیمسه‌نین یئرینه اوتورموش و «سن»دن دانیشمیر. بو ایکی آلت‌بؤلومده، آنلاتیجی دیشاریدان گؤروب‌دئین بیریسیدیر یالنیز.

آنلاتیجی یالنیز «سن»ین باشیندان کئچنلری بیلیر؛ «سن»ین دوشوندوکلرینی بیلیر. هر شئیی «سن» کاراکتئریندن بیلیر، آنجاق «ایلقار عمی»دن یالنیز ائشیتدیکلرینی و گؤردوکلرینی دئییر؛ بو اوزدن سینیرلیدیر بیلدیکلرینده.

بوتونلوکله «قاراچوخا» رومانین آنلاتی بیچیمی اوچ یئره بؤلونموشدور: 1ـ سینیرلی هر شئی بیلن آنلاتیجینین آنلاتیسی؛ 2ـ هر شئی بیلن آنلاتیجینین آنلاتیسی؛ 3ـ گیومه آراسیندا گلن، ایلقار عمینین دانیشدیغی سؤزلر. نه ایسه یازار «سن»ی مخاطب توتدوغوندان (یازار اولاراق و دوشونجه‌سینی پایلاشماق اوچون) اَلی آچیقدیر اؤز سؤزلرینی دئمه‌یه. بو اوزدن بعضن یازار اوخوجو اوچون اؤز سؤزلرینی دئییر و بو سؤزلر روماندان دیشاری [خارج] سؤزلردیر! بعضن «سن»ین باشیندان کئچنلری و باشقا کاراکتئرلرین سؤزنو رومانین آنلاتیسینی ایره‌لی سورمک اوچون آنلاتیر.

کاراکتئرلر و تئم‌لر

روماندا ایکی باش‌کاراکتئر وار. «قوربته گئدن کیمسه» و «سن» (کی قوربتدن قاییدیر!) ایکیسی ده قاتارا مینیب؛ «شیخ صفی» دایاناغینا گئدن و «شیخ صفی» دایاناغیندان گلن قاتارلارین بیربیرینه توققوشماقلاری ایله ایکی کاراکتئر بیرله‌شیب، «سن»ی اولوشدورورلار. و ایکینجی کاراکتئر ایسه «ایلقار عمی»دیر.

«سن» اؤز وارلیغینی، کئچمیشینی ایتیرن و «قوربته گئدن کیمسه»دیر؛ نه ایسه رومانین گئدیشینده «ایلقار عمی»، آیین دوشونجه، کئچمیش و دوغانی تمثیل ائدن وارلیق ایله تانیشیر. بو آرادا «اوجا بوی کامال»، «پؤهروز عمی»، «قاراچوخا»، «اووسونچو»، «سورگونلوک» و «قیزلار»دان دا سؤز گئدیر. کئچمیش اولایلاردان، اینانجلاردان، تورپاقدان، سودان و هاوادان دانیشیلیر. بیر بئله قونو بیر قورتوم سو ایچیم قدر دایانیب سونرا یانیندان اؤتور یازار؛ بعضن هئچ بیرینه توخونمادان یالنیز ایشارمیش کیمی و اؤزللیکلرینی ساییب کئچیر قاباغیندان. بیر تئمی یئرینه اوتورتماق اوچون موتیفلر تیکرار اولمالی، جان وئرمه‌لی.. آنجاق اؤتَری باخیشلا هامیسینین اوستوندن کئچیلمیشدیر.

آچیلیش

قاتارین گون باتانا ساری یاواش یاواش یولا دوشمه‌یی ایله رومان باشلانیر. قاتارین شهَردن اوزاقلاشماسی ایله شهَرین «جینقیرتیسی دا چیخمیردی. یئنه ده قاتارا، قاتارداکیلارا مغرور مغرور باخیردی». آنجاق مغرور مغرور یئرینده دوروکن «سایمازدان سوسور» شهَر. دوغانین، تورپاغین، سویون و مئهین سسله‌ندییی یئرده؛ اوسطوره‌نین دیله گلدییی یئرده سوسمالیدیر سانکی شهَر. سونرا یولون قوربتی، یوللارا سورگون دوشن، یولون آواراسی اولان «اوجا بوی کامال»ی یادا سالیر. بوراجاق شهَرین سوسماسی ایله آیریلیریق شهَردن. وارلیغیندان، کئچمیشیندن و دوغادان (اسطوره ایله برابر) آیریلمیش «سن»، شهَرین ایچینده ایتیب باتمیش، ایندی ایسه بیر پارا ندن‌لره گؤره کندینه قاییدیر. هم داریخدیریجی هم سئویندیریجی دورومدور بو آیریلماق. اؤزللیکله ایلک بؤلومون سؤزجوک اویناییشی؛ سوسماق ایله چیرپینتینی آندیریر آدامدا. اوجو حئییفسه‌نیر بئله گؤزل باشلانیش و سؤزجوک سؤزجوک آنلار اوستونده دیره‌نیب گؤزل یارادیلیشین آردی نییه گلمه‌ییبدیر رومانین قالانیندا؟ روماندا ایره‌لیلرکن آنلاتی دا یئیین اولور سانکی؛ اولایلاری، دانیشیقلاری سطحی آنلاتیلیر؛ اؤزللیکله «قیزلار» قونوسوندا.

قاتار گئدیرکن آنلاتینین آچیسی دَییشیر و «قوربته گئدن کیمسه»نین یولادوشمه‌سیندن (کئچمیش زاماندا) دئییر؛ سونرا بو ایکی قاتار تاققیشیر؛ بیرله‌شیرلر ایکی یولچو. «سن» یولدا یانلیش دوراقدا دوشدویوندن ایلقار عمی‌یه توش گلیر؛ بیر پارا سؤزلر گئدیر بو آرادا؛ ایلقار عمی‌نین بلَدچیلییی ایله کندینه یئتیشیر. یولونو آزمیش بیریسی اوسطوره‌لره قاریشان و دوغا ایله دوغما اولانلا، یولا گلیر دئیه ده بیلَریک. آنجاق ایکینجی بؤلومده آنلاتی کئچیر «ایلقار عمی»یه و اونون آغزیندان دانیشیلیر..

یازار اوچونجو و دؤردونجو آلت‌بؤلومده «قوربته گئدن کیمسه»دن یازیرکن کئچمیش زامانی سئچیبدیر. آخی بو قوربته گئتمک و اؤزوندن، کئچمیشیندن و ائلیندن آیریلماق کئچمیشده اولوبدور و سونرالار قوربتدن قاییدان «سن»له بیرله‌شه‌جکدیر. ایندی ایسه ایندیکی زاماندان دانیشیر رومانین بوتونلویونده.

رومانین شیرین دیلی، آخیجی آنلاتیسی، اونون کئچمیش و دوغا ایله ایلگیده اولماغی وورغولایان ایچسَللییینی آپ آیدین سولارین آخیشی کیمی قاباغا آپارمیشدیر. پاستورال ادبیاتا عایید اولان بو رومانین گؤستردییی وارلیق، کیتابین اؤن سوزونده یازارین دیلیندن دئییلن، ایکی متقاطع آینادا گؤرونن آواند تصویردیر. بو تصویر یاری اوسطوره‌وی یاری رئال بیر وارلیق اولمالی‌دیر. قوربته گئدن کیمسه و قوربت‌ده اولان کیمسه، ایکیسی ده قاییدیب یولونو تاپمالی‌دیرلار. بو یولو دا دوغانین ایچینده اولان وارلیق، اوسطوره‌لرله یاشایان (سونوندا اؤزو ده اوسطوره‌یه قاووشان) وارلیق «سن»ـه گؤسترمه‌لیدیر. آنجاق بوتونلوکله اونا قاپیلماق دا کرگلی دئییل هئچ، اونون ایزی اوره‌یینده وار ایکن، او سنده چیرپینیرکن دیری وارلیقسان.

ائلیندن اوباسیندان اولان اینسان، اورک ائوینده سوره‌کلی اولاراق قاییتماقدادیر آنا یوردونا. بوتون تیرینگه‌لرده، بایاتیلاردا، ادبیاتدا گؤروروک بونو. بوردا ایسه «سن» آیری بهانه‌لرله دؤنسه ده، گئجه گؤزو باشقا بیر شئیلر تاپیر، کندده گؤره‌جه‌یی ایشی ده اونودور. قاییدیر آنجاق اؤزونده دیری اورک تاپیب و او دؤیوندوکجه اوره‌یینده دیریدیر. بوردا «سن» اؤزو ایله اوز ـ اوزه گلیر.

من؛ سن؛ بیز

ایلقار عمی ائلیندن اولموش، سورگونه دوشموش، بوتونلوکله اوسطوره‌یه قاپیلمیش وارلیقدیر و بونونچون بیتوو دئییل. قوربته گئدن کیمسه ایسه ائلیندن، کئچمیشیندن آیریلمیشدیر؛ بو دا بیتوو اولابیلمز. بونلارین بیربیرینه قاووشمالاری بیر اولمالاری دوزگون و بیتوو وارلیق اولوشدورا بیلر. نه ایسه بئله بیر وارلیغین اولوشماسیندا زورلاماق دئییل؛ آسیمیلاسیون وار! سن ایلقار عمی ایله دانیشیر، یاشارکن، ایسته‌مه‌دن وورولورسان آیین اینانجلارا، دوغایا. و «سن» اوقدر صمیمی آنلاتیلمیش کی «من»ـه، «بیز»ـه چئوریلیر؛ اوخوجو چتینلیک چکمه‌دن اؤزونو «سن»ین یئرینه قویابیلیر.

«پؤهروز عمی»نین ساعاتی

روماندا گؤزل بیر تصویر وار؛ «پؤهروز عمی»نین ساعاتینین دولانشی: «پؤهروز عمی‌نین تاخچا ساآتی آنایین بیر ساآت ایدی. اوزون قولو آشاغی ایشلییه‌نده بیر روبع چکمَزیدی اون‌ایکیدن آلتی‌نین اوستونه گلردی. آمما یوخاری ایشلییه‌نده جانی چیخاردی؛ دوز قیرخ‌بئش دقیقه چکردی بلکه او یاریم ساآتی، آلتی‌نین اوستوندن اون‌ایکی‌یه، چاتسین» سانکی پؤهروز عمی‌نین بو ساعاتی ایلک یاریم ساآتی ایشلَرکن کؤکوندن آیریلان، وارلیغیندان اوزاق دوشن، قوربته سورولن آدامی گؤسترمک‌ده‌دیر؛ اون‌بئش دقیقه ایچینده بیتیریر ایشینی، ائنیر آشاغی. نه ایسه ایکینجی یارینی قالخیرکن زورلانیر ائله‌بیل؛ چتینلیک چکیر، تلاشا قاپیلیر اؤزونه قاییتسین؛ دیری وارلیغینی تاپسین. بو ساآتین بونچلایین ایشله‌مه‌یینی آنلاتدیغیم شکیلده یوزماساق دا اؤزاؤزونه شیرین تصویردیر.

رومانین باشقا اؤنملی تئمی ایکی قاتارین بیربیرینه تاققیشماسیدیر. آرالاریندا چاتلاری اولان ایکی دونیانین بیربیرینه قاووشماسیدیر بو. و رومانین سونوندا آنلاتیلان سؤزون جانینا وارماق اوچون بو ایکی دونیا بیر اولمالیدیر؛ تاققیشمالیدیر. نه ایسه گؤره‌سن بو ایکی قاتار، ایکی بیربیریندن فرقلی دونیالاری گؤسترمک‌ده‌دیر یوخسا..

اؤن‌شرط وار..

آنجاق رومانین اؤتوردویو «دیریلیک» قاورامی و ایشاردیغی «سن او اوره‌ییوی تاپیبسان؛ دؤیوندوکجه سن دیریسن» سؤزونون بؤیوک اؤن شرطی [پیش‌شرط] وار. سن قاباقدان آیین دوشونجه‌لری، اینانجلاری یاشامیش یا ایچیندن چیخمیش اولمالیسان. قاییتماق ایسترسن‌سه، قوربته گئتمیش اولمالیسان اؤنجه. بو اوزدن کند آدامی کنده، کؤوشه‌نه، اودا، تورپاغا و سویا (اوسطوره و دوغایا) دؤنمک و اونو اؤز ایچینده یاشادیغی ایله، بوردا ایشاریلان دیریلییی تاپابیلر یالنیز. بئله بیر شئیلری دادمایان اونو خاطیرلایا دا بیلمز هئچ! قاتاردا اولان «گؤزل چالینمیش ساچلاری یاری پیرتلاشیق» کیشیلر آروادلار، یاری یوخولو، قاتارین ایچینده‌کی یولاجاقدان کئچیرلر و قوربتچینی وئجه آلمادان اونون باخیشینی دا سیرتیق سانیرلار اؤزلرینه.

بو شهَردن گلن (شهَردن شهره گئدن) یولچولار، تورپاغی، اودو، سویو، قوجا مئهی.. بوتون دوغانی، ایلقار عمی و کندلی قوربتچی کیمی دادیب دئنه‌مه‌ییبلر هئچ؛ بونلار نئجه او «دؤیونتو»یه، «دیریلیک»ـه وارا بیلرلر؟ اونسوز دا قوربتچی (شهَرلی اولور اولسون کندلی اولور اولسون) قوربته گئتدییی یئرده قریبدیر سوره‌کلی؛ داغا داشا، اوسطوره‌یه دؤنمکله وارلیق‌می بیتوولاشار گؤره‌سن؟ دیریلیک‌می تاپیلار؟ بوردا «سن» ایلقار عمینین یاردیمی ایله اؤز «من»لییینه قاییدیر. آمما بو «منلیک» ایتمیش منلیکدیر؛ تاپیشیر سوندا. ایکیسی ده بیر دیسکورسون ایچینده‌دیر. «قوربته گئدن» گرک «قوربتدن قاییدان»ـا تاققیشا و «دیری» وارلیق یارانا! دونیالار فرقلی دونیا دئییلدیر هئچ؛ بیر سؤیلمین ایچینده یاشایان آرالی آلاندیر یالنیز. بوردا اوسطوره‌یه دؤنمک اونو بیر داها یاشاماقدیر (و سونرالار اونون خاطیره‌سینی ساخلاماق) حالبوکی اوسطوره‌لره دؤنمک، اونلاری بیرداها یاشاماق (دئنه‌مک) دئییل، اولا دا بیلمز.

 

---

[1] Limited Omniscient

سحربازلار دره‌سینین نقدی / اوچونجو بؤلوم

شاه قتلی:

کاروانباشی «قبله عالم»ـی گوناه‌سیز گوناه‌سیز قتله یئتیرمک ایسته‌ییر! بونون ندنی نه اولا بیلر گؤره‌سن؟!

بو سوالا دؤنمه‌دن؛ اودیپ عقده‌سی ایله یاناشی بیر قورخو یوخسا نیگرانچیلیق دا وار فرویدا گؤره، و بو قورخو اخته‌لیک قوورخوسو[1]دور. فروید دئییر: اوغلان اوشاغی آناسینا گؤیوللو اولدوغو اوچون آتاسینین وَریندن اونون اخته اولماغینا (بورولماغینا!) بیر نیگرانچیلیغی وار. آخی آلتی ایله اوینارکن آناسینا دوشونور، بونا گؤره ده آتاسی الی ایله اخته اولما قورخوسو اونو نیگران ائدیر!

روماندا کاروانباشی ایله یاناشی و اونون کؤلگه‌سی ایله گلن بیر کاراکتئر وار «خواجه ایبراهیم آغا» آدیندا. کاروانباشینین ساغ الی و دئمک اونون اولمادیغی حالدا ایشلَرینه یئتیشن کیشیدیر بو آغا! بلکه ائله خواجه ایبراهیم آغا کاروانباشینین ایکینجی شخصیتی و اونون اؤزودور دئمک! بو آغانین بوتونلوکله اؤزونه عایید اولان بیر قونو گؤرموروک رومانین باشاباشیندا. یالنیز بیر یئرده، او دا کاروانباشیدان مشهدی علی وزیرین اؤزونه گؤره سوال ائتمه‌سی «... وزیر مشهدی علی منیم باره‌مده سندن بیر سؤز سوروشمادی کی، آغرین آلیم؟!.../ص79»، آمما «منیم باره‌مده سندن بیر سؤز سوروشماق» ائله اؤزو بونا شاهد اولابیلر کی بو «من» ائله همان «سن»دی!  روماندا یئرلی یئرلی گؤروروک ایبراهیم آغانین بوتون فیکری ذیکری و نیگرانچیلیغی آغاسینیندی و اؤزوندن باغیمسیز بیر دویغوسو یوخ!

اوسته قویدوغوم فرضه متندن شاهید:

1 ـ خواجه ایبراهیم ایلک آنلاتیلان منزلده (سحربازلار دره‌سینه یاخینلاشارکن) کاروان‌باشیندان دا  قاباغا کئچیب نیگرانچیلیقدا ، اؤزو ده یالنیز کاروانباشی‌یا عایید اولان بیر قونودا! «... خواجه ایبراهیم آغانین اوره‌یی آتلاندی: ـ قوربانین اولوم، گلدیم... اوره‌ییم راحات دئییلدی، داها آز قالدی، بو قارشیداکی گدییی کئچدیک‌می، او اوزونده دره آچیلیر./ص9» حال بوکی کاروانباشینین بو قونو دا اونا جوابی چوخ سرتدیر. «...ـ بیلیرم، یولو منه تانیدیرسان؟! ـ یوخ قوربانین اولوم، یوخ، بیلیرم سنین ده اوره‌یین داریخیر.../ص9» گؤرونور خواجه ایبرایهم آغا کاروانباشینین اوره‌یینین احوالاتیندان دا خبرداردیر! و یئنه اونا یانیت کاروانباشینین «... آی ایبراهیم آغا، بیر گئت سن ده بیر هؤور دینجَل.../ص9» سؤزودور!

2 ـ رومانین آخیمیندا کاروانباشی‌یا اؤزل اولان قونو (آتاسینین روحونو احضار ائتمک!) دئییله‌نده خواجه ایبراهیم آغا ایله بیرگه دئییلیر: «... کاروانباشی ایله خواجه ایبراهیم آغانی سئحیربازلار دره‌سینه هیجان ـ تلاشلا تله‌سدیرن مقصدلری اصلینده اوردان اؤزلری ایله سئحیرباز سئچیب آپارماق نیت‌لری ایدی.../ص13».

3 ـ کاروانباشینین «ایللردی سینه‌سینده گزدیردیی او قدیم سئررینی، نیتی‌نی/ص13» خواجه ایبراهیم آغا بیلیر، هم ده «ان بؤیوک آرزوسو/ص13» او «نیتینین حیاتا کئچیرمه‌سی/ص14» دیر. حتی بو آرزوسوندا کاروانباشیدان دا قاباغا کئچیر... «... کاروانباشیدان دا آرتیق درجه‌ده اؤزو ایستیردی بو نیتینین حیاتا کئچمه‌سینی../ص14». و ...

بئله‌لیکله کاروانباشینین امینی اولان بو خواجه ایبراهیم آغا، دئمک اونون سیمگه‌سیدیر اخته‌لیک نیگران‌چیلیغینا. (بونلار ایکیسی ده بیر آدام! اؤلمکلری بئله بیر زاماندا!)

اخته‌لیک هده‌سی کاروانباشینی یوخوسوندا ـ اویاغیندا دینج بوراخان دئییل! و فرویدا گؤره تیکرار اولان یوخو مطلق آنلام داشی‌یان بیر مساله‌دیر. «... اوشاقلیقدان عقلیم کسندن اوزو بویانا من آنجاق «انتقام» دئییب یاشامیشام، بیله‌سن. گئجه‌لر «انتقام» سؤزو یاپیشیب قالیب دوداقلاریمدا، او سؤزله یوخویا گئتمیشم، سحرلر او سؤز بیر پارچا پالچیق کیمی قورویوب دوشوب دوداقلاریمدان او بیری گئجه‌نین قوینونا.../ص144».

دؤنسک اوسته اؤتوردویوم سوالا: کاروانباشی «قبله عالم»ـی گوناه‌سیز گوناه‌سیز قتله یئتیرمک ایسته‌ییر! بونون ندنی نه اولا بیلر گؤره‌سن؟! کاروانباشی بوتون عؤمرو نیگران قالیبدیر. سانکی اوشاق ایکن بورولوب (هده‌سی وار ایمیش بورولماسا دا!)، ایندی ایسه «انتقام» دئیه بیر سؤز گیریب یوخولارینا، قورخو ایچینده‌دیر هله! و بو هده‌دن قوتولماغینین علاجی اونون آتاسینین یوخ اولماغیدیر دئمک! آنجاق کاروانباشینین آتاسی ایللردیر یوخ!

مملکتین شاهی رعیته آتادیر دئمک! و کاروانباشینین آلت‌بیلینجی «قبله عالم»ـی اؤزونه آتا سئچمیش! اونو (قبله‌ی عالم) گؤتورورسه دئمک آتاسینی یوخ ائدیر و بونونلا اؤز نیگرانچیلیغینا سون قویور. فروید اؤز کیتابیندا بو مئکانیزمی (Displacement) آیدینجا آچیقلامیشدیر.

ایلگینج شئی بوردا آلت قتاله‌دیر. کاروانباشی «شاه»ی (آتاسینین یئرینه اوتوران کیشینی آلت‌بیلینجینده) اؤلدورمک ایسته‌ییر ده بیر عصا ایلا گؤرور بو ایشی! «... آغا، بیر سنه دئییرم، او عصانین ایچینده اوزونسوو دئشیک ـ دئشیک بیر شوشه قاب وا. زهرلی یاش هاوانی دولدوروبلار بو شوشه‌یه ییغیبلار. هر دفعه عصانی کی یئره باساجاق، زهر بوخارلاییب هاوا ایله بیر دولاجاق بونون جییَرلرینه.../ص152». عصا کی، فرویدا گؤره قضیب (اخته‌لیک هده‌سینه قارشی) سیمگه‌سی‌دیر!

آنجاق بو قتل کاروانباشی الی ایله باشا چاتمیر دا اونو ائله اخته‌لیک نیگرانچیلیغی آتاسی وریندن باسیب ییخیر! قضیب سیمگه‌سینی داشییان «خنجر» ساپلانیر کاروانباشینین قلبینه «... بیلیرسن نه وار؟! گؤتور او خالچادان آسیلان خنجری الینه، گؤتور، چکینمه و الین ده تیتره‌مه‌سین. چوخ آساندی بو. وئرمه اؤزونو شاهین الینه، ظولمو بؤیوک اولاجاق. ساپلا، ساپلا قلبینین باشیندان.../ص165».

 

 

 

 

 

قایناق‌لار:

1 ـ فروید، سیگموند (1382) تفسیر خواب، شیوا رویگریان، تهران، نشر مرکز

2 ـ فروید، سیگموند (1382) رئوس نظریه روانکاوی ، حسین پاینده، فصلنامه ارغنون، شماره‌ی 22

3 ـ رایت، الیزابت (1373) نقد روانکانه‌ی مدرن، حسین پاینده، فصلنامه ارغنون، شماره‌ی 4

4ـ سئلدون، رامئن (1373) نقد روانکاوانه‌ی نمایشنامه‌ی هملت، حسین پاینده، فصلنامه ارغنون، شماره‌ی 4

5ـ پاینده، حسین (1390) بیگانه‌ی آشنا: روانکاوی و نقد ادبی، کتاب گفتمان نقد، انتشارات نیلوفر

6 ـ فروید، سیگموند (1373) داستایوسکی و پدرکشی، حسین پاینده، فصلنامه ارغنون، شماره‌ی 3

7 ـ عبداله، کمال (1392) سئحیربازلار دره‌سی، بوتا یاییم ائوی

---

[1] Castration anxiety

سحربازلار دره‌سینین نقدی / ایکینجی بؤلوم

ایلک و سون قتل:

محمدقلی‌نین ایلک و سون قتلینین نده‌نینه کئچمه‌دن اونون متنده آنلاتیلان شخصیتینه یاناشساق: «شئشه‌بیغ جلادباشی محمدقلی» ذاتن قاتلدیر، «... هه لذت ده آلیردیم آدامی آدام دالینجا شاهین امری ایله او دونیایا یولا سالاندا.../ص132»، کدخدا ماجراسیندا دا جلاد محمدقلی کدخدانی اؤلومه سورویه سورویه اؤز کومکچی‌لرینه  «... تئز اولون توتون بونون آیاقلارینی، بای، بای، باخ بونا، آی آللهین حئیوانی، ساکیت اول، چیخارما منی حوصله‌دن، تپیک آتیر، آتما تپیک.../ص41» دئیه کدخدانی بیر حئیوان کیمی سلاخ‌خانایا سورویور. وزیر مشهدی علی ده محمدقلی‌دن سوردوغو زامان «... ـ شاهین قوللوغو دئییرسن سن، نه دئییرسن، نه تهَر قوللوقدو بو؟.../ص90» وزیر ده ائشیتدییی جاوابدان شاشیر قالیر، او قطعییت‌له دئییر: «... جلاد اولاردیم، آغا./ص90».

آمما ایلک و سونونجو قتلی اؤز دوغما آناسی و آناسینا بنزر گؤزل پرنیسه اولور! «... بو منیم سون قتلیم اولدو. اوولیمینجی منیم آنام ایدی، سونونجو دا کی سنین آنان.../ص135».

«شئشه‌بیغ جلاد محمدقلی» ذاتن قاتل اولاراق، آناسی‌نی دا آناسینین عم‌اوغلوسونو دا اؤلدورور. آرتیق اونلار خیانت ائتمیشلر و خیانت جلاد اوچون باغیشلانمامالی بیر گوناه‌دیر!

بو اولایلا محمدقلی‌نین اودیپی دویغوسو اویانیر. (آتا ـ بیر جینایت اوزره ـ یوخ اولوب، و بو جینایت یالنیز جینسل دویغولارا گؤره اولموشدور) محمدقلی‌نین کاراکتئری پارا پارا اولور. بیر پاراسی آناسینی ایسترکن اوبیر پاراسی اونو اؤلدورور. ایلک قتلینه ایشاریب «... من اؤزوم ده یاتا بیلمیردیم. آمما، باخ، منیم یوخوسوزلوغومون سببی وار ایدی. بیلیرسن من نییه یاتا بیلمیردیم؟ بیلمیرسن، هاردان بیله‌سن کی؟!... منیم بیریمجی ال قالدیریب او دونیالیق ائتدیییم قوربانیم بیلیرسن کیم ایدی؟ بیلمیرسن؟.../ص132» بو حسرت دولو دانیشق، هر قتلینه لذت دویان «شئشه‌بیغ جلاد محمدقلی»ـنین سؤزلریدیر!

 و آناسینا بنزر گؤزل پرنیسه‌نین گؤرشونه قدر سوبای قالیر! آرتیق آتاسینین یئر اوزوندن یوخ اولما اولایی (قتلی) اونون اودیپی عقده‌سینی اوزه چیخاریبدیر.

جلاد محمدقلی آناسی‌نی ـ ایسته‌مه‌دن ـ آتاسینا خییانت ائتدییی گوناها گؤره، گئجه واختی درین قویویا ایته‌له‌ییر. آناسینی اؤلدورمک اونا بیر باشلانیش گوناهی‌دیر «... ائله... او آرواددان سونراسی داها آسان اولدو. آرتیق آسان ایدی./ص132» و بو گوناه جلادین آلت‌بیلینجی‌نین یونه‌لتیسی ایله باش وئریر. بوردا اؤزو (Ego) دئییل بلکه اونون ذاتیندا اولان غریزه‌سی (Id) اونو عمله مجبور ائدیر. بو گوناهدان سونرا دئمک جلادین الی قیزیر و اولور ذاتیندا اولان جلاد!

آمما نه‌دن بو جلاد اؤز سئودییی گؤزل پرنیسه‌نی ده گوناه‌سیز گوناه‌سیز اؤلدورور؟!

«... اوزون گئجه‌لرین بیرینده ... محمدقلی نهایت یانیندا میشیل ـ میشیل اونا قیسیلیب یاتمیش گؤزل پرنیسه‌نی بؤیروندن یاواشدان ایته‌له‌دی.../ص158» دوروب گؤزل پرنیسه ایله «... چیخدیلار او قایالیغین باشینا. آشاغیسی درین دره ایدی.../ص159» گؤزل پرنیسه‌یه اؤزو دئسه ده «واختدی/ص158» آنجاق بیله‌رکدن ایسته‌میر بو جینایه‌تی گؤرسون «... یوخ، قوی من داشی اته‌ییمدن تؤکوم، ائتمه‌ییم من بو ایشی، دوشونوب محمدقلی ایسته‌دی گؤزل پرنیسه‌‎نی قایتاریب تزه‌دن آیاقلاری اوسته قویسون یئره ... بیردن حس ائله‌دی کی، بس آخی اللرینی کی قالدیریب گؤیه، بو اللرینده بیر آغیرلیق یوخدو، کیمی قایتاریب قویور یئره؟!.../ص160». او اؤزو ایسته‌مه‌دن بو قتلی ائتدی. آمما یئنه بو سوال اؤز یئرینده قالیر: بو جلاد اؤز سئودییی گؤزل پرنیسه‌نی ندن اؤلدورور؟!

پرنیسه‌یه قیسیلماق محمدقلی‌نین آناسینی خاطیرلادیردی، و بو قیسیلماق اونون «... عیناً کؤرپه‌یکن آناسی‌نین ایستی قارنینا قیسیلدیغی کیمی... /ص61» آناسینی جانلاندیریردی گؤزونده. آناسی خائن بیریسی ایدی؛ و گؤزل پرنیسه آناسی‌نین یئرینه اوتورموشدور اونون آلت‌بیلینجینده. آناسی اونون عم‌اوغلوسو ایله قورغو قورموش آتاسینی اؤلدورموشدولر و بو خیانت باغیشلانمامالی بیر گوناه. هر گئجه جلاد محمدقلی یاتاقدا گؤزل پرنیسه ایله یاتدیغی زامان و بیربیرینه قیسیلدیغی زامانلار آناسی ایدی آلت‌بیلینجینده و خیانتکار. و بونداندی گؤزل پرنیسه‌نی اللری اوسته دره‌یه آتاندان سونرا «.... گلیب گؤزلرینین قاباغیندا بئله بیر منظره دایاندی. آناسی‌نی ایته‌له‌ییب قویویا .../ص160».

باشقا توخونمالی بیر قونو «قویو» و «دره» ایماژلاریدیر بو ایکی قتلده. فروید «رؤیالارین تفسیری» کیتابیندا، یوخودا گؤردویوموز ایماژلاری و رؤیانین دیلینی آنلادیرکن قادینلیق ایماژلارینی ایچَریسی اولان، حجمی اولان درین نسنه‌لردیر دئییر. (ائو، حجملی قاب‌قاجاق، قازان، کوپه، قویو و دره) و ائرکک‌لیک سیمگه‌لری ده اوزون بیر نسنه‌لر: داغ، آغاج، ایلان... بو ایکی قتلی ده محمدقلی خیانت و جینسل اوبژه‌سینه گؤره ائتمیش‌دیر، بوندان دولایی آناسینی قویویا و گؤزل پرنیسه‌نی دره‌یه ـ قادینلیق اوبژه‌لرینه ـ آتیر (قایتاریر!).

سحربازلار دره‌سینین نقدی / بیرینجی بؤلوم

پسیکوآنالیسیس آچیسیندان «سحیربازلار دره‎سی» رومانینا بیر باخیش

شریف مردی

 

گیریش:

ادبیاتدا پسیکوآنالیتیک[روانکاوانه] نقد[1]، «فروید[2]»ـین یازینسال یاپیتلار اوچون، اؤز نظریه‌سی اوزره یازدیغی آچیقلامالارلا باشلادی. فروید انگلیس، آلمان و روسیه ادبیاتینی دریندن تانیمیشدی. روسیه‌دن داستایئوسکی‌نی سئور بیریسی ایدی و «کارامازوف قارداشلاری» اوچون اؤنملی بیر مقاله یازدی.

فروید یازیلمیش اثری هر کسین یوخوسوندا گؤردویو رؤیالارلا بیر توتوب و اونلاری یازار اوچون گیزلین دیلکلرین گئرچکله‌شمه‌سی سانمیش. بئله بیر باخیشدا «یازینسال متن» یازارین نئروسیس[روان­رنجوری][3]ـلییینین نیشانه‌لریدیر دئمک. بوندان دولایی ایسه فروید یازیدان یازارا دؤنمکله یازاری ـ یاراتدیغی رؤیالاری اوزره ـ پسیکوآنالیسیس[روانکاوی][4] ائدیر. فروید «داستایئوسکی و آتا قتلی» آدلی مقاله‌سینده داستایئوسکی‌نین شخصیتینی دؤرد حیصّه‌یه آییرمیش؛ هملئت اویونونو آچیقلارکن شئکسپیئرین کاراکتئرینه باخمیش؛ و لئوناردو داوینچی‌نینین ده شخصیتینی یاراتدیغی یاپیتلاری اوزره پسیکوپاتوگرافی[5] [آسیب‌نگاری] ائتمیش‌دیر.  ماری بوناپارت[6] ـ فرویدین شاگیردی ـ  ائدگار آلئن پو[7]ـیا توخونموش. نه ایسه بئله بیر ایله‌تیشیم ادبی نقد نظریه‌لرینده منسوخ اولموش ایندی.

بو آچینی فرویدین اؤز شاگیردی ائرنئست جونز[8] «هملت و اودیپ» آدلی کیتابچاسیندا دالدا قویوب و متنین اؤزونه کئچدی. او متنه اؤنم وئریب، متندن دیشاری هر زاددان واز کئچدی. بو باخیشدا «متن» پسیکوآنالیسیس اولونور دئمک؛ متن‌ده اولان کاراکتئرلرین داورانیشلاری ـ متن‌دن شاهید گتیرمکله ـ آچیقلانیر.

اوچونجو آچی ادبی نقدده (پسیکوآنالیسیس آچیسیندان) 1960 ـلاردان بری نورمن هولند[9]ـله باشلانمیش. اوخوجو متنین اوخوماغیندا لذت آراییر؛ فرویددان آلینمیش بو باخیشی نظرده توتماقلا، اوخوجونون متنله ایلیشگیسی اؤنملی ساییلیر و پسیکوآنالیسیس اولان اوخوجو و اونون متن‌ـه اولان تپکیسیدیر. بئله‌لیکله متن‌دن مؤلفین اؤزونه، سونرا متن‌دن متن‌ـه و داها سونرا متن‌دن اوخوجویا کئچیلمیشدیر؛ باشقا سؤزله دئسک: ایلک باخیشدا یارادیجی ایدی پسیکوآنالیسیس اولان، سونرا اثرده اولان شخصیتلر و داها سونرا اوخوجو.

 

□□□

پئسیکوآنالیسیس آچیسیندان «سئحیربازلار دره‌سی» رومانینا، اؤنجه اؤتوردویوم اوچ آچینین ایکینجی گؤستریشی ایله باخساق: روماندا ایکی باش کاراکتئر وار ایکی نسل‌دن. آنلاتی[ریوایت] بو ایکی آتابالانین اولایینا حصر اولونموش، قالان سؤزلر ایسه دئدی قودویا چئوریلیر چوخو. «جلاد محمدقلی» و اونون اوغلو «کاروان‌باشی الله‌وئردی». بو ایکی کاراکتئر رومانین آنلاتیسیندا، قتل ائدیب، گوناه‌کار بلکه ده گوناه‌سیز اینسانلاردان ایستر ایسته‌مز جان آلیر یا دا جان آلماق ایسته‌ییرلر. بو قتللر بعضن اونلارین پاراپارا شخصیت­لریندن دولاییدیر، یانی اؤزلری بئله بیلمه‌دن قتل ائدیرلر. «اؤز» دئدیییم‌ده فرویدین آنلاتدیغی [10]Ego ـنو نظره آلیرام. بوردا اولایلار آلت‌بیلینجین ائتکیسی اوزه‌رینده باش وئریر؛ باشقا سؤزله: بیله بیله یوخ، بیلمه‌یه بیلمه‌یه قتله ال آچیلیر بعضن.

دیققت: بوردا گئدن بوتون ارجاعلار و صفحه شماره‌لری بوتا یایین ائوی نشر ائتدییی عرب الیفباسیندا کیتابین صفحه شماره‌لری اوزه‌رینده‌دیر. (7جی قایناق)

61جی صفحه‌ده اوخویوروق:

«... گؤزل پرنیسه‌نین اوزون داغینیق ساچلاریندان دالغین ـ دالغین محمدقلی‌نین بارماقلاری گزیردی و بو زامان بیر آز دا برک قیسیلیردی محمدقلی گؤزل پرنیسه‌یه، اصلینده بو دفعه روحو قیسیلیردی اونا عیناً کؤرپه‌یکن آناسینین ایستی قارنینا قیسیلدیغی کیمی. بوندان دا آلدیغی لذت بیر باشقا ایدی. عیناً آناسی ایدی گؤزل پرنیسه. سسی ده اوخشاییردی سسینه، البته کی آرتیق اونون اوچون عیناً آناسی ایدی گؤزل پرنیسه./ص61»

پسیکوآنالیسیس‌دا انسانین جینسل حیاتی ایکی دؤوره‌یه بؤلونموش: دوغدوغوندان بئش یاشینا قدر (بئش‌دن ده ایره‌لی کئچدی بلکه)، و بلوغ یاشی‌ندان سونرا یاشانان جینسل حیات. اوشاقدا بئش یاشیندان بری جینسل دویغولار سؤنمه‌یه باشلامیش اونودولور، آنجاق بیر داها سونرالار باش قالدیراجاق!

اوشاق بو کئچیدی یاشاییر و اونا اؤزل اولان اوبژه[11] بو دؤوره‌ده فرقلیدیر. اوغلان اوشاغینا آناسی و قیز اوشاغینا آتاسی اوبژه‌دیر! اوغلان اوشاغی آناسینی تصاحب ائده‌جک و اونو اؤزونه تملّوک ائده‌جک ایشینده آتاسینی بؤیوک مانع گؤرور و اونو قاباقدان گؤتورمه‌لی‌دیر؛ ائله بونا گؤره‌دیر حوکومدار اودیپ ـ اؤزو بیلمه‌دن ـ آتاسینی اؤلدورور!

فرویدین آنلاتدیغی پسیکوآنالیسیس نظریه‌سینه گؤره، بو کئچیدی هر اوشاق یاشاییب کئچمه‌لی، آنجاق اودیپ عقده‌سینه دوچار اولان اوشاق بو دؤوره‌ده دوروب قالیر[12]. اودیپ مرحله‌سینده اوشاق اَلی ایله اؤز قضیبیندن لذت آلابیلر و اونا اولان اوبژه ده آناسی‌دیر! اوشاق بو دؤوره‌نی ساغلام کئچیب اؤتورمه‌سه، بؤیودویو زامان آناسینین ایماژینی باشقا قادینلاردا گؤره‌جک (آناسینی باشقا قادینلارا، قیزلارا پروجئکت [فرافکنی] ائده‌جک). نئجه‌کی قیز اوشاغی آتاسینی.

محمدقلی‌نین ائوله‌نمه یاشی کئچیرسه ده، نه کیمسه‌یه وورولوب نه کیمسه‌نی اؤز ائشی اولاراق قبول ائدیب. تکجه آناسینا اوخشار گؤزل پرنیسه‌نی گؤرجه‌یین «... محمدقلی‌نین گؤردویو و محمدقلی‌نی چاشدیران، فیکیرلرینی بیرـ بیرینه قاریشدیران او جوان گلین .../ص54» ـه بیر گؤیول یوخ مین گؤیول وورولور. بس نه اولدو؟!

دوزدن بو آدام محبّت‌ده اوغوللوغونا آز قویماییب هئچ «.... بیغلار شوه اولاجاق، گؤزلر قاپ ـ قارادیر، کوره‌ن ساچلاری پاییز چمن‌لییی‌دی ائله بیل. او بیر اولان آللاه بیلیر کی سنه نه قدر محبتیم وار قلبیمده، سندن باشقا محبتیم... بیر ده ائله سنه‌دی، بیرجه دنه‌م، حیاتیم منیم، بیرجه‌م، عؤمروم ـ گونوم، جانیم ـ جییه‌ریم .../ص127»، گؤرونور جلاد محمدقلی محبّت صاحیبی‌دیر، آتا دا اولا بیلیر بیرینه، جلاد دا اولسا اونسیّت بسله‌یه بیلیر بو آدام! آمما ندن ایندییه کیمی تک یاشاییب و اؤزونه بیر ائش سئچمه‌ییبدیر؟ ایندی بو دورنا گؤزلو گؤزل پرنیسه بیردن بیره آغلینی هوشونو آلیر گئدیر؟! او آناسینی گؤرور گؤزل پرنیسه‌ده!

---

[1] Psychoanalytic criticism

[2] Sigmund Freud

[3] neurosis

[4] psychoanalysis

[5] Psychopathography

[6] Marie Bonaparte

[7] Edgar Allan Poe

[8] Ernest Jones

[9] Norman Holland

[10]  فرویدین ایکی چئشیت بؤلمه‌سی وار انسانین روانینا: 1ـ آلت‌بیلینج، بیلینج (بیلینج اؤزو ایکی قیسمه بؤلونور). 2ـ Id [من]، Ego [اؤز]، Super Ego [اوستون اؤز]

[11] object

[12] fixation

همین است که است

همین است که است؛ و این مرا قانع نمی‌کند: پراکنده‌گویی‌های خواننده‌ای یاغی

خوانشی "خواننده محور" از رمان "مردگان باغ سبز"

 

داشتم می‌خواندم و خواندم و تمام کردم وحالا که دارم این نوشته را می‌نویسم به برگه‌هایی که به هنگام خواندن کنارم بود و گاهی خودکار روی آن‌ها می‌رفت نگاه می‌کردم، مطلبی توجهم را بر انگیخت! نوشته‌ام: «رنجی در خواندن نمی‌برم، فقط می‌خوانم و می‌روم، سریع هم و این مرا قانع نمی‌کند.».

رمانی جاندار و متنی روان و خواندنی و زیبا و شاید درست‌تر سهل و فارسی؛ فارسی که می‌گویم فارسی به معنای زنده آن. و زنده بودن متن یعنی این که خود متن هم در فضا حضور و حتی حضوری پررنگ داشته باشد، به وقت خوشی قهرمان خوش، به وقت بهت فضا متنی بهت‌زده و حتی گیج باشد که چقدر هم از پس آن برآمده است. و اگر ملموس‌تر بگویم یا اگر بخواهم شیوه نویسنده را پیش بگیرم، بهتر که بگویم بنویسم یا بنویسم که بنویسم در صفحه[1] 233 خنده‌ی عصبی مردی که صدایش آشناست و نه سیمایش! متن بصورت کاملا عصبانی نوشته شده است! یا کلماتی که خروشانی آراز (ارس) را موج می‌زند. حتی فونت انتخابی برای چاپ کتاب هم زیبایی خواص خود را دارد. دلم می‌خواست زودتر از این‌ها این رمان را می‌خواندم.

شاید بتوانم گفت که این رمان حس خواننده بودن من را احیاء بلکه ارضا هم کرد (نه آفریننده بودن را). و این هم می‌تواند دلیلی برای نوشتن این پراکنده‌گویی‌ها شود. رمانی به زبان فارسی که می‌توانم به آن زبان رمان بخوانم و لذت هم ببرم، گرچه آرزوی دیگری داشته و دارم. گیرایی متن و نوع جمله‌بندی‌ها و پس و پیش زیبا و به‌جای آن. قانعم می‌کند که دینم را ادا کنم و تقدیری از آقای «بایرامی» کنم که لذت خواننده بودن را هرچند نه خواننده‌ی امروزی رمان و درگیر! ببرم. ولی به هرحال انتظاراتی داشتم به عنوان خواننده‌ی نه منفعل که برآورده نشد. نویسنده اگر روحی عرق‌ریز به گاه نوشتن دارد باید این درد و رنج را به خواننده نیز منتقل کند! نویسنده زجر کشیده به خواننده راحت طلب کاری ندارد. اگر کلمه به کلمه زجری است که جان نویسنده از سوزنی رد شده و به کاغذ سفید ریخته شده خواننده نیز باید از این شکنجه بی‌نصیب نماند. خواننده‌ی امرزوی خود آفریننده است! آن هم به معنی کامل کلمه.

نوشته‌های موفق از کشمکش‌های بیرونی در رفته و به کشمکش و تضاد و تعارضات درونی پرداخته، و این به نظر حق خواننده است برای شناخت خود و دنیای خود، رمانی در دست بگیرد و بخواند و لذت شکنجه‌واری را تحمل کند زیر نوشته‌ها! به گمان من این را می‌پسندم. و اگر می‌گویم از کشمکش‌های بیرونی در رفته نه این که در رفته باشد بلکه به عمق در رفته و به هر صورت در رفته یا رفته یا چه می‌دانم بهتر بود که می‌گفتم پرداخته!

اما پرداخت؛ کلمه‌ای که من را به یاد دوران نوجوانی‌ام می‌اندازد. پرداختی که به قالی بافته شده به دست من و برادر و خواهرانم در سرداب می‌دادند تا زیبا و زیباتر دیده شود، لابد برای خریداری که به این راحتی‌ها راضی بشو نیست! پرداخت سه چهارم و یا حتی بیشتر ابریشم گره زده شده را می‌برید و دور می‌ریخت از سر هر گره! درست مثل چخوف که می‌گویند نوشته‌هایش را می‌زد از سر و ته و آن بنده خدایی که نوشته‌های او را به ناشرش می‌سپرد می‌گفت دلم چقدر می‌سوزد برای آن‌همه نوشته که پاره شد و ریخته شد. و ما چه شانسی داشتیم که چخوف چنین اعتقادی داشت! یا همینگ‌وی که عظمت حرکت کوه یخ در اقیانوس را ناشی از پنهان بودن یک هشتم آن می‌دانست که نوشته نیز باید چنین باشد!

از بحث اگر دور نشوم، اشاره به عمق کشمکش‌ها بود که حتی برای رضای خدا و یا چه میدانم اگر کمونیست باشیم برای رضای پرولتاریا و نه بورژوا یک بار هم خواننده را در تضادی که قهرمان در آن گیر کرده باشد که خواننده را نیز از سُر خوردن داخل متن به افق راهنمایی کند و لحظه‌ای کتاب را کنار بگذارد و بیندیشد و بگوید چرا؟ و برود به خود و خاطرات خود و زندگی خود و اندیشه خود و خود و خود! و انگار که رمان را از دست می‌دهد دوباره برگردد به رمان! اما رمانی که روایت را به زیبایی هرچه تمام ولی سطحی جلو می‌برد این شانس را دارد که زودتر تمام شود.

بولوت‌ی که صداهایی می‌شنود و درگیری‌های شدید ذهنی و درونی دارد بصورت سطحی روایت شده و رفته حتی کمی کلنجار ذهنی یا درونی با نابرادریش، ناپدریش، ناخواهریش یا چه می‌دانم با دنیای اطرافش ندارد. یک بار گریزی به خاطره‌ای که حاصل از تضاد بوجود آمده در عالم عینی برای بولوت باشد زده نشده. ولی تا جا دارد زیبایی‌های صحرای زندگی بولوت بیان شده و چقدر هم لذت بخش ولی گذرا! چقدر هم برای من آشنا بود این خاطرات بولوت در صحرا! گرچه قسمتی از آن مرا گیج کرد که آیا گوسفندی که یونجه زیادی خورده و باد کرده (نمی‌دانم اصطلاح فارسی آن را درست آورده‌ام یا نه ولی ما می‌گوییم "کؤپوبدو" ) را خون‌گیری می‌کنند همانطور که ناپدری بولوت کرد!؟ به هر حال، منتظر حادثه‌ای انسانی، حسی انسانی، درکی انسانی بودم از بولوت یا بالاش و یا هر کدام از افرادی که می‌توانست بیشتر پرداخته و پرورش یابند بودم. آیا تنهایی بولوت در جامعه‌ی دهاتی خود باعث می‌شود که فقط به فکر پریدن از بامی به بامی باشد تا 17 سالگی اتفاقی حتی جزئی برای وی رخ نداده است؟ حتی کمی چشم چرانی!؟

در صفحه‌ی 365 که بالاش نمی‌تواند تصور کند پدرش چرا عوض شده و چگونه شده است که اینگونه شده است؟ کمک‌های تصویری‌ای به ذهنش می‌آمدند و گریزهایی به جاهایی یا به کارهایی، چه می‌دانم! آخر با یک تحلیل خام نوشتاری بدون اینکه نیم‌نگاهی به انتظار خواننده منتظر و یاغی نسبت به متن، داشت که نمی‌شود گذشت، آن هم از این تضاد به این با ارزشی! یا چرا بالاش کاملا پدر نشده؟ بالاشی که از مرز، آنهم مرزی که یک بار دیگر اسمش را با رسمش خوانده بود (حالا برای چه؟) به‌سوی وطن برمی‌گردد، این معنای کامل پدر شدن نیست؟ یا فقط پشت پایی به روسیه است؟ گمان نمی‌کنم وطن‌پرستی برای بالاشی که بالای [فرزند] دوساله‌ی خود را در آغوش دارد به اندازه‌ی حسی باشد که به امیرحسین ملوسش دارد و می‌خواهد با نوک دماغش لپ‌های پسرش را نوازش کند! چرا بالاش هنوز کاملا بابا نشده؟ و شاید به این دلیل است که هنوز ماجرای مرز رخ نداده!! و این مطلبی است که برمی‌گردم به آن!

همه‌چیز را که نمی‌شود گفت. پس نشان دادن را برای چه گذاشته‌اند؟ اگر اختلافات و تضاد بالاش با باباش نشان داده می‌شد به جای گفته شدن یا روابط او اگر مهربانی مادر بزرگ ناتنی بولوت با او نشان داده می‌شد اگر نرگس حتی یک بار حضور مرئی داشت در رمان اگر یک رفتار را از امیر یا همان آرشام می‌دیدیم نه می‌خواندیم. داستان‌های فرئی از هیچ کسی ندیدیم و نخواندیم، آخر مگر زیبایی صحنه گم شدن گاو هدیش می‌تواند به زیبایی رابطه‌ای کسی با کسی با تمام تضادها و نبایدها و بایدهایش باشد. حادثه‌ای انسانی با تمام بود و نبودها و باید و نبایدهایش.

ماجرای گم شدن اسب حیدر و پیدا شدن آن، در صفحه‌ی 352 آن هم بصورت فشرده در یک و نیم صفحه برای دوباره و دوباره گفتن این جمله که «ومن هیچ حیوانی را ندیدم که از رحم و شفقت بویی نبرده باشد، و من حیوان نیستم». خوب این که نشان داده شده در کل رمان! کاش این ماجرا به تیغ پرداخت چوخوف سپرده می‌شد و به جای آن این بولوت بیچاره کاری نباید، رابطه‌ای نباید، یا احساسی نباید به کسی پیدا می‌کرد! (که همه این نبایدها باید است و نمی‌دانم چرا نباید؟!) و انسان‌تر بود! و این هیچ نیست که می‌گویم تنها ترشحات ذهنی یک خواننده‌ی خواننده گراست. اگر قبول کنیم مؤلف مرده، چرا متن را و یا خواننده را زنده نکنیم؟

بولوت‌ی که زیادی میدانست و نه به سنش نه به محیط پرورشش پرورده شده بود! این 17 ساله‌ای که از دوسالگی ظلم ناپدری و نادهاتی بودن با اهالی را کشیده و چوپان بوده و خورد وخوراکش سیب‌زمینی و دوغ و نان بوده و مدرسه هم ندیده (یا اگر دیده به زور معلم بد اخلاق!) طوری حرف میزند و انتظار دارد که بیندیشد که نه به سنش نه به موقعیت هیچ ندیده‌اش می‌خورد اگرچه او با دو چشمهایش چه چیزها که ندیده!

و بولوت بیچاره دیگر خیلی بیچاره نشان داده‌شده یا گفته شده! کش داده شده در بدبختی این بدبخت! صفحه‌ی 334 است و همه‌چیز داستان معلوم! بجر اینکه بدانم بولوت به کجا می‌خواهد فرار کند. پس چرا کش می‌دهی لامصب؟ به نظر (حداقل به نظر من!) متن تا جایی می‌تواند دوام بیاورد که خواننده هنوز نتوانسته همه چیز را سر جای خود بگذارد. یا هنوز گیج است و یا هنوز کنجکاو. حداقل اینها می‌توانند دلیلی برای کش دادن یک نوشته باشند و این که جمع کردن خرده ریزهای افتاده و مانده. به جز این چرا وقتی دست نویسنده رو شده و اتفاق لو رفته باید متن کش داده شود؟ این دیگر برای یک خواننده‌ی عادی هم غیرعادی است.

و هنوز به خواندن مشتاق بودم و باز هستم و این به علت حضور گاه گاهِ نویسنده (که من خوشم می‌آید) در متن. پاراگرافی است که نویسنده به عنوان نویسنده و نه به عنوان راوی یا قهرمان حضور می‌یابد و توضیحی می‌دهد و شایسته هم هست و زیبا. و پاراگرافی را خارج می‌کند و خواننده را می‌نشاند روبرویش و برایش می‌گوید چیزی را که باید بگوید. و اگر مثال بزنم می‌توانم صفحه‌ی 269 را بگویم که از همه بیشتر برای من لذت بخش‌تر بود!

انگار داستان و رمان بریده‌ای از زندگی است و باورپذیر باید باشد. اما اگر نویسنده بتواند در وسط متن و بتن کار خواننده را آگاه کند که: هی چی خیال کردی؟ فکر که نمی‌کنی این واقعیت است؟! نه همه‌ی این‌ها دروغ محض است! و گمان نمی‌کنم خواننده به نویسنده باور کند (حداقل اینجایش را!) و مگر واقعیت چیست اصلا؟ کسی می‌تواند بگوید چه واقعی و چه ناواقعی است؟ و این است فلسفه‌ی حضور بجای نویسنده در متن. و چرا بگریزیم از آن؟

اما گاهی از دستش در می‌رود و شاید هم شیطنت می‌کند که حرفش را از زبان قهرمانش می‌زند که شاید زننده باشد، مثلا صفحه‌ی 288 را می‌گویم که آن حرف از دهان بولوت نیست، یا نیازی نیست که گفته شود! و باز هم می‌گویم چرا زمانی که می‌شود نشان داد حرف زد؟!

گفتم زمان! می‌خواهم برگردم به مطلبی که قبلا قولش را داده بودم. و آن توالی زمان. زمان روایت‌های دوگانه که تا نصف داستان بصورت کاملا خطی (البته با پیچ و تاب توانا و زیبای دو روایت از دو نسل و بلکه سه نسل) پیش می‌رود یکهو بهم می‌خورد! بدون هیچ دلیلی (حداقل دلیلی که من از آن سردربیاورم!) اگر زمان را به هم می‌ریزیم به خاطر ذهن است که قانونی برای توالی زمان ندارد و خاطراتی که مرور می‌کند پس و پیش کردن آن برای آن کاری ندارد. ولی وقتی ما داریم روایتی را روایت می‌کنیم (محاکات) آنهم از بیرون و نه از درون تنها می‌توانیم با نوشتن و بعدا کپی کردن آن در جای دیگر توالی زمان را به هم بریزیم. بدون قرینه (گیریم در گفتگوی ذهنی بدون قرینه هم میتوان این کار را کرد!) چرا این کار را کنیم و زمان روایت‌هایی که باید پشت سرهم باشند را به هم بریزیم و کسی را عصبانی کنیم!؟ آیا پیچ و تاب خوردن دو روایت که به زیبایی هم بیان شده و تاب خورده کافی نیست و چرا باید آن را عجیب کنیم؟

واقعا قصد نویسنده از این آشفته کردن توالی زمان چیست؟ داستان کاملا بصورت خطی و نیز رئال آمده و از بیرون هم روایت می‌شود. مگر این که بخواهیم آشفتگی ذهن بولوت را و هذیان دیدن و شنیدنش را به داستان مرتبط کرده و بخواهیم زمان را نیز هزیان‌وار جلو ببریم.

رمان تمام شده. هم لذت بردم هم حسرت! چه دیالوگ‌هایی که می‌توانست داشته باشد این رمان، حداقل همه از دهان یک نفر نباشد، حداقلِ حداقل گفتگوها دیگر نباید به سبک و سیاق نوشتاری متن بود! کافی بود جملات گفتاری کمی طولانی باشد، می‌دیدی عین نگارش متن است! و بزرگترین حسرتی که بردم، زیبایی این رمان می‌توانست به زبان مادری نویسنده و من باشد که نشد! چقدر رد زبان خودم را در جای جای متن زدم (ترکی‌ها را نمی‌گویم، فارسی‌های دقیقا از ترکی برگشته را می‌گویم!)

و همین است که است!

---

[1] تمامی ارجاعات با توجه به چاپ پنجم رمان می‌باشد.

ایکی یاپیت، ایکی یازار، ایکی باخیش

 

 

اون ایل بوندان قاباق، 1383، نیگار خیاوی «شهَرین جیریغیندا نیگار...» آدلی شعر کیتابینی یاییدی. اون ایل سونرا ایسه، 1392ده، رقیه کبیری «ایچیمده‌کی قیز» آدلی حیکایه توپلوسونو یاییما بوراخدی. ایکی دَیرلی یازارین آدلارینی چکدیییمدن باشقا کیتابلاری دا اولموش، اولاجاق دا؛ اوره‌کدن ایسته‌ییمدیر بو.

 

 

ایکی تورک قادین، ایران چرچیوه‌سینده چالیشان صنعتچیلردیر بونلار. دیللری و جینسلری اوچون قایغیلی و تانینمیش اینسانلار. خانم خیاوینین «الیمده اللی بارماق» شعر توپلوسوندا، «سو سوناسینا بنزر قیز» «کافتار بَی»لره پؤسکورمکده‌دیر سؤزلرینی. رقیه خانیم «تورک قادین اولاراق و اؤیکوچو، تورپاغیمین قادینلاریندان آنادیلیمده یازماق قایغیسی واریم» دئییر. یعنی قایغی اوزره اینجه صنعته یاناشان دا دئیه بیلَریک بلکه بونلارا! او اوزدن فئمئنیست‌یانا اَله‌شدیری آچیسی ایله یاناشساق ایکی دیَرلی شاعیر و اؤیکوچو صنعتیچیلرین اثرلرینه، اونلاری ایچَرن قادینسال دویغولارا راستلاشاریق بلکه.

 

 

توپلوموموزو چولغایان ائرکک اگه‌من[1] چرچیوه‌ده ایکی فئمئنیست قادین هانسی آچیدان قونویا باخماق ایسته‌میش؟ هانسی ائرکک اگه‌من یاپیملاری اَله‌شدیرمیش؟ قادینلاری نئجه گؤسترمیش؟ اثرلرین یاپیسی ائرکک اگه‌من‌می یوخسا اونو نقده چکمک‌می؟ باجارمیش‌می قادینا گله‌نک‌سل باخیشی اؤتوب کئچسین؟ یوخسا اؤزو ده اثرینده یایغین ایدئولوژیده ایتیب باتمیش؟ آنجاق قویدوغوم سورولاری چؤزمک اوچون فئمئنیست‌یانا نقدین مئتودولوژیسی ایله یالنیزجا ایکی اثره (هر یازاردان بیرینه) گؤز گزدیرمک ایسته‌ییرم. هر حالدا فئمئنیست‌یانا باخیشلا متنه یاخینلاشماغین چئشیتلی قولو وار[2].

 

 

بللی‌دیر آدلارینی گتیردیییم یازارلارین بوتون اثرلرینه یاناشماق ساده‌جه بیر یازیدا اولماز؛ بونون اوچون ده بیر شعر نیگار خانیمدان و بیر اؤیکو رقیه خانیمدان سئچدیم. سئچدیییم بو اثرلرین اؤزللیک‌لری ایسه، ایکیسینین ده آنلاتیجیسی قادین و اونون داورانیشی حیات یولداشینین قارشسیندا اولماقلاریدیر. بوندان قاباق «قادین‌شاهلیقدا بوی آتان ائرکک‌شاهلیق!» آدلی یازیمدا رقیه خانیمین «ایچیمده‌کی قیز» آدلی اؤیکوسونه، همن آدی داشییان کیتابیندا، فئمئنیست‌یانا گؤز گزدیرمیشم. اونو تیکرار ائتمک ایسته‌میرم دوغروسو. نه ایسه اؤتری باخیشلا بئله آچیقلایا بیلرم بو اؤیکونو:

 

 

اؤیکوده آنلاتیجی قادین اولاراق، چلیشکیلی دویغولاری ایله ائلچیسی قاباغیندادیر. قیز، ائلچیسی اولان «جوجه جاواد»ین آردیجا گئدیر. اونلار دانیشا دانیشا فرقلی دویغولار قیزین ایچیندن سسله‌نیر و «او دوداقلارلا اؤپولمک هوسی» قیزغین قیزغین ایچیندن قالخیر قیزین. «جوجه جاواد» نئجه دئیَرلر، قیزین فرقینده دئییلدیر هئچ! جینسل دویغولار قیزده‌دیرکی دالغالانیر! اوغلان «چوخ شستلی، بویلو بوخونلو» داغی ائنمک فیکرینده‌دیر یالنیز. و اؤیکونون سونونا چاتا چاتا، قیز بیردن ییخیلیر و اوغلانا ساری سورولور. اوغلانین آیاغینا دوشور دئیه ده بیلَریک. «کاش اونا توخوناسان» دئیه دئیه ایچیندن، قیزین اؤپولمک آرزیسی یئره یاخیر بیله‌سینی...

 

 

نیگار خانیمین «منیمله یاشایان کیشی!» آدلی شعری «شهَرین جیریغیندا نیگار...» کیتابیندا ایسه قادین شاعیردیر دویغولارینی حیات یولداشینا آنلاتیر. شعره گؤز گزدیرسک:

 

 

«نه یازیق کی،/ شاعیر آروادین وار... [...] شعریمده شیرین... شیرغان/ دادین وار...! [...] منی اؤلدورمه‌مه‌یه سؤز وئریبسن... [...] پئنجه‌یینین دوشن دویمه‌سینی ده/ اؤزون تیکدین!/ منی اوتاندیردین، مهربان باخیشینا بوکدین. [...] مطبخه گیریب،/ هر بوجاغیندا شعر گؤرموشم! [...] بیلیرم... باغیشلایاجاقسان!/ ... اوتاندیریب منی،/ شعریمه قولاق آساجاقسان!»

 

 

قادین شاعیرین اوره‌یی اؤز حیات یولداشینا یانیر؛ چونکو اونون آروادی شاعیردیر! اونوتمایاق بوتون «دویغولو» اینسانلارا توپلوم ایچره «شاعیر» دئیه سسله‌نمه وار. او اوزدن قادین اولماق، دویغوسال اولماق/داورانماق، دردینی آنلاتماغا چالیشان قادین اولماق، یعنی «شاعیر قادین» اولماق، یازیقلیق گتیرن اولماق دئمکدیر. اونون اَرینه اورک یاندیرماق لازیمدیر اؤزونه دئییل.

 

 

آمما اوتانماغا نه وارکی، آنجاق شاعیرین شعرینده اَری دادلی دادلی ایفاده اولونور. «شیرین شیرغان» دادی وار شعرینده. دئمک قادین شاعیر اؤز سؤزونو اونودوب اَریندن دئییر؛ دئمیش ده! کیشیسینی آنلاتیر یالنیز.

 

 

شاعیرین سویوق باخیشی، کال داورانیشی هامیسی اَرینین گولومسه‌مه‌یی ایله (اونون بؤیوکلویو ایله دئمک) باغیشلانیر. اؤز قیریلمیش دویمه‌سینی تیکمک‌له آروادینی اوتاندیریر، مهربان مهربان گولور. و مطبخه گیرمک شعر یازماق دئمک‌دیر! (مطبخ قادینین ایلهام قایناغی!) نه ایسه بونلارین هامیسی باغیشلانمالی سوچدورسا؛ شعر یازماق (سؤزونو دئمک!) شاعیر قادینا، باغیشلانمامالی ایمیش سانکی. اومار اومماز «بیلیرم... باغیشلایاجاقسان!» دئییر و اوتاندیراجاقسان دا «شعریمه قولاق آساجاقسان!».

 

 

گله‌نکسل باخشیلا یاناشساق، «آروادی گرک گئجه کام آلیب، گونوز دؤیه‌سن» دئمه‌یه نه وارکی بو شعری ائشیدندن سونرا، میرت دا اولسا بئله. اَن آزی بئله بیر شئیلرین قوخوسو گلیر. «اؤلدورمه‌مه‌یه سؤز وئرمک»، «مطبخه گیریب/ هر بوجاغیندا شعر» گؤرمک، قادینی «اوتاندیریب» شعرینه (سؤزونه، دردینه، دویغولارینا) قولاق آسماق؛ سؤزو هارا آپاریب چیخارا بیلر گؤره‌سن؟

 

 

ائرکک کاراکتئر اورتادا اولدوغو اوچون قادین شخصیت اونون باشینا فیرلانا فیرلانا یارانمیش بو ایکی اثرده. «ایچیمده‌کی قیز» بیر اؤپوجوک دیله‌یی ایله ائرکه‌یین آیاغینا ییخیلیب ساریلیر، «منیمله یاشایان کیشی» ایسه شعرین، وارلیغین و دویغولارین بوتون قایناغی اولاراق یئر آلمیشدیر.

 

 

توخوندوغوم ایکی اثرین ایچسَللییی ائرکک اگه‌من‌می‌دیر؟ اؤزت اولاراق سؤزلریمی ییغیشدیرسام؛ بو ایکی اثرده قادیندان وئریلن دوروم ائشینین قاباغیندا بئله‌دیر: هوَسلی، هیجانلی؛ اوتانقاج؛ سیخینتی ایچینده چابالایان (سؤزونو دئیه بیلمه‌ین/سؤزو اولمایان)؛ گؤوَنسیز؛ باغیملی. و ائرکک کاراکتئرین اؤزللیک‌لری ایسه: بؤیوکلوک ائدن (بزرگوار)؛ شستلی بستلی/ ائنلی کورَکلی؛ سویوق؛ مرکزده اولان؛ باغیمسیز.

 

 

بئله‌لیک‌له هر ایکی اثری، یازارلارینین قایغیلارینا رغمن ائرکک اگه‌من ایدئولوژیسی قاپسامیشدیر. نه ایسه بلکه باشقا آچیدان دا یاناشا بیله‌ریک بو ایکی اثره. بیر داها اثردن باغیران سؤزلره یاخشیجا قولاق آسا بیلسک؛ بلکه سیخینتی ایچینده اولان قادینین باغیردیغی سؤزو، جیلخجاسینا دئیه بیلمه‌یه‌جک سؤزو ائویریب چئویرمه شکلینده دئمه‌یی ائشیده بیلریک!

 

 

«ایچیمده‌کی قیز» اؤیکوسونده، قیز دوغوردان ائرکک اگه‌من یاپییا اویماسا دا (ایچینده پؤسکورن بیریسی وار!) مجبورن گله‌نک‌سل داورانیر. ائرکک اگه‌من یاپیلارا اعتیراضی وار، نه  ایسه دیله گتیره بیلمیر. بو آرا:

 

 

هئچ بیلمیرم نه اولور. بیردن ییخیلیرام. یئرده اوزاناقلی وضعیت‌ده اونا ساری سوروشورم. ایچیمده‌کی قیز «کاش اونا توخوناسان» ـ دئییر. اوندان بیر آز قاباقدا بیر داشا توخونوب دایانیرام. [...] ایچیمده‌کی اورتایا آتیلیر. قول‌لاریمی توتوب، اونا ساری اوزالدیر. او ایسه بیر اَلی ایله کوره‌ییمدن، او بیری اَلی ایله ده اَلیمدن توتوب منی یئردن قالدیریر. ایستی نفسی اوزومه دَییر. دونموش یاناقلاریم قیزیشیر. پالتارلاریمین قارینی چیرپیرام. ایچیمده‌کی، آز قالیر آغلاسین.

 

 

اونا [جوجه جاوادا/ ائرکه‌یه] توخونماق یئرینه داشا توخونماق چاتیر قیزا. نه ایسه اوغلانین قوجاغینا یئتیشیر سونوندا. آمما ندن ایچینده‌کی قیز آز قالیر آغلاسین؟ دئمک کامیا یئتیشمیش و سئوینج آغلاماغی‌دیر بو. بلکه قیزین یاشادیغی اورتامی و اؤزل‌لیک‌له گله‌نه‌یی نظره آلساق؛ خانم کبیرینین یاراتدیغی (اونو نقده چکدییی!) توپلوم ائله زویگش یول ساهمانلاییب کی گله‌نک‌لر زوروندا قیز ییخیلسین و ییخیلیرسا اوغلانا ساری سویروشسون.

 

 

آمما نظره گلیر بئله بیر سونوجا وارماق چوخ دا اؤیکونون بوتونلویو ایله بیر یئره سیغیشمیر. اؤزللیک‌له اؤیکونون سون بؤلومو، توپلومون بئله‌نچی نقده چکمه‌یینی گؤسترمیر. یعنی ایدئولوژیسینده قاریشیقلیق وار اؤیکونون. و اوغلان ائله سرت کی، قیز ییخیلمایینجا اونا ایستیلیک (ایسته‌یینه اؤنم) وئرمیر. دئمک هر ایکی جینس‌ده اولان جینسل دویغولار، بو اؤیکوده، قیزی او قدر سیخینتی ایچینده باسمیش کی، ساده‌جه اؤپوجوک هوه‌سی اونو (قادین جینسینی!) ییخاجاقدیر سونوندا؛ او دا ائرکه‌یین آیاغینا. بوردا توپلوم‌دا اولان قیزا باسقی‌می نقد اولور یا قیزلارا «هوه‌سلی اولماقدان ساقین یوخسا ییخیلیرسان» دئمک ایسته‌ییر؟ اؤیکونون داوامی موسیقیلی و ایستی اورتامی اولدوغو اوچون نظره گلن «ائرکه‌یین قوجاغینداسان اگر، یاشام داها گؤزل اولاجاق» دئمه‌یه چالیشمیش! یعنی قیز ییخیلمادان هاوا سویوق، کولک کوشولده‌مه‌ده، یورغونلوق و تیتره‌ییب قورخماق وار. نه ایسه ائرکک کاراکتئر قیزی قوجاغینا آلینجا، داها گؤزل گؤرونتولر، گولوشلر وار. آرتیق آنلاتیچینین ایچینده‌کی قیز دا آغزی آچیلا قالمیش سوسور. ائرکک اگه‌من یاپیلاری اَله‌شدیریرکن، ایستر ایسته‌مز منتقد اؤزو ایچینه قاپیلمیشدیر.

 

 

«منیمله یاشایان کیشی!» شعرینه گلینجه، دوروم داها فرقلی‌دیر آرتیق. اؤزللیکله کیتابین آدی «شهرین جیریغیندا»ن «نیگار»دیر باغیریر سؤزلرینی. و بو ایمگه‌یه گؤز آتساق، سیخینتی ده اولان بیرینین سؤزلرینی دینله‌یه بیلریک بلکه.

 

 

«منیمله یاشایان کیشی!

 

 

یوللارینی پایلاشان کیشی!

 

 

نه یازیق کی،

 

 

          شاعیر آروادین وار...»

 

 

کیشی! نه یازیق کی سنین آروادین شاعیردیر! شاعیر دئمک، سؤزلرینی گؤزل گؤزل سؤیله‌یه بیلمک دئمک! جسارتلی دئمک! یازیق کیشی، نه یازیقسان کی قارشیندا سؤزلرینی دئیه بیلن (بلکه ده طنز ایچینده آجی دیلی اولان!) آروادین وار. کیشی و توپلوم نه یازیق‌دیر کی اوردا «قادین شاعیر» اولونجا اونا اورک یانسین گرک. آیرونی[3] شعرین ایلک باشلانیشیندان یارانمیشدیر.

 

 

«آمما سئوین!

 

 

سئوین کی،

 

 

شعریمده شیرین... شیرغان

 

 

                   دادین وار...!»

 

 

«قادین شاعیر» سؤزلرینی دئمه‌یه اؤنجه اَرینه باج وئرمه مجبوریتینده‌دیر. قادین جینسی سؤزونو دئمه‌یه جیسارت ائدیرسه بو توپلومدا کیشیسیندن دانیشمالیدیر! قادین شاعیردیرسه شعرینده اونونلا یاشایان «کیشی شیرین... شیرغان» دادلی اولسون گرک. ائرکک اگه‌من ایدئولوژیده قادین کیشیسینین سؤزوندن چیخا بیلمز، جایماق یئری یوخ! اودورکی شاعیر ائرکک اگه‌من توپلومون سیمگه‌سی اولان اَرینه «سئوین» دئییر؛ آرتیق سندن و سنین شیرینلیییندن باشقا بیر سؤز دئمه‌یه‌جم.

 

 

شعرین قالانینی چؤزمه‌دن: بئله سونوجا نئجه وارا بیلَریک گؤرن؟ هاردان بَللیدیر سؤزلرین اؤزو یوخ ترسینی آنلاتماق ایسته‌میش شاعیر؟! بلکه شاعیر دوغرودان اوره‌یی شاعیر قادینلاری اولان کیشیلره یانیر؟ آجی طنزین نیشانه‌سی هاردادیر بو شعرین؟ آیرونیسی هاراسیندادیر؟

 

 

«گؤزلریمه باخیب،/ منی اؤلدورمه‌مه‌یه سؤز وئریبسن...» [...] گوله گوله بعضن،/ پئنجه‌یینین دوشن دویمه‌سینی ده اؤزون تیکدین!»

 

 

اؤلدورمک اوقدر ده قولای دئییلدیر. «سویوق باخیش»ین، «آجیقلی، کال داورانمانیش»ین سونوجو دا چتین اؤلدورمک اولار، ائرکک اگه‌من توپلومدا بئله. نه ایسه کیشی آروادینا سؤز وئریر اؤلدورمه‌سین اونو. بوندان آیدین آجی طنز اولا بیلرمی؟ اؤلدورمک قصدی اولان کیمسه آچیقجا آدامین گؤزونه باخیب «اؤلدوره‌جم سنی» دئیر یوخسا!؟ نه ایسه اَن بؤیوک بؤیوکلویو ده کیشی قادینین حاققیندا گؤرور و «گوله گوله بعضن پئنجه‌یینین دوشن دویمه‌سینی ده اؤزو» تیکیر. یعنی بو او قدر دئمه‌لی بیر اولایدیر کی «منی اوتاندیردین» بو ایشله! بو بؤیوک فداکارلیقلا. تعجب علامتی ده گئرچکدن گلمه‎لیدیر بئله ایشین قارشیسیندا. جیریقدا اولان وارلیقدان بئله سؤیله‌مکدن باشقا سؤزونو دینله‌ین ده اولماز آرتیق!

 

 

آنجاق هر بؤلوموندن آجی و دوشوندوروجو بوراسیدیر:

 

 

«منیمله یاشایان کیشی!

 

 

                   بو آخشام دا...

 

 

هه...! یئنه شعر یازمیشام...

 

 

مطبخه گیریب،

 

 

          هر بوجاغیندا شعر گؤرموشم!»

 

 

ائرکک اگه‌من توپلومدا یاشاییش کیشینی دیشاری، قادینی ایسه ایچه‌ری، مطبخه ایسته‌میشدیرسه؛ «منیمله یاشایان کیشی!» دیقت ائت کی یئنه «مطبخه گیریب شعر یازمیشام...». سن مطبخی منه محبس ائدیبسن ده سؤزلریمی دئمیشم آنجاق. بو باسقییا اَییلمه‌میشم. آجی طنز دیلی شعرین سونوندا دا گؤزده‌دیر آچیقجاسینا. قادین شعره دؤنور، سؤزو وار، بونون قارشیسیندا کیشی (ائرکک اگه‌من توپلومو یامسیدان کیشی) اونا مینت قویاراق دینله‌ییر «... اوتاندیریب منی،/ شعریمه قولاق آساجاقسان!».

 

 

بئله ایسه خانم خیاوری «منیمله یاشایان کیشی!»نی تمثیل ائده‌رک، توپلومدا قادین اوزه‌رینده اولان بوتون باسقیلاری لاغا قویموش بیر دیلله سؤیله‌ییر. او «منیمله یاشایان» آنجاق بوللو بوللو فرقی اولان «کیشی»نی گؤزلجه تمثیل ائتمیشدیر شعرینده. توپلومون «جیریغیندا»دیلار قادینلار، سؤیله‌مک ایسته‌ییر بوتونلوکله. و بو توپلومون قادینلاری باسقی آلتیندا (جیریق‌دا) ساخلادیغینی نقد ائدیر.

 

 

 

قایناقلار:

 

 

خیاوی، نیگار. «شهَرین جیریغیندا نیگار...». تبریز، 1383.

 

 

ـ ـ ـ ـ . «الیمده اللی بارماق». یاشماق درگیسی: یاشماق سیرا کیتابلاری 20، 1386.

 

 

کبیری، رقیه. «ایچیمده‌کی قیز». نشر یاران، 1392.

 

 

ـ ـ ـ ـ . «جنس دومِ کدام جغرافیا؟». گؤزه‌نک، سایی 11، 7نجی ایل، (1393): 75 ـ 74.

 

 

مردی، شریف. «قادین­شاهلیقدا بوی آتان ائرکک­شاهلیق».

 

 

 

 

---

[1] مردسالار.

 

 

[2]  ادبی نقدین آخیملارینی تانیتدیران کیتابلاردا بوللو بوللو یاخینلاشما و متنه قارشی آراشدیرما مئتودو آچیقلانمیشدیر. پروفوسور حبیب (M. A. R. Rafey Habib)، A History of Literary Criticism آدلی کیتابیندا افلاطوندان بوگونکو گونوموزه گلن ادبی نقدین تاریخینی یازاراق، کیتابینین 26نجی بؤلومونده فئمئنیسم قورامینا توخونموش؛ اونو یالنیز ییرمینجی عصرین اولایی اولاراق سانمیر و اسکی یونانا باغلاییر کؤکونو؛ سافو (Sappho) و آریستوفانین (Aristophanes) ایشلرینده گؤرمک اولور دئییر. آنجاق عملی نقد اوچون Lois Tyson، Charles E. Bressler و Peter Barry یازدیغی کیتابلاریندا ایشاردیقلاری فئمئنیست‌یانا نقد بؤلوم‌لر (و اونلارین تانیتدیردیقلاری کیتابلار) یارارلیدیر. Lois Tyson و Charles E. Bresslerـینکیتابلاری ایراندا فارسجایا ("نظریه‌های نقد ادبی معاصر" و "درآمدی بر نظریه‌ها و روش‌های نقد ادبی") چئوریلمیشدیر.

 

 

[3] سؤزو یازار دئییر، آنجاق قصدی او سؤزدن اونون ترسیدیر، ایچینده طنزی ده وار. پارادوکسدان داها گئنیش آنلاملیدیر آیرونی. بو دئییمی آرتیق تانیماق اوچون Douglas Colin Muecke یازدیغی  Irony کیتابینا باخا بیلرسیز (بو کیتاب فارسجایا چئوریلمیشدیر).