حاشیه‌نین حاشیه‌سی:
ییرمی ایل زامان سوره‌جی؛ و بوغاناق اؤزه‌تی.
شریف مردی
سون گونلر هارای توشندن سونرا کی، «بوغاناق» یازاری دونیاسینی دییشیب؛ بیر سیرا یازیلار، حاق ناحاق، اینترنت اوزره یاییلدی. اوزاق یاخین، سایین یازاری و یاییملادیغی کیتابی قوتلادی. اوخویوب اوخومایان «بوغاناق»دان دئدی. کیمیلری غریبلیکدن، کیمیلری یییه‌سیزلیکدن، کیمیلری ده کیتابین یاخشی‌جا یاییملانماماغیندان دانیشدی. آلماق ایسته‌دیک تاپابیلمه‌دیک دئدیلر.
ایلک ساعاتلاردان بئله، اؤلکه‌میزه و کولتوروموزه اویغون اؤلومه قارشی سس‌لر ایدی بو یازیلار. اؤلوم آمما یازاری آلیب گئتمیشدی هئچ نه‌یی وئجینه آلمادان. نه دئیه بیلرسن بو قاچیلمازا؟ ها اؤیله‌سینه من ده شاشیب قالمیشدیم. بیر قوناقلیغین زیرهاییندایدیم، خبری ائشیدر ائشیتمز سوسوب قاپیلدیم اؤزومه. بیر هفته اولمازدی اؤزونو گؤروب دردلرینی دینله‌میشدیم، قیسط‌لریمدن دئمیشدیم.
سوسوب چالخانتی‌نین ساکین‌له‌شمه‌یینی گؤزله‌دیم. گئنلده بئش اون گون چکر بئله چالخانتیلارین یاتماسی، آنجاق بیزده ائله بیل اوچ دؤرد گون یئتدی دئیه‌سن. آرتیق کیمسه‌دن سس قالخمایاجاق. قالخان سس‌لر ایسه، بوندان سونرا اولورسا اگر، اونلار داها اؤنملی اولاجاق اصلینده؛ هیجان دورتوسو کئچیب گئدندن سونرا دئییلن سؤزلر داها درین اولور.
سایین یازارین یاشامینا ماراقلی اولان، یاخینلاریندان سوروشابیلر. کیم ایدی، هاردان گلدی، هاردا نه‌لر ائتدی. بونلار سؤز قونوسو دئییل. یازار اولاراق یاشامی اؤنملی ساییلمایاجاق، اثرینه گؤره. میلیونلارجا آذربایجانین آداملاریندان بیری کیمی گلیب ده گئتدی. باشقا میلیاردلار آدام کیمی. بئله گلیب گئتمه‌یه نه چاره وار نه ده شوبهه. آنجاق آرادا قالان بیر «اثر» وار. اثر بیرینی میلیون میلیون آدامدان آییریب قیراقدا ساخلایابیلر. تشبیه اولماسین تشبیه اولماسین، (ایشاره بارماغیمی دیشله‌یرک دئییرم!) یئددی میلیارد آدامین ایچینده «جیمز جویس» دئیه تانینان بیر آدام وار؛ میلیاردلار اؤنجه‌کی آداملاری دا گل اوستونه. اونو دوبلین‌لی‌لر نه سایدی نه آدام یئرینه قویدو دیری ایکن. حتی اؤلَندن سونرا بئله «سفئی بیر آدامیدی... گؤتوروب قاچدی دوبلیندن. سرسَفئی بیر سؤزلر ده یازدی... دوبلیندن ده آد چکدی.» دئدیلر. آمما! ایندی همن دوبلین‌لی‌لر، همن جویس چکن کوچه، خیابان، دوککان... آدلارینا بیرر بیرر تابلو قوروب فخرله جویس گتیرن آدلاری خاطیرلاییرلار؛ جویس یارادان کاراکتئرلرین گئتدییی بار، اوخول، کیتابخانایا ایشاره ائدیب، دوبلینی دونیانین یئددی باشیندان گلن توریستلره اونون گؤستردییی قلمدن سرگیله‌ییرلر.
جیمز جویس رومانی بیتیردی زیروه‌سینده. کیمسه اونون یاخینلیغینا دا وارابیلمز. جیمز جویس اؤزونو اثری ایله قالارغی ائتدی، آدینی دا یازدی پوزولمایان لؤوحه‌یه. آدینی اورا کئچه‌ندن سونرا اونون یاشامی دا اؤنملی اولدو و جیمز تانییان اوزمانلار گلدی اوزه. تشبیه اولماسین دییرک دیل دوداغیمدا من ده «بوغاناق»ین یازارینین یاشامی، هله‌لیک اؤنملی دئییل دئییرم. یاخین دوستوم اولاراق بئله اوزریندن کئچیرم؛ آنجاق «محمد ملک‌نژاد»ین اثری آرادا و دیری! من اثردن دانیشیرام.
دوز بئش گون سایین یازارین اؤلوموندن قاباق بیر یازی یازیب وئبلاگیما، سونرا اینستاگرامیما قویدوم، تلگرامدا «اؤیکوموز» کانالیندا دا گئتدی بو یازی. یازیمین باشلیغی «بوغاناق، ییرمی ایلدن سونرا» ایدی. اوخویون:
اوچ گوندور بیر داها باشلامیشام «بوغاناق» رومانینی اوخوماغا. بو رومانین یازیلماغیندا پیلله پیلله یازار ایله آیاق توتوب یئردیم. من، حمید قرائی و سایین یازار (محد ملک‌نژاد). اوچ بؤلوم اوخوموشام هله‌لیک. باشقا آچیلارین آچیلماسینی دئسم یانیلمامیشام بو یئنیدن اوخودوغومدا. رومانا گؤره کیمسه‌دن بیر سس قالخماییب هله. دونن ائله بونا فیکیرله‌شیردیم. نه‌دن بو رومانا گؤره کمیسه بیر سؤز دئیه بیلمه‌ییب؟ چونکو رومانین آنلاتیسی یئنی‌دیر. چونکو رومان چتین روماندیر. اوخوماغی ایش آپاریر. گوجدور. بوتون آلیشقانلیقلاری پوزور بو رومانین آنلاتی بیچیمی. او اوزدن هله اؤز اوخوجو کوتله‌میزده اونون آلینماسینا هئچ ده تله‌سمیرم. بلکه (ایییمسر باخیشلا) ییرمی ایلدن سونرا اونو یاخشی اوخویان اولدو.
من یازیمدا، فرقینی بیلرک «یاخیشی اوخویان» دئمیشم؛ تپکی یوخسا نقد یازماق دئییل، اونو یازار یازدیغی کیمی ان آزی و یاخشی اوخوماغین تعریفینه داها یاخین دورماق ایسته‌سک، اوندان دا ایره‌لی چیخما بیر اوخوماغی نظرده توتاراق دئمیشم.
گونده بیر بؤلوم اوخورکن رومانی، حمید قرائی‌یه یازیردیم بو یئنی اوخودوغومدا یئنه یئردن قالخیب گؤیده اولدوغوم حیسی. بونو دا یازیردیم کی یازارا دئمیرم حیسسیمی، اوبیری رومانینین یازدیغیندا هوَسلی قالسین دئیه. آخی سایین یازار باشلامیشدی ایکینجی رومانینین یازماغینا و بیرینجی جیلدینی ده بیتیرمیشدی؛ ایسته‌میردیم فیکری اؤنجه‌کی ایشینه بولاشا! آنجاق تئیخه ده بئله دؤزمه‌ییب ایکی اوچ کره یازار ایله یازیشماغیمیزدا تعریفله‌دیم رومانینی. سس‌لر و سؤزلر وار هله تلگرامیمدا.
ایندی کی یازار گئدیب و داها یوخدو؛ گئتمه‌یی ایله ده سس سالیب آرایا، من اؤز سؤزومون اوستونده‌یم یا یوخ؟ یانی او دئدیییم «ییرمی ایل»ی هله ده ساوونورام یا یوخ؟ البته کی (بیر ایکی ایل اویان بویان) سؤزوم‌ده برک برک دورموشام. کیتابدان اوچ یوز دنه دئییل، اوتوز میلیون دنه باس هر بیر تورکه بیر دنه وئر! یئنه من اؤز سؤزومو دئیه‌جه‌یم. تاپیلیب تاپیلماماق اوقدر ده فرق یاراتماز دوروما.
ایکینجی رومانی نئجه اولاجاقدی؟ ائله بوردا بیر شئیلر دئییم سؤزونو آچدیغیما گؤره. ایکینجی رومانیندان ایکی بؤلوم منه اوخودوغونا گؤره، و پیلانلاریندان دانیشدیغینا گؤره، اوچ جیلدلیک بیر نهیر رومان اولاجاقدی. بیرینجی جیلدی بیتیب. ایکینجی جیلدینه ائله بو یای (98ین یایی) گئدیب ان آزی 24 کنده (میانا کندلری) بیر خئیلک ماتریال توپلاییب، مصاحبه‌لر ییغمیشدی. سون گؤروشوموزده بو مصاحبه‌لرین بیلگی‌سایارا یازی اولاراق کؤچوردویوندن دئدی. او مصاحبه‌لرین بعضینین سیلیندیییندن ده دئدی. بونا گؤره ده من عصبیله‌شیب دوردوم اوتوردوغوموز نیمکتدن، اویان بویانا گئدیب اؤز اؤزومه دئیینیردیم. نییه اولاری سیلدون؟ یئر یوخودو بیر فلش آلیب تؤکه‌یدون، سی‌دی‌یه وورئیدون.. نه بیلیم منه گؤنده‌رئیدون... ال قول اؤلچوردوم. و جناب ملک‌نژاد سوچلو بیری کیمی هئچ نه دئمه‌دی. فقط دئدی باشقا آدامین موبایلیندا اولدوغونا گؤره، یازاندان سونرا سیلیردیم. دئدیم اللرون آغریماسین. مصاحبه‌لرینده هر کنده گئدیرمیش قوجا بیرینی آختاریب ائوینه گئدیر چایلاشیب دانیشیرمیشلار. باشقا دینلری اولان، باشقا مسلک‌لری اولانلاری دا تاپیب اونلاردان دانیشدیغینی دئدی. اونلارلا چکیش برکیشدن، یازارا شوبهه‌لی شوبهه‌لی باخدیقلاریندان دانیشدی... غرض اوزمان بیر یازار یازیسینا نئجه سؤز ییغار، عئینن ائله. آمما دئیه‌بیلمرم بو یازدیغی ایکینجی رومان «بوغاناق»ی کئچه‌جکدی.
سؤزومدن اوزاق دورماییم: نه‌دن دئییرم ییرمی ایل چکر «بوغاناق» یاخشی اوخویوجوسونو تاپابیله؟ بونا بیر قانیتیم وار می؟ ایلک باشدان دئییم، بیز هله ادبیاتین الیف‌بئیینه کئچمه‌میشیک! فارسلار بئله کئچمه‌ییبلر. حاشیه‌نین حاشیه‌سی دورومونداییق بیز. بوغاناق آمما چیخمیشدی بو حاشیه‌دن. آز چوخ اؤلکه‌میزده فارس و تورک ادبیاتینی ایزله‌دیییمه دایاناراق دئییرم بونو؛ قاتلاشان دا اولابیلر سؤزومه قاتلاشمایان دا. اؤنملی ده دئییل! چونکو من ادبیاتیمیزی بوغاناق بوی‌دا گؤرمورم. ییرمی ایل ده آرایا زامان قویموشام، ایییمسر باخیشلا.
دئیه‌نده ادبیاتین الیف‌بئیینه کئچمه‌میشیک، یئکه سؤز مو دئییرم؟ یوخسا ایراندا بوغاناق قدر یوکسه‌له‌بیلن اثر یوخدور دئدیییمده چاشیرام می سانیرسیز؟ آد گتیرک: محمود دولت آبادی، رضا براهنی، هوشنگ گلشیری، صادق هدایت، غلامحسین ساعدی... داها کیم؟ سیمین دانشور، صادق چوبک، ابراهیم گلستان... امیرحسین چهلتن*، محمدرضا بایرامی، احمد صادقی اشرافی (الیف نورانلی)، داها... حسین ثناپور، رضا امیرخانی... زویا پیرزاد... کیمی آدلاردان سایاق؛ آدلار بیتر بیتمز یئکه‌لیک‌لییینه ازیلمه‌سم آلتلاریندا، محمد ملک‌نژادین آدی بوغاناق‌لا لاپ اؤنده گئده‌جک.
بؤیله می سانیردیم اؤنجه‌دن نییه دئمیر، ساخلامیشدیم یازارین اؤلوموندن سونرایا می؟ بیر: حمیدله من رومانین ائدیتینی اله آلمیشدیق. رومانین اورژینالینی آز قالا یاری‌یا آزالتمیشدیق... بیزیم آدیمیز گئتمیشدی رومانین ایلک صفحه‌سینده. ایکی: یازار یورولمادان هله یازماقدایدی، من بوغولاراق ساخلاییردیم اؤزومو. آدامدا دام دولو دویونلر آچیلیب دئشیلمه‌یه باشلامیشدی... ایسته‌میردیم خوشانلیقلا دویسون گؤردویو ایشدن. اوچ: ایندی دئدیم. کیم ایناناجاق؟ هئچ کیم! (ییرمی ایل).
***
بوغاناق نه‌دن دانیشیر؟ (review)
ایلک بؤلوم مصطفی آدیندا بیر آدامین کوما حالینا گئدیب بوغاناغا توشمه‌یی‌دیر. بوتون تصویرلر، گل گئت‌ده اولان آداملار و سیمگه‌لر آپ آیدین گؤرونور کومالی ذهنین بوغاناغیندا. تک تک بوتون گؤردویو گؤرونتولر سونرالار رومانین باشا باشیندا تیکرار تیکرار گله‌جک و آچیقلاناجاق. ایچَریک و بیچیم سیخ سیخ بیربیرینه باغلی‌دیر؛ بوغاناقلی ذهنین بوغاناقلی آنلاتیسی دا وار یانی. مصطفی کیشی سون بؤلومه قدر خسته‌خانادا یاتاغا توشوب جان چکیشمکده اولاراق آنلاتی دوربینی اونون ذهنینین قاتلارینا گیریب اوخویوجویا اولای گؤستره‌جک. ماتان آدلانان قیز دهشت‌لی اولای اوزریندن عاقلینی ایتیریب دلی اولور ایکینجی بؤلومده. ماتان مصطفی‌گیلین قونشوسونون قیزی و اوشاقلیق دوستودور. عاییله‌سی ایله قوما کؤچورلر؛ باشی بلالی ماتانین سون ماجرالارینا قدر آنلاتیلیر بو بؤلومده. مصطفی‌نین آتاباباسیندان نقل اولونان خاطیره بیزی قافلانتی تپه دره‌لرینه آپاراراق 1325 و سونرالاری آذربایجان خالقینین جانینا چاق اولان قیرران و قیتلیغی جانلاندیریر. آذربایجان کندلرینین بیرر بیرر بوشالماغی، کؤچَری‌لرین قومدا تهراندا آوارا قالماغی، جیتدان ناغیلی گیریش چیخیشیندا آنلاتیلیر. مصطفی‌گیل ده قوما کؤچورلر. قومدا چکن آغریلاری، حیقارتلری، انقلاب‌دان سونراکی بوتون اولایلار، شریعتمدارچیلیق، شریعتیچیلیک، رجَوی‌چیلک، سگگیز ایل ایران عراق ساواشی... آنلاتیلیر. مصطفی آزماز ساغالیر سونوندا و مرخص اولور خسته‌خانادان. سون بؤلومون آنلاتیسی مصطفی‌نین چکدییی بوتون چتینلیکلر، یاشادیغی کیریزلر دولاییسی‌یلا، ائوده اونون دا اوشاقلیق دوستو ماتان گونونه توشمه‌یینی گؤستریر...
* امیرحسین چهلتن‌دن «روضه قاسم» باشلیقلی رومانی اوخوموشام یالنیز. رومان اولدوقجا گؤزل‌دیر، آنجاق من سون قیسمینی بیه‌نه‌بیلمه‌دیم. یوخاریدا گتیردیییم آدلارا سایغی ایله باشقا آدلار دا آرتیرماق اولار؛ آنجاق بو آدلاری گتیریب باشقالارینی گتیرمه‌دیییم‌ده هئچ بیر آماج یوخ. تانیدیغیم و اثرلریندن اوخودوغوم یازارلاردیر بونلار، و ده اؤنملی‌لری. داهالاری دا وار البته اثرلرینی اوخویوب گؤزللیک دویدوغوم یازارلاردان. چوخلاری دا وار کی نه اوخوموشام نه خبریم وار اونلاردان.