اوبلوموف

روس رومانلاری همشه حیرانلیقلا منی اؤزونه چکمیش. بو گونلر «اوبلوموف»و اوخویورام. اوچ گونده بئش یوز صفحه اوخودوم. شیرین!

نوستالژی‌ده یاشاماق!

نوستالژی‌ده یاشاماق!

بیر: نییه نوستالژی کلمه‎‌سینی ایشله‌دیرم؛ حال بوکی بیزیم «نیسگیل» دئیه بیر تئرمینیمیز وار!

آمما نیسگیل، یا چوخ ایشله‌ندیییندن یا آز ایشله‌ندیییندن، قونوموندان جایاراق بیرجور قاورام داریسقاللیغینا اوغراییب. نیسگیل بیزده «درد ائتمه» (بیر اولایی خاطیرلاییب اونون آغریسینی چکمک) آنلامیندان ایشله‌نیر چوخراق.

بیر طیف قائل اولساق منفی‌دن مثبته (گئنیش آلاندا، خوش و شن دویغولاری مثبت و غم کدر دویغولاری منفی توتورساق) بیز «نوستالژی»ده او طیفین "منفی یاریسی"نی ایشله‌دیر آنلاییریق و نه یازیق کی اونون اوبیرطرفینی هر حالدا قوللانمیر یوخسا هئچ آماجلامیرق دا دانیشیغیمیزدا.

مثلن منیم مدرسه‌یه گئتدیییم ایللرین بیرینجی گونلری (خوش کئچمیش اولورسا!!) یادیما توشوب اونونلا فرحله‌نسم! عجبا بو خاطیره بیر «نیسگیل» اولابیلر می؟ اؤیرنجی‌لیک زامانلاری و قیزاوغلان داغا داشا گئدیب یوخسا کیلاسدان سونرا کافه‌نین قاباغیندا بیرگه اوتوروب دانیشیب گولوشمه‌لریمیز گونلری ایندی ایشله‌دیییمیز چتین گونلرده (بورج و قیسط‌لریمیزله برابر) خاطیرلاییب نارین بیر گولومسه‌مه قونسا دوداغیمیزین اوجونا؛ عجبا بو «نیسگیل» می؟

ایندی! او خاطیره‌لری آنیمساییب «خوش گونلریمیز کئچیب گئتدی» دئیه و «آرتیق قوجالدیق» دوشونسک و بیر قات داها خودوکله‌نسک! بو دورومدا نئجه؟ یئنه بو بیر «نیسگیل» اولور مو؟

دوغرودور؛ توک یوغونلوغوندا آرا وار بو «نیسگیل»لرین بیزه دادیزدیران دویغولاردا.

جاواب هر نه اولور اولسون (نیسگیل یوخسا نوستالژی)؛ نظره گلیر بیز بو دورومدان (نوستالژی یوخسا نیسگیل دوستاغیندان) چیخان اینسانلارا بنزه‌میریک!

ائله ایسه: کئچمیش‎‌ده می یاشاییریق بیز؟

ـ کئچمیش‌ده دئییل، کئچمیشین دؤنمه‌یینی ده آرزیلامیریق. دولاشیق بیر دوروم. ایندیکی زامانی هله قبول ائله‌مه‌میشیک (یا هله آنلامامیشیق) گله‌جه‌یه اینانمیریق (تانیمیریق، گؤروشوموز یوخ اوناگؤره) و کئچمیشی ده بیرجور آتلامیشیق!

 

یازیدان سونرا:

تحصیلیمین بیرینجی گونلری دئییل؛ بیرینجی ایلی منه «عذاب الیم» ایدی. فارسجا بیلمیردیم. همن یای کؤچموشدوک قوما! 1370ده بوتون محله‌میز تورک اولا اولا، مدرسه‌ده کیمسه تورکجه دانیشمیردی! ایلک گونلر لال و کار ایدیم. بیرآزدان سونرا فقط لال... سونرالار کی دیل آچدیم هله چوخ دالی ایدیم کیلاسداشلاریمدان.

یاساق بالا!

اویغور بیر "بالا" ایله تانیش اولدوم. بیرآز چکدی بیربیریمیزی آنلایاق. ال‌آیاق دیلی ایله، تورکجه، اویغورجا، چینجه، اینگلیسجه ... آنجاق یاریماقیرچ آنلاییردیق بیربیریمیزی. دانیشیغیمیزن چوخو دا گولوشلر آراسیندا ایتیردی، آنلاشیلماز قالان سؤز ساولاری اؤرت‌باس ائتمک اوچون. گؤزلرینده جانلی بیر قارالیق وار... اوینار دورور، گؤزللیک ساچیردی.

«بالا» اویغور دیلینده، بیزلره رغمن، تمامن مثبت آنلامدا، اوشاقدان توت اورتا یاشلی آداما دئییلیر. فخرله ایشلَنن جینسیت دیشاری بیر دئییم!

تورپان شهریندن، شینجیانگ بیلیم‌یوردونا اوخوماغا گلن بو «بالا»دا بیر صافلیق بیر تمیزلیک واردی کی اؤزونو ده ازیب یوروردو. دئدییی کیمی «کافر»لردن خوشو گلمیر! اونلارلا اوتور دور ائتمک ایسته‌میر، آنجاق قاچیلماز دورومدا ایدی. اونو گؤرن «کافر»لر آمما آچیق قوجاقلا قارشیلامیش، اونونلا مهربان ایدیلار. آرادا بؤیوک چات اولدوغونا رغمن «بالا» یاشاییردی، آنجاق ایچدن ایچه بؤیوک چکیش برکیش‌ده ایدی. اونلاری سئومیردی. آمما «کافر»لر بو سئومه‌مه‌یی باشقا یوزور اینجیییردیلر. «بالا» ایسه باشقا بیر دورومدا اینجیک!

بو آرا گؤزللیک و خوش گؤرونوشلوک (ایچینده یئتَری قدر ایچدنلیکله دوغال صافلیق و صمیمیلیک اولاراق) اونو ایستملی ائتسه ده ائده‌بیلمه‌میشدی راحت ائتسین اؤزونو. دویغولاری ایله بؤیوک چاتدا یاشاییردی بو بالا.

سونرالار بوتون ایلگینی، بیردن بیره، کسدی. یوخ اولوب گئتدی منیم دونیامدان. بو کسیلمک بیرطرفه ایدی، آنجاق هله ده گومان ائتمیرم ایچدن بو کسمه‌یه قرار وئرمیشدی. آنلادیم بوتون اویغور دوستلاریم ایلگیلرینی کسیبلر!

داها خیاباندا دا اونلارلا گؤروشوب دانیشماق یاساق اولموشدو ائله‌بیل! یابانجی یاساق!! اؤزلجه "موسلیمان" بیر اؤلکه‌دن گلمیش یابانجی... و بیردن بیره اویغورلار شهرینده اویغورلارا یاساقلانمیش بیر یابانجی حیس ائتدیم اؤزومو.

کیتاب تانیتیمی ـ طاهر بن جلون

طاهر بن جلون!

مراکش دوغوملو. فرانسه دیلینده یازیر.

رومانلارینا گؤره اؤدوللر قازانمیش.

«مرد خسته»نی اوخودوم اوندان. «سمیه نوروزی» ترجمه‌سی ایله.

کیتاب قطعا اوخوماغینا دیر.

هر کیتابین اوخوماغیندا آدام اؤزونو بیرجور صفحه‌لرده گؤرور، یوخسا یازیلمیش اتمسفرده اؤزونون ده نفس چکمه‌یینی حیس ائدیرسه؛ دئمک کیتاب اوغورلو. و بو دا عینن ائله! یا هرحالدا منه اؤیله گلمیش.

اوخوماغینی اؤنریرم.

کیتاب تانیتیمی ـ یووال نوح حراری

بیر نئچه گوندور یووال نوح حراری[1] و یازدیغی دونیا سویه‌سینده چوخ ساتیلان اوچ کیتابی ایله ایلگیله‌ندیم. تام ایلگیمی چکن اوچ کیتاب بونلار اولدو؛ ساپیئنس: اینسان تورونون قیسا تاریخی[2]، هومو دئوس: گله‌جه‌یین قیسا تاریخی[3] و 21 درس 21جی یوزایل ایچین[4].

بیرینجی کیتابی ماراقلا اوخودوم و شاشیرمیش کیمی قالارقالدیم، بعضن گؤز آچیجی نکته‌لره ده راستلاشدیم؛ ایکینجی کیتابینا گلینجه ایچیمده قورجالانان بیر قورخو ایله اوزاوزه گلدیم و اوچونجو کیتابینی اؤزوم ده آچیقلایابیلمیه‌جه‌ییم دویغولار یاشایاراق اوخودوم/ دینله‌دیم. حرارینین قونویا گیریشی اؤزل‌دیر. اطرافلی ایشیق سالماقدا داهی‌دیر.

کیتابلار نه‌دن بحث ائدیر؟ آدلاریندان بللی اولسا دا سؤز قونوسو، کیتابین ایچ دونیاسی درین و باشقا! بیرینجی کیتابدا، یئر اوزونده بیرینجی اینسانین 2500000 ایل بوندان اؤنجه آفریقا باییرلاریندا آیاق باسدیقدان تا ایندی‌یه قدر اوز وئرن اوچ دئوریمدن سؤز ائدیر: بیلیش‌سل دئوریم[5]؛ تاریم‌سال دئوریم[6]؛ بیلیم‌سل دئوریم[7]. اوچ دئوریمی آچیقلاییب اونلارین ائتکیسینی (اینسانا و باشقا جانلیلارا) سایاندان سونرا ایکینجی کیتابینا و گله‌جک تاریخه کئچیر؛ هومو دئوس دئیه آدلاندیران آللاه‌اینسان‌ین، بیولوژی و کامپیوتر بیلیملرینین ایره‌لیله‌ییشینده و الگوریتملرین حوکم سوردویو عصرده، باشینا نه‌لر گله‌بیلر؟ و چاره نه‌دیر (چاره وارسا اگر!)

حراری، اینسان یئراوزونون اگَمَنی اولوب، هر شئیی الینه کئچیریب، سونرا یاشامینا معنا تؤره‌دیب، آنلاملار، دیللر، مذهب‌لر یارادیب... آنجاق تئکنولوژی گلیشدیکجه گله‌جک‌ده هر شئیین کنترلونو الدن وئررک الگوریتملر اویونجاغی اولماقدان دانیشیر.

نوح البته بؤیوک سورغولار قویور اوخوجونون قاباغینا و چالیشیر اونلارا بیر جاواب آراسین! جاوابلارینی رد یا قبول دا ائده‌بیلریک آنجاق سورغولار یئرینده و دهشتلی!

---

[1] Yuval Noah Harari

[2] Sapiens: A Brief History of Humankind (2014)

[3] Homo Deus: A Brief History of Tomorrow (2016)

[4] 21 Lessons for the 21st Century (2018)

[5] Cognitive revolution

[6] Agricultural revolution

[7] scientific revolution

درین ائکولوژی 2

درین ائکولوژی‌یه گؤره یئراوزونده‌کی جانلی و یا جانسیز، دوغانین پارچاسی اولان هر عنصر، وارلیغینین دیَری آچیسیندان دوغادا عینی حقلره و ایمکانلارا صاحب‌دیر. بو اؤزللییی ایله بودیزم و تاویزم کیمی دوغو دینلرینین اؤیره‌تیلرینه پارالئللیغی سؤز قونوسودور. یئراوزونده‌کی توم وارلیقلارین عینی صفده توپلانماسی، بیر داشا، بیر آغاجا، بیر آخار سویا، بیر حیوانا وئریلن دیَرله بیر اینسانا وئریلن دیَرین ائشیتلییی درین ائکولوژی حرکتلرینه "میستیک" بیر یان قاتماقدادیر (چوچئن، 2011).

درین ائکولوژی آنلاییشی، دوغانین اؤزلویوندن بیر دیَر داشیدیغینی ایره‌لی سورر و بو ندنله دوغایا ضرر وئره‌بیلجک هر تورلو صنعتی گلیشمه‌نی ایکینجی پلانا آتار. بو باخیش آچیسی ایله عینی اولان لاوپولدون "تورپاق اخلاقی" فیکرینه گؤره "گونلوک یاشامین بییوتا[1]نین ساغلیغینا گؤره دوزنله‌نمه‌سی، چئوره ساغلیغینا ضرر وئرجک هر تور داورانیشین یاساقلانماسی گرکیر" (اؤزداغ، 2011: 30). یاپیلاجاق اولان هرهانکی بیر شئی دوغانین دواملیلیغینی، گؤزللییینی و بوتونلویونو قورویورسا دوغرو، عکسی حالدا یانلیشدیر.

دوغانی مرکز قبول ائدن و زامان زامان "اینسان" علیهینه سؤیلَمه واران گؤروشلره ده صاحب اولان درین ائکولوژی‌یه چئشیتلی الَشتیریلر یؤنَلتیلمکده‌دیر. اصلینده "درین" اولاراق آدلاندیریلان گؤروشون یوزئیسل اولدوغو؛ چوخ آرتیق اکلکتیزمه[2] معروض قالدیغی و بو ندنله "پوتپوریگی[3]" آندیران بیر یاپی اوزرینده یوکسلدییی؛ نوفوس اوزرینده دوراراق اصیل سورون اولان تؤکَتیم ائشیتسیزلییینی گؤرمزدن گلدییی کیمی الَشتیریلر بونلاردان بعضیلریدیر (یایلی و چئلیک، 2011: 375).

درین ائکولوژی گؤروشو، هر نه قدر اینسان علیهینه و اینسانی دوشونمکدن و اونون چیخارلارینی گؤز اؤنونده توتماقدان بحث ائتمه‌سه ده یئنه اینسانی مرکزه آلان اؤرتولو نیتی دیقتی چکمکده‌دیر. مئللور[4]، قونویلا ایلگیلی اولاراق درین ائکولوژی‌نین اؤزونو گرچکلشدیرمه ایلکه‌سینین اینسان مرکزلی بیر موتیواسیون اولدوغونو دیله گتیریر. باشقا بیر دئییشله، دوغاداکی بوتون جانلیلارین ائشیت اولدوغو ادعاسینین، اینسانا عاید سوسیوپولیتیک کاتئقوریلرین دوغایا یانسیتیلماسی اولدوغونو ادعا ائدر (یاردیمجی، 2006: 72). بونون یانیندا "دوغانی قوروماق" سؤیلَمیندن حرکت ائدن درین ائکولوژی دوغانین اؤزو اؤزونو قورویابیلدییی گرچه‌یینی گؤز آردی ائتمکده‌دیر.  اصلینده دوغا مرکزچی سؤیلمه سیخی سیخی‌یا ساریلمیش حتا اینسان نوفوسونون دوغانین دوزنینه ضرر وئرمیجک سئوییه‌ده توتولماسی گرکدیییندن بحث ائتمیش اولسا دا درین ائکولوژی، اؤرتولو و ساخلی بیر یاپیدا "اینسان"ین چیخارلارینی گؤزائتمکده‌دیر.

دونیا اوزونده چوخ توپلولوق چئوره‌سل فلاکتلر و تخریباتلار نتیجه‌سینده یوخ اولموشدور و یوخ اولماقدادیر. آنجاق دوغا اؤزونو هر سفرینده یئنیله‌مَسینی بیلمیش و وارلیغینی دوام ائتدیرمیشکن گرچکله‌شدیردییی چئوره‌سل تخریباتدان هر دفعه‌سینده ضررلی چیخان اینسان اولور. پاسکالیا آداسیندا یاشانان تجروبه اؤنملی بیر اؤرنکدیر. پاسکالیا آداسیندا یاشایان توپلولوغون یاپدیغی چئوره‌سل تخریبات نتیجه‌سینده آدانی یاشاناماز حالینا گتیرمه‌سینین آردیندان آدادا جانلی اینسان قالماز. آنجاق اینسانلارین یوخ اولماسی نتیجه‌سینده پاسکالیا آداسی اؤز دوغال وارلیغینی و زنگینلییینی تکرار قازانیر[5]. گؤرولدویو اوزره دوغا اؤزونو ایییله‌شدیره‌بیلمکده‌دیر.  بو اؤرنکدن حرکتله درین ائکولوژی‌نین "اینسان یئرینه دوغا" و "هر شئی دوغا ایچین" تمل سؤیلم‌لرینین آردیندا گیزلی بیر اینسان مرکزچیلیک اولدوغونو سؤیلَمک مومکون گؤرونمکده‌دیر.  چونکو دوغا اؤز وارلیغینی هر جور دوام ائتدیره‌بیلمکده‌دیر. دوغانی تخریب ائتدییی ایچین ضرر گؤرن ایسه اینسانین اؤزودور. بو ندنله قورونماغا محتاج اولان اصلینده اینساندیر. درین ائکولوژی گؤروشو هر نه قدر دوغانی مرکزه یئرلشدیردییینی سؤیله‌سه ده اصلینده اینسانی قوروما هدفینی داشیدیغینی ایفاده ائتمک مومکوندور.

قایناق

---

[1] بیر بؤلگه‌ده‌کی بیتکیسل و حیوانسال یاشام

[2] eclecticism

[3] potpourri

[4] Mellor

[5] Belgesel için bk. (http://video.nationalgeographic.com/video/national-geographic-channel/fullepisodes/explorer/ngc-easter-island-underworld/). Detaylı bilgi için bk. (http://www.firochromis.com/paskalya/).

درین ائکولوژی 1 (مقاله‌دن بیر پارچا)

مودئرن توپلوملارین هیزلی صنایعلشمه و تئکنولوژیلشمه ایچریسینده، دوغانی هاردایسا یوخ سایان توتوملارینا قارشیلیق، اونو اؤن پیلاندا توتان یاخلاشیمی ایله درین ائکولوژی آخیمی اورتایا چیخار. درین ائکولوژی، اینساندان باشقا هر شئیین اینسانین قوللانیمیندا اولدوغو گؤروشونو رد ائدرک، اینسان مرکزچی بیر آنلاییشین عکسینه اینسانی دا دوغانین پارچاسی قبول ائدن داها بوتونجول بیر آلقی ایله دوغا مرکزچی آنلاییشی ساوونور.

درین ائکولوژی قاورامینی ایلک اولاراق ایسوئچلی بیلیم آدامی آرنئ نائسس[1] قوللانیر و درین ائکولوژی - سیغ [دایاز] ائکولوژی آیریمینی ایلک اولاراق 1972 ایلینده بخارست‌داکی "اوچونجو دونیانین گلَجیی کونفرانسی"ندا دیله گئتیریر (یایلی[2] - چئلیک[3]، 2011: 371). نوروئچلی فلسفه‌چی نائسس‌ین، سئسسیونس[4] ایله بیرلیکده اوزرینده چالیشاراق اولوشدوردوقلاری درین ائکولوژی‌نین ایلکه‌لری سکگیز نوکته‌ده توپلانماقدادیر.

1ـ یئر اوزونده‌کی اینسان و اینسان دیشی یاشامین یاخشی دورومدا اولماسی و گلیشمه‌سی اؤز باشینا [ئش آنلاملیلاری: ایچسل دیَر (intrinsic value)، دوغاسیندا بولونان دیر (inherent value)] دیَرلی‌دیر. بو دیَرلر اینسان دیشی دونیانین اینسان آماجلاری ایچین یارارلی اولوب اولمامالاریندان باغیمسیزدیر.

2ـ یاشام فورملارینین زنگینلییی و چئشیتلیلییی بو دیَرلرین گرچکله‌شدیریلمه‌سینه قاتقیدا بولونور و اؤز باشلارینا دا بیر دیَردیر.

3ـ یاشامسال گرکسینیملرینی قارشیلاماق دیشیندا اینسانلارین بو زنگینلییی و چئشیتلیلییی آزالتماغا حقلری یوخدور.

4ـ اینسان یاشامینین و کولتورلرینین گلیشیمی، اینسان نوفوسونون اؤنملی اؤلچوده کوچولمه‌سی ایله بیر آرادا اولابیلیر. اینسان دیشی یاشامین گلیشیمی داها کوچوک بیر اینسان نوفوسونو گرکدیریر.

5ـ اینسان دیشی دونیایا موجود اینسان موداخله‌سی آشیریدیر و بو دوروم هیزلی بیر شکیلده کؤتولَشمک‌ده‌دیر.

6ـ دولاییسی ایله پولیتیکالار دییشمه‌لیدیر. بو پولیتیکالار تمل ائکونومیک، تئکنولوژیک و ایدئولوژیک یاپینی ائتکیله‌مکده‌دیر. بو دییشیکلییین گرچکلشمه‌سی حالیندا اورتایا چیخان دوروم، موجود دورومدان درین فرقلی اولاجاقدیر.

7ـ ایدئولوژیک دییشیکلیک گئتدیکجه یوکسلن بیر یاشام استانداردینا باغلی قالماقدان چوخ، تملده یاشام نیته‌لییینی تقدیر ائتمه (اؤنَمینی آنلاماق) (ایچسل دیَر دوروملاریندا یاشاما) یؤنونده اولاجاقدیر. ایریلیک (bigness) و بؤیوکلوک (greatness) آراسینداکی فرقه ایلیشکین انگین بیر بیلینج اولوشاجاقدیر.

8ـ یوخاریدا آنلاتیلان نکته‌لره قاتیلانلار گرکلی اولان دییشیکلیکلری یئرینه گتیرمه‌یه اوغراشماقلا دوغرودان و یا دولایلی اولاراق یوکوملودورلر (شاکاجی، 2011: 192).

قایناق

---

[1] Arne Naess

[2] Yaylı

[3] Çelik

[4] Sessions

اکوفمینیزم 2 (مقاله‌دن بیر پارچا)

فئمینیست حرکتله اکولوژینین بیر آرایا گئتیریلمه‌سی ایله اولوشتورولان بیر دیسیپلین اولان اکوفمینیزم تئریمینی "1974’ده، قادینین باسقی آلتینا آلینماسی ایله دوغانین باسقی آلتینا آلینماسی آراسیندا آچیق باغلانتیلار گؤرن و فئمینیست حرکتین چئوره‌چی حرکت ایله بیرلشدیریلمه‌سینی ساوونان فرانسیز فئمینیست فرانچویسه د’قوبوننه[1]‌ لیتراتورا سوخموشدور" (چوچن[2]، 2011: 8) اکوفمینیستلره گؤره، "ارکگین قادین اوزرینده‌کی اگَمنلییی ایله اینسانین دوغا اوزرینده‌کی اگَمنلییی آراسیندا بیر باغلانتی واردیر. اونلارا گؤره، دوغانین تخریبیندن سوروملو اولان اینسان مرکزچیلیک دئییل، ارکک مرکزچیلیکدیر" (چوچن، 2011: 9). اکوفمینیزم و درین اکولوژی[i] گؤروشلری دوغا تخریباتینین سوروملوسو اولاراق فرقلی عنصرلاری ایشارت ائتمکده‌دیرلر. دوغا آچیسیندان باخاراق و دوغانی مرکزه آلاراق سؤیلم گلیشدیرن درین اکولوژی، چئوره‌سل سورونلاردان جینسییت آیریمی گؤزائتمکسیزین اینسانی سوروملو توتارکن؛ اکوفمینیزم ایسه آتا ارکیللییی سوروملو توتاراق اینسان مرکزچیلیک یئرینه‌ ارکک مرکزچیلییی چئوره‌سل سورونلارین باشلیجا ندنی اولاراق گؤرور. هر ایکی یاخلاشیمین دا واز کئچدییی و حسابا قاتمادیغی شئی بنزردیر. درین اکولوژی دوغال قایناقلارین آلدیریشسیزجا توکَتیلمه‌سینده و دوغانین تخریب ائدیلمه‌سینده پای صاحیبی اولانلاری آراشدیرمادان توپتانچی بیر آنلاییشلا حرکت ائتمکده‌دیر. بو ندنله شهرده یاشایان و گونلوک یاشامیندا قوللاندیغی آراجلارلا چئوره‌یه ضرر وئرن بیریسی ایله، بیر داغ کؤیونده یاشایان بیر اینسانین دوغانی تخریب ائتمه‌ سوچونون عینی قبول ائدیله بیلمه‌یه‌جَیی گؤز اؤنونه‌ آلینمالیدیر. بنزر بیر یاخلاشیمی مللور[3] دا نوفوس آرتیش اورانی ایله ایلگیلی اولاراق دیله گئتیرمکته‌دیر. او دا اینسانلارین چئوره‌یه ضرر وئریش اورانلارینی، توکَتیم مقدارلاری اوزریندن دئییل ده نوفوس آرتیش مقدارلاری اوزریندن دیَرلندیرمه‌نین یانلیش اولاجاغی قناعتینده‌دیر (یاردیمجی[4]، 2006: 73). اکوفمینیزم گؤروشونده ایسه دیقت چکن نوقطه دوغا تخریباتیندا سوروملونون ارکک اگمن توپلوم یاپیسی اولاراق قبول ائدیلمه‌سیدیر. بوراداکی اؤلچو ده درین اکولوژی‌ده اولدوغو کیمی آیریشدیریجیدیر و اکوفمینیزم‌ین، چئوره‌نین قورونماسی یؤنونده اوره‌تدییی سؤیلم دوغانی ساوونماقدان آرتیق آتا ارکیل یاپی‎‌یا سالدیرماغا یارایاجاق بیر آراج حالینی آلمیشدیر. دیگر یاندان اکوفمینیزم، توم قادینلاری چئوره کیرلیلییی و تخریباتینین دیشیندا توتاراق اونلارین تخریباتا معروض قالدیغینی سؤیله‌مه‌سی درین اکولوژی گؤروشونده اولدوغو کیمی کِنایی (مئتونیمیک) بیر آلقینین نتیجه‌سیدیر. ارکگی توم چئوره سورونلارینین سوروملوسو قادینی ایسه دوغا کیمی ائدیلگن و ایشلنمَیه مهتاج بیر نسنه اولاراق گؤرمک فیکری چوخ دا دوغرودان قبول ائدیلیر بیر گؤروش دئییلدیر. نئجه کی صنایع‌لشمه و قادینین ایش حیاتینا گیریشی ایله بیرلیکده قادینلارین دا داها چوخ چئوره‌سل سورونا یول آچان قرارلارین حتی اویقولامالارین آلتینا امضاء آتتیقلارینی گؤرمک مومکوندور. اکوفمینیزمه‌ گؤره، "چئوره سورونلارینین قادین سورونلاری حالینا‌ گلمه‌سینین و قادینلارین قوربانلیغینین ندنی آتا ارکیللییین قادین و دوغا آراسیندا یاخینلیق اولوشدوراراق هر ایکیسینی ده اوتوریته آلتینا آلماسیدیر. آتا ارکیللیک طرفیندن قادین و دوغانین ایکیلی سؤموروسو اکوفمینیزم‌ین تمل باخیش آچیسیدیر" (چتین[5]، 2005: 62). بورادا دقت‌دن قاچان شئی دوغانین یالنیزجا ارککلر طرفیندن سؤمورولدویو و تخریب ائدیلدییی وارساییمیدیر. قادینلارین دوغایا موداخله‌سینی یوخ سایان و گؤرمزدن گلن اکوفمینیزم، دوغایا موداخله‌نین قادین ارکک آیریمی اولماقسیزین اینسانلار طرفیندن یاپیلدیغینی یادسیماقدادیر. فئمینیزم آنلاییشینا گؤره قادینین سؤموروسو ارکک طرفیندن گرچکلشدیریلیرکن دوغانین سؤموروسو دا اونون اوزرینه‌ ییخیلماقدادیر. آنجاق بورادا قادینین یوخ ساییلماسی سون درجه یانلیشدیر. اکوفنیمیزه گؤره دوغا سؤموروسونون سونا ائرمه‌سی قادین سؤموروسونون سونا ائرمه‌سی ایله مومکون اولاجاقدیر. قادینین سؤمورو نسنه‌سی اولاراق گؤرولمه‌دییی بیر توپلومدا دوغا دا سؤمورو نسنه‌سی اولماقدان قورتولاجاقدیر. بو گؤروشه گؤره؛ اکوفمینیزم منطق‌سل آچیدان توپلومسال اکولوژی گؤروشویله اؤرتوشمکده‌دیر. توپلومسال اکولوژی، چئوره‌سل سورونلارین چؤزومونو، توپلومسال اولاراق حکم ائتمه‌ و سؤمورمه‌ آنلاییشیندان قورتولاراق داها قاتیلیمجی و ائشیتلیکچی بیر توپلومسال یاپینین اولوشتورولماسیندا گؤرور. اکوفمینیزم ده دوغانی سؤمورمک ایله قادینی سؤمورمه‌نین فرقلی شئیلر اولمادیغینی؛ ارککلرین قادین سؤموروسونه‌ سون وئرمک صورتی ایله دوغا سؤموروسونه‌ ده چؤزوم گتیره‌بیلجَیی فیکرینی ساوونور.

قایناق

---

[1] Françoise d’Equbonne

[2] Çüçen

[3] Mellor

[4] Yardımcı

[5] Çetin

---

[i] درین اکولوژی تئرمینینه باشقا بیر پوست‌دا آچیقلاما گله‌جک‌دیر.

ائکوفمینیزم

ائکوفئمینیزم 1970لرین قادین و چئوره آراسینداکی ایلیشکینین داها دا اؤنمسَندییی اورتامیندا، 1974ده Françoise d'Eaubonne طرفیندن قادینلارین دونیانی قورتارماق ایچین اؤندرلیک ائده‌جَیی ائکولوژیک دئوریمین آدی اولاراق اورتایا چیخمیشدیر. قادین و دوغا سورونلارینین ندنی اولاراق ارکک اگه‌منلییینی گؤرن ائکوفئمینیزم Ynestra King طرفیندن 1976دا توپلومسال ائکولوژی انستیتوسیندا (وئرمونت ـ آمریکا) گلیشدیریلمیشدیر.

Rosemary Radford، Susan Griffin و Carolyn Merchant اؤنده گلن یازارلار اولماسینا رغمن 1970لرده توتارلی بیر تئوری اولوشدورمامیشدیر، 1980Amherst, Massachusetts ده «دونیادا یاشام و قادین» آدلی کونفرانسدا حرکت حالینا گلمیشدیر، نوکلییئر و سیلاح قارشیتی حرکتلرده ساوونولموشدور.

1980لاردا آکتیویست قروپلار و کونفرانسلار ایله ائکوفئمینیزم یایغینلاشمیشدیر و آمریکاداکی کولتورل فئمینیستلر قادین و دوغانین بیرلیکده اؤزگورله‌شَجه‌یی دوشونجه‌سی ایله ائکوفئمینیزمه ائوریلمیشدیر. ائکوفئمینیزم زامانلا آمریکا، کانادا، قوزئی‌باتی آوروپا، هیندیستان و آووسترالیایا یاییلمیشدیر.

ائکوفئمینیزمین ایکی تمل ایلکه‌سی واردیر، بیرینجیسی قادین و دوغانین بیربیرینه تاریخسل اولاراق یاخین اولدوغو اؤنرمه‌سیدیر. ایکینجیسی ایسه آتااَرکیل کاپیتالیست سیستئمین قادینین و دوغانین سورونلاریندان سوروملو اولدوغو تثبیتی‌دیر. بونلارین دیشیندا ائکوفئمینیزم ایچین بلیرگین آیریملار بولونماقدادیر. توپلومسال ائشیتسیزلیکلرین ندنلرینی دیَرلندیرمه و اؤنریلن چؤزوملر باخیمیندان ائکوفئمینیزم باشلیجا دؤد آیری قولا آیریلمیشدیر: لیبئرال، توپلومسال، سوسیالیست و کولتورسل ائکوفئمینیزم.

قایناق

آینده‌ی نگران کننده در پیش‌روی آذربایجان

در صفحه‌ی 222 "کتاب دریاچه ارومیه" آمده است:

 

به نقل از اسکندر فیروز ریاست اسبق سازمان محیط زیست «ما از سرزمین‌های وسیع و لایقی برای حمایت و حفاظت از محیط‌زیست طبیعی و انسانی برخورداریم، ضمن آن که توان و پتانسیل بالایی برای تحقق بخشیدن به امر حفاظت داریم، اما از مهم‌ترین ویژگی و خصوصیت انسانی لازم، یعنی اعتقاد به حفظ محیط زیست و منابع طبیعی بی‌بهره‌ایم.» ما تجربه‌ی صرف اراده‌ی ملی برای برون‌رفت از شرایط سخت و نجات اکوسیستم‌های طبیعی را نداریم، لذا من‌بعد بایست در انتظار وضعیتی ناپایدارتر و آینده‌ای ناروشن برای منابع طبیعی و عرصه‌های تالابی این سرزمین باشیم. به طور قطع با چنین روند و رویکردی بی‌انگیزه در حفظ سرزمین، آذربایجان آینده‌ی نگران کننده‌ای در پیش‌رو دارد و روزهایی به مراتب سخت‌تر از خوزستان و ایلام را تجربه خواهد کرد.

به نقل از زهری (1963) نابغه‌ی بی‌بدیل گیاه‌شناسی و جامعه‌شناسی گیاهی فلسطینی، هیچ کشوری به اندازه‌ی ایران در سده‌ی گذشته طبیعت خویش را این چنین نیازرده و منابع طبیعی خود را به تاراج نبرده است، با این رویکرد و سابقه تاریخی، جهل و خودخواهی به ما اجازه نمی‌دهد تا حق حیات دریاچه ارومیه را محترم بشماریم. بنابراین ما پیش‌تر از آن‌که برای شناخت شرایط زیستی دریاچه ارومیه اقدامی انجام دهیم، سزاواریم جهت اصلاح طرز تفکرمان برای حفاظت از دارایی‌های منابع ملی، برنامه‌ریزی و اقدام نماییم و در این راستا چاره‌ای جز آغاز آموزش‌‎های جدی و بنیادین در سطح مدیریت‌های دولتی و ملی‌مان وجود ندارد.

 

این کتاب حاوی نتایج کنترل شده و پردازش یافته حاصل از مجموعه پایش‌های لیمنولوژیکی و بیولوژیکی پیکره اصلی و تالاب‌های اطراف دریاچه ارومیه می‌باشد، که به همت «شرکت مهندسین مشاور آبان‌پژوه»، «شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران» و «وزارت نیرو» تهیه و سال 1397 در تیراژ 1000 جلد توسط «انتشارات ایران‌شناسی» منتشر شده است.

کشف لذتی

پریسا میرزایی ماهر یازدیغی قیزیلی کاپ باشلیقلی اؤیکونون چؤزومو

اؤیکو فوتسال یاریشینین فینالینی و «قیزیلی کاپ» قازانماغی آنلاتیر. «پرستاری دانشکده‌سینین اوشاق‌لاری» مینی‌بوسدا «فوتسال سالونونا» گئدیب، اویناییب، ایکی «قول» ایله اویونو اوتورلار؛ اؤیکو بیتیر. اوچ کره فلاش‌بک ووراراق کئچمیشه قاییدیب آنلاتیچینین ذهنینده گؤرونتولر جانلانیر. اؤیکوده اوشاقلارین مینی‌بوسدا چیغیرباغیر سالماقدان و سالوندا ایسه اویونو اوتماقدان باشقا اؤزل بیر اولای باش وئرمیر؛ آنجاق بو دیتایللی آنلاتیدا نظره گلیر بیر شئیلر اولوشماقدا یوخسا بیر شئیلرین اولوشماغی آنلاتیلماقدادیر، نه ایسه هئچ بیر شئی اولوشمور. آنلاتینین گئدیشی مینی‌بوسدا اوشاقلارین داورانیشی و فوتسال سالونوندا ایسه یاریشمانین هارای هشیری ایله اؤنمسیز مساله‌لره توخونا توخونا قاباغا گئدیر. اؤیکونون آدی «قیزیلی کاپ» دا اولسا نظره گلمیر آنلاتی «کاپ» یوخسا «یاریشما»نین اطرافیندا دولانماق ایسته‌ین بیر آنلاتی اولا. بلکه دئمه‌مک و اشاره ائتمه‌مکله گیزلین بیر شئیلرین، اوخوجونون یاردیمی ایله، اوزه چیخارماق ایسته‌ییر! مینی‌بوس شولوقلوغو و اویونون هیجانی باشقا بیر زادی اؤرت‌باس ائدیر گؤره‌سن؟ اؤنجه آنلاتی بیچیمی و باشلانیشا باخیب سونرا اؤیکونون توتدوغو آماجی چؤزوب؛ آماجلادیغی یولون باشاریلی یوخسا باشاریسیز اولدوغونا گیره‌لیم.

اؤیکونون بوتونو، ایلک دؤرد جومله‌دن باشقا، بیرینجی شخصین باخیشیندان آنلاتیلیر. داها دقیق یاناشساق: اؤیکونون بیرینجی جومله‌سی آنلاتی آچیسینا اویمور و تک‌باشینا بیر جومله‌دیر؛ بونون نه‌دنی، اؤزو ده باشلانیشدا، سینما تئکنیکلری ائتکیسی اولابیلر. باشلانیشدا کامئرانین اوزاقدان بیر نوقطه‌یه یاخینلاشماسی، سانکی دیشاری عالمدن بیر نوقطه‌نی نظره آلیر، سونرا ایسه نظرده توتدوغو مینی‌بوسون اؤزللیکلرینی ساییر «پرستاری دانشکده‌سینین اوشاق‌لاری ایکی مینی‌بوس‌لا شهرین مرکزینده فوتسال سالونونا ساری گئدیرلر.» بیرینجی جومله‌ده آنلاتیچی اؤزو یوخدور و دیشاریدان آنلاتیلان بیر جومله‌دیر. پاراگرافین سونلاریندا «بیزیم مینی‌بوس» آرایا گلینجه «آچی» دَییشیر. دیشاریدان ایچَرییه گیرن بیر باشلانیش! بئله بیر تمهید، اؤیکونون باشلانیشیندا، گئنیش آچیدان دارالاراق اؤزل آچییا گیریب، اؤیکویه اؤزللیک باغیشلاییب بیر جور ائستئتیک لذتینی ده دادیزدیرا بیلر. آنجاق بؤیله «آچی دَییشمه» یالنیشلیق و دیققتسیزلیکدن ده دولایی اولابیلر هر حالدا.

ایلک پاراگرافین آنلاتی بیچیمی، دیشاری آچیدان ایچَری آچییا کئچمه‌یین، باشقا بیر نه‌دنی و یؤنو ده اولابیلر: بو، اؤیکونون بوتونلویونده یاتان تئمی وورغولاییر. دئدیییم کیمی، اؤیکو ایکی قاتلی بیر اؤیکودور؛ اوست و بللی‌جه گؤز اؤنونده اولان قاتین آنلاتیسینین اؤزه‌تینی باشدا گتیردیم؛ وورغولادیم کی آماج بونلارین دئمه‌یینده (فینال یاریشینا گئتمک و یاریشماق اولایلاری) باشقا «سؤزلری» گیزله‌تمه نیّتی‌دیر. داها دوغروسو اؤیکونون باشاباشیندا گلن بوتون دیتایللار، بیرشئیلرین گیزله‌تمه‌سینده اولان چابادیر. بئله‌لیکله، ایلک پاراگرافین آنلاتی بیچیمی ده، بیر ایشاره اولاراق (دیشاری و ایچَری) اؤتوردویوم سؤزه شاهید اولابیلر. آمما اؤیکونون ایچینده گیزله‌نن شئیلر یوخسا گیزله‌تمه‌یینه چابا گؤسترن تلاش (یالنیز متنین ایچینده گیزلنن ایپ اوجولار وئرمکله اوخوجونو اونون کشفینه دعوت ائتمه‌سی و یارادیجیلیق دادینی اوخوجویا دادیزدیرما تلاشی) یئرینه توشوب مو؟ آنلاتیچی (یازار) بئله بیر باشارییا واریب می؟

باخالیم یازارین اؤرت‌باس ائتدیی اولای/ قونو نه و گیزله‌تدییی اولایا/ قونویا وئردییی ایپ‌اوجولار متنده نئجه وئریلمیش؟

اوچ یئرده آنلاتی فلاش‌بکلرله کئچمیشه قاییدیب و ایندیکی زاماندا روایت اولان اولایین رغمینه کئچمیشدن ایشاره‌لر و خاطیره‌لر سؤیله‌ییر (خاطیرلاییر). 1ـ «تهران» کلمه‌سی راوینی کنکوردان سونرا جاوابلارین گلمه‌سی گونه آپاریب چیخاریر. 2ـ فوتسال سالونوندا قاچماق راوینین آتاسینین «اکین یئرینده» قارداشی ایله «او باشدان بو باشا» قاچماغینی خاطیرلادیر. 3ـ راوی «قول» وورجاغین قاچیب مربیسینی قوجاقلارکن «آلچا آغاجینا» دیرماشماسینی حیس ائدیب، اوردان دا توپون اوشاقلیقدا «مهین خالا»گیلین حیطلرینه توشدویو و ... یادینا توشور.

بیرینجی شخصدن (راوینین اؤزوندن) باشقا، اؤیکوده اؤنملی و باش کاراکتر یالنیز «لیلا»دیر. آنلاتیچینین اوشاقلیق چاغیندان یاخین دوستو اولان لیلانین داورانیشی کئچمیشی ایله ترس اولاراق، ایندیلر اینجیک اولوب و «بوندان قاباق هر کیم ده اوزدن گئتسه ایدی، او یئنه دئییب گولردی، اویناقلایاردی. ایندی او دا دیمه‌دوشر اولوب، بیر کلمه ایله او یان، بو یان اولور.» راوی اؤزو ده لیلانین بو اخلاقیندان اوشَنن کیمی‌دیر؛ لیلادان مینی‌بوسون ایچینده «فلش»ی سوروشاراق چکینه چکینه قورخو ایله داورانیر «گوله گوله ده اولسا بیرآز بئله هیجان و قورخو ایله لیلادان سوروشورام: فلشی گتیریب‌سن؟»

راوینین یاشامیندا ان اؤنملی و گله‌جه‌یینه باغلی اولان بیر نقطه‌ده، اونون کابوسلاریندا لیلا دا وار؛ کنکور جاوابلاری گلن گونون گئجه‌سی راوی یوخولارینین بیرینده لیلانین اؤزوندن آیریلماغینی گؤرور و لیلانین یانیندا اولماغی اونا کنکوردان چیخماماغی کیمی اؤنملی‌دیر« لیلا آیری شهره گئدیردی..‌.» ایره‌لیده بیلیریک کی لیلا تهرانا دا گئده بیلرمیش، نه ایسه اؤز شهرینده و راوینین یانیندا قالیر «او بو ریشته‌ده همی بوردان همی ده تهراندان کئچمیشدی» آنجاق لیلانین تهرنا گئتمه‌مه‌سی بیر دوگون اولور سونرالار: «لیلایا دئمک ایستیرم تهرانا گئتسئیدین، بلکه ایندی‌یه بیر مشهور باشگاها آلینمیشدین، یاخشی دا پول قازانیردین. یوخ، دئمیرم. تهران سؤزو آرایا گلنده، اولجه گولومسه‌‌ییب، نه فرق ائلیر کیمی بیر سؤز دئسه ده بیرآزدان سوسور»؛ «بلکه اونا دا نییه تهرانا گئتمه‌دیییندن، باباسیندان دانیشیب. یوخ دای لیلا هاچاندی باباسینین دالیجا دانیشمیر، ائله‌بیلیرم اوتانیر... منه ده بیر کلمه "بابام ایجازه وئرمه‌دی" دئدی» لیلا تهران سؤزونه حساس اولوب، بلکه ده ائله کنکور جاوابلاری گلن گوندن سونرا و تهرانی سئچمه‌دیییندن دولایی بئله اولموش و راوینین ده اونون بوجور «دیمه‌دوشر» اولدوغونا شاشیب قالماغی بوندان ایره‌لی گلیر، یوخسا لیلا راوینین یاخین و اسکی دوستودور (اوشاقلیقدا بیرگه توپ اوینارمیشلار).

بئله‌لیکله اؤیکونون توکه‌ندییینده «لیلا» و اونون شخصیتینه گؤره بیر نئچه سورو ایله باش‌باشا قالیریق؛ لیلانین بو قدر اینجیک قالماسی نه‌دَنی جاوابسیز بیر سوال اولاراق «آچیق» بوراخیلیر؛ او قدر کی اَن هیجانلی بیر اویونون سونوندا و «قیزیل کاپ»ی لیلانین اؤز «قول»وندان دولایی قازاندیقدان سونرا بئله، سوسوب قالیر «مجسمه کیمی هاراسا دونوخوب!»

اؤیکو دئمه‌مک، باشقا اؤنمسیز اولایلار و دیتایللاری ایله آلت قاتدا سوزن مساله‌نی اؤرت‌باس ائدرک اوخوجونو «کشف» لذتینه ناییل ائدیر.

اوخوجونون ایتمه‌سی

رمضان کریم‌زاده یازدیغی «ایتمک» باشلیقلی اؤیکونون چؤزومو

اوخوجونون ایتمه‌سی / بیر اؤیکونون بیچیم و ایچَریک چؤزومو

 

شریف مردی

 

اؤزت / اولای هؤرگوسو

قاباغیمیزا قویولان اؤیکونون ایکی تمل آنلاتیسی وار (ایکی دوزن اوزره یازیلمیش آنلاتی کی یازار اوجوندان توتوب سونونا قدر گتیریر)؛ بو ایکی روایتین اؤزه‌تی بئله‌دیر:

ساواش میدانیندا یالقیز بیر عسگرین دونوزلار اویلاغی اولان اورماندا ایتمه‌سی، تنهالیغی و ساواشین اوزاقدان گلن/ گلمه‌ین سسی، آجلیق و دیری قالما ایسته‌یی. بونلار بیرینجی آنلاتینین اؤزه‌تی و اولای هؤرگوسودور. ایکینجی آنلاتینین اؤزه‌تی ایسه، عسگرین دونوزبالاسینین یئدیییندن سونرا دونوزبالاسینین آناسی اونون آردینا توشوب انتقام آلما ایسته‌یی. بو آرا مئتافوریک اولاراق عسگرین دونوزلانماسی اینسانلیق و حیوانلیق عالمینی بیر ائدیب، یازار آماجلادیغی قاورامی اؤیکونون بیتمه‌یی ایله یئرینه یئتیریر/ یئتیرمک ایسته‌ییر.

باشلانیش / آچیلیش

اؤیکونون آماجلادیغی قاورام اولدوقجا گؤزل و شوک دورومدا ایلک جومله‌ده خولاصه اولاراق گتیریلمیش؛ دئمک اولار ایلک جومله باشقا بوتون جومله‌لری قاپساماق ایسته‌ییر، یوخسا باشقا بوتون جومله‌لر ایلک جومله‌نین آردیندان اونو آچیقلاما آماجی ایله گلمیش: «هئچ ساواش سونا چاتماق ایسته‌میر.» جومله اؤزاؤزلویونده اولدوقجا ساده و سیرادان بیر جومله‌دیر البته، نه ایسه آردیندان گلن آنلاتیلار اونا اؤزللیک وئرمیش. آمما جومله یالنیز بئله یازیلمالی ایمیش؛ یانی باشقا جور یازیلسا ایدی بلکه اؤیکونون باشقا اوبیر جومله‌لری ایله هئچ آیریلماز و یالنیز سیرادان یازیلمیش بیر جومله ایدی.

«ساواش» مطلق اولاراق (اؤزللیک وئریلمه‌دن) آیریلیر و سونرا «سؤز/ پیام» اونا (ساواشا) یاپیشیر «سونا چاتماق ایسته‌میر». "ساواش هئچ سونا چاتماق ایسته‌میر" یازیلسایدی جومله‌نین هئچ اؤزللیگی اولماز و یالنیز بیر جور اؤیکویه و آنلاتی‌یا گیریش جومله اولوردو و «ساواش» همن عسگر ایچینده اولان ساواش اولوردو یالنیز. آنجاق سادالادیغیم کیمی ایلک جومله تام باغیمسیز (اؤیکودن دیشاری) بیر جومله اولموش و اؤزونو اؤیکونون بوتون جومله‌لرینده و روحوندا گؤسترمکده‌دیر.

ایکینجی جومله‌یه گلینجه، نه‌دن بیرینجی جومله‌نین ترسینه، ایکینجی جومله‌ده ساواشین «آخر گونلرینه» یئتیشمکدن سؤز آچیر؟ «هئچ ساواش سونا چاتماق ایسته‌میر. آخیر گون‌لرینه یئتیشن ساواشین، هردن پارتلاییش سسی گلیر.» اوچونجو جومله ایسه تام باشقا قونویا گیریر: «یئمه‌یه بیر شئی آختاریرام.» داغینیق و قارشیتلی بو جومله‌لر نه‌یه گؤسترگه‌دیر؟ اؤیکو نه‌دن بئله باشلانمیش؟

بیرینجی جومله‌نی داها قابارتماق اوچون و چلیشکی یاراداراق ایلک جومله ایله تام قاریشتلی جومله، ایکینجی جومله‌دیر: «آخیر گون‌لرینه یئتیشن ساواش». نه‌دن «هئچ ساواش سونا چاتماق ایسته‌میر؟» چونکو هر ساواش باشقا ساواشا باغلانیر و ساواش ساواش دوغور. «آخیر گون‌لرینه یئتیشن ساواش»ین ایچینده «یئمه‌یه بیر شئی آختاریر» و بو آختاریش باشقا ساواشا سبب اولور. اؤیکوده قاباق گئتدیکجه داها ساواش مطلق اولاراق اینسانلیق عالمینده ده محصور قالمیر.

ایلک اوچ جومله سالدیرغانلیقلا باشلانمیش، مینیمال‌دیر و اؤیکونو ایچَرن تئم‌لرین قایناغی. آنجاق بئله باشلانان ایلک پاراگرافین آردینا گلینجه بیر جور دوشوکلوک، تلَسمک، و فیکیرلشمه‌میش آردآردا گلن جومله‌لر (پاراگرافین اوزانماسی ایله) وار.

بیچیم (فورم)

ساواش اورمانا اوغراییب، اینسانلار (دوشمان یوخسا دوست؛ فرق ائتمز) دونوزلار جایناغینا باسقی ائدیب اونلاری هورکوتوب، سونرا دا دونوزلار ساواشدان قالان جنازه‌لره داراشیب. قورخو، قورخو تؤره‌دیب! ساواش ایچ ایچه گیریب بله‌شیب و قارماشیق دوروم‌دور ایندی. اولایلار و خیریم خیردا ریوایتلرله عسگر آجلیغینا چاره قیلیر؛ اوچورومدان و «بیر تیکه جان»دان سؤز ائدیلیر. عسگر اؤلوب یئییلیر.. دونوزلاشیر! آمما...

اوسته سادالادیغیم دوزن و اؤزت ییغجام شکیلده، یانی ایچَریک و فورم بیرلییینده ییغیشیب بیرله‌شیب بوتونلَشسه‌یدی سه، گؤزل و لذت وئریجی اؤیکویه شاهید اولوردوق. آنجاق آنلاتی بیچیمی بیربیرینه اویوشمایان و آیری توشموش روایتلرله آنلاتیلیر. بیچیم کسیم قیریق آنلاتی‌یا چئوریلیر و اؤزونده بیر بوتونلوک داشیمیر. ایکی آنلاتینی یازار کسرک بیربیریندن آییریب. حال بوکی عسگرین گئت گئده دونوزلاشماسی باشقا دونوز اونو تعقیب ائتمه‌سی ایله یاناشی‌دیر. هر شئی بیتیب توکه‌نندن سونرا آنادونوزون بالاسینی یوخ ائدن آدامین آردینا توشمک آنلاتیلیر!

آنلاتینین ایره‌لیله‌مسینده قارماقارشیقلیغا یول وئریر. بئله‌لیکله نه اوسته گتیردیییم ایلک جومله‌نین بوتونلشمَسینه (اؤیکونون باشاباشیندا) یاردیم ائده‌بیلیر نه ده اولایلارین هؤرگوسونو دوزنله آپارابیلیر. بو اوزدن بلکه اؤیکویه و آنلاتی‌یا یارارسیز و آرتیق جومله‌لر و اولایلار گتیریر.

آرادا هلی‌کوپتر اولایی و اونون پارتلاماسی، یالنیز عسگری اوچوروما چکمه‌یینه می یاردیم ائدیر یوخسا باشقا آماج می وار بونلارین دئمه‌یینده؟ اویسا قالابالیق و قارانلیق اورمان‌دا ایتن هرکس ایستر ایسته‌مز اوچوروما اوغرایابیلر!

سوی قونوسونا توخونماسی یوخسا اینانج و مذهب داواسی بیرجور ساواشا اؤزللیک وئرمه ایسته‌یی‌دیر، حال بوکی دونوز بالاسینی دیدیب یئمک و سونرا دونوزلاشماق اؤنجه‌کی اؤزللییه قارشی قاورام یارادیر. آچیقلادیغیم ایلک جومله ده بئله توخونمالارا آیغری‌دیر. بو اوزدن باشدان آشاغی بیر جور قارماقاریشیقلیق وار؛ ایستر ایچریک ایستر بیچیم‌ده.

دیل

دیل قونوسونا گلینجه آرادا یاریم‌یامالاقلیق وار. (باشاریسیزلیقدان دئییل بو!) آنجاق بوسؤزون دئمه‌یینه اؤزومو حاقلی بیلمیرم، چونکو متن‌دن شاهید گتیرمکله سؤزومو اثبات ائتمم گرک. بلکه دیقت‌سیزلیکدن اولموش بو شلخته‌لیک، آنجاق بیچیم (فورم) دوزن‌سیزلییی عجله و دیقت‌سیزلیک سؤزو دئییل هر حالدا.

سونوج

«رمضان کریم‌زاده» یازدیغی اؤیکو «ایتمک» باشلیغی ایله اؤزونده «ساواش قارشیتی» سؤزلر و قاوراملار داشییاراق، باشلانیشی گؤزل و اینجه‌لیکله تمل آنلاتینی گئنیشله‌دیب آنجاق آدینا اویغون آنلاتینین اوجونو ایتیریر و بیر جور قارماقارشیقلیغا یول وئریر اؤیکونون بوتونلویونده. یازار آماجلادیغی پیلانی دوز چیخارابیلمیر، یونتانمامیش بیر اؤیکو اولور سونوندا. دوغروسو «اؤیکو» ده دئیه‌بیلمرم بو یازییا و یالنیز «گؤزل اولابیلن اؤیکویه چالیشما» داها اویغون.

اشاره ائتدیییم «ایتمک» آنلاتی‌دا دئییل ده، اوخورکن اوخوجودا باش وئرسه ایدی نه گؤزل اولور و ائستئتیک ذوق وئرردی. آماجیم "اوخوجونون ایتمه‌سی"ندن ایتالییان گؤسترگه‌بیلیمچی و دوشونور "اومبئرتو ائکو"نون "آچیق یاپیت" باشلیقلی کیتابیندا اؤتوردویو «بلیرسیزلیک» قاورامی‌دیر.

اوچ تام بیه‌ندیییم و وازکئچیلمز لیستیم

الی مئدیالاردا آچیق اولان دوستلارین بیرینه یازدیم: اولورسا اوتوزایکینجی تهران اولوسلارآراکیتاب‌سرگیسی‌نه تورکجه دَیرلی کیتابلار لیستی یازیب مئدیالاردان یایسین؛ بلکه سرگی‌یه گئدنلر ایچین یارارلی اولار. گؤره‌وی منه قایتاردی سایین دوست! اویسا من یالنیز بیر اوخوجو، چوخلو (اؤزلجه یئنی چیخان) کیتابلار  هله الیمه چاتماییب (اوخوماغی پای اولسون!) بو اوزدن اوخودوغوم و ائتکیله‌ندیییم کیتابلارین بیرنئچه‌سینی اؤزللیکلری ایله بیر یئرده سیرالامایا قرار وئردیم؛ آنجاق:

لیست یازماغا کئچینجه بیر سیرا چتینلیکلره راستلادیم و کیتاب عالمینده نه قدر الی بوش اولدوغوموزا بیر داها واردیم. دونن ایسه (اوردیبهشتین دؤردو) سرگی‌یه باش ووروب کیتابلارین باهاسینا... بو اوزدن یالنیز اوچ ان دیرلی کیتابی تانیتدیرماغا قرار وئردیم.

هر حالدا بیلرک کی بو لیست: 1ـ یالنیز منیم باخیشیمی داشیییر و منیم ماراغیمدان دولایی یازیلمیش بیر لیست. 2ـ اوخویوب دَیرلی اولدوغونا واردیغیم کیتابلاردیر. 3ـ باسیلماغیندان خبریم اولوب آنجاق اوخومادیغیم کیتابلاری گتیرمه‌میشم. 4ـ چوخلو کیتاب یئنیجه باسیلیب کی هئچ خبریم یوخ اونلاردان. 5ـ شعر قونوسونا گیرمه‌‎میشم. 6ـ ان اؤنملیسی: لیست‌دن قات قات چوخ اوخودوغوم کیتابلار وار، آنجاق اونلارین آدینی چکمه‌دیم؛ چونکو گتیردیییم کیتابلاری دیل و قورولوش آچیدان پارلاق و دوزگون گؤرموشم. اونلاری یئنیجه یازماغا باشلایان و یازار اولما آرزوسوندا اولان کیمسه‌لرین یانسیماغی دا ایلک آددیم‌دا یارارلی گؤرورم! 7ـ لیست اؤنجه‌لیک اساسیندا یازیلمیش‌دیر. 8ـ تعارف‌سیز بیر لیست.

{کیتابین آدی ـ یازار ـ ناشر}

بیر: آذربایجان حیکایه‌لری ـ آذربایجان یازارلاری ـ بوتا

تورکجه اؤیرشمه‌یه باشلادیغیم زامانلار آذربایجان حیکایه‌لری آدیندا ایکی جیلدلیک بیر کیتاب آلدیم و اونلاری ایچدیم. ایچدیم دئدیییمده تام معناسی ایله آلت و اوست بیلینجیمه یئدیردیم. دیل قونوسوندان اؤته‌یه گلینجه، ایکی جیلدلیک بو کیتابدا گلن حیکایه‌لر آذربایجانین آدلیم یازارلاریندان سئچیلمیش اثرلردیر و بونلارین ایچینده ایسه ان پارلاق حیکایه، آنار رضانین «من، سن، او و تلفن». بو اوزدن کیتابدا گلن حیکایه‌لرین اوخوماغینی دؤنه‌لرله ماراقلی اولان اوخوجولارا اؤنرمک ایسته‌ییرم. بونو دا آرتیرماق ایسته‌ییرم: (سرگی‌یه باش ووردوغومدا) چوخلو یئنیجه چیخمیش کیتابلار وار کی کؤچورولوب (تورکیه‌دن و آذربایجاندان) بو چوخ سئویندیریجی اولای. اونلارین نه قدر کؤچورمه‌یینده امانت رعایت اولوب، نه قدر حرفه‌ای ایشله‌نیلیب؟ بیلمیرم. آنجاق هامیسی گؤزل و اوخونمالی. آدینی بوردا چکدیییم کیتاب منه یئنیجه باشلادیغیمدا ائتکی بوراخمیش و زامان باخیمیندان ایسه ایلک سیرادا او اوزدن گتیردیم؛ یوخسا باشقا کیتابلار دا عینی دورومدا اولابیلر بو جهتدن.

ایکی: قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر ـ الیف. نورانلی ـ ساوالان ایگیدلری

کیتابدا گلن دوققوز حیکایه احمد صادقی اشرافی ایللر اؤنجه یازدیغی اؤیکولردیر. دیل و یاپی اولدوقجا گؤزل! بو کیتابا و اؤیکولرینه گؤره ایکی مستقل مقاله یازمیشام و بوندان آرتیق یازمایاجام. کیتابدا یالنیز اینجیدیجی شئیلر وار کی مقاله‌لریمده اشاره ائله‌میشم و بو یازارا قاییتمیر بلکه کیتابی ساهمانلایانلارا قاییدیر.

اوچ: قیرمیزیم ـ غفور امامی‌زاده خیاوی ـ نظامی گنجه‌ای

غفور امامی زاده، 2016ده کاشغرلی اولوسلار آراسی تورکجه اؤیکو یاریشماسیندا «قیرمیزیم» اؤیکوسو ایله بیرینجی روتبه‌نی قازاندی و کیتاب ایسه یازارین اون‌بیر اؤیکوسونو داشیییر اؤزونده قیرمیزیم‌له برابر). یئری گلمیشکن دئییم کیتابدا گلن سونونجو اؤیکویه باشقا یئرده بیر مقاله یازمیشام. دیلی روان (بیر ایکی یئرده یازارینان سؤزبیر ده اولماسام دا، آنجاق بوتونلوکده بیه‌ندیییم کیتابلاردان‌دیر).

(قرار اولسا ایراندا یازیلیب یاییلان کیتابلاری یالنیز گتیرم. او لیست بئله دییشردی: 1ـ قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر. 2ـ قیرمیزیم. 3ـ بوغاناق. اوچونجو کیتابی کیرپی یاییم ائوی چیخاریب و محمد ملک‌نژاد یازمیش؛ من اؤزوم ائدیتورلاریندان بیری‌یم. کیتاب یاخشی یاییلمادی! نه ایسه کیتابین گؤزللییینده هئچ شوبهه یوخدور. رومان آذربایجانین 1325 و سونرالارینا عاید اولان نئچه بویوتلو بیر ریوایت‌دیر؛ عینی حالدا رومان ایندیکی زامانا قاییداراق، عراق ایران ساواشی و آذربایجان اینسانینین دردلرینی ائشیر.)

 

بیر نوکته: اوچ دنه کیتاب آدی یازماق اوقدر ده چتین دئییلمیش! آنجاق من وازکئچیلمز کیتابلاری یازدیم، کیتاب قیتلیغیندا و کیتاب‌سازی دؤنه‌مین قیزغین واقتیندا! بونا رغمن هئچ ده راضی ائتمه‌دی بیله‌می بو لیست. بیر طرفدن چوخ آز، باشقا یاندان اوخودوغوم و تانیش اولدوغوم داها آز (کیتابلار چوخ یاریماقیرچ یاییلیر بیزیم اؤلکه‌ده!)؛ بیر یاندان داها چوخ کیتابلار وار کی کیتابین بوتونو ایله ده راضی اولماسام بیر قیسم اؤیکولری یوخسا بعضی یئرلری بَتر اوره‌یه یاتان یازیلمیش... اونلاری دا گتیرمه‌میشم. بو اوزدن باشقا بیر قرارا گلدیم:

سایین اوخوجو و یارادیجی دوستلاریمدان ریجا ائدیرم اؤلری ده اوخویوب و تام بیه‌ندیکلری (هر جهتدن و قاپساملی اولاراق) اوچ کیتابی اؤزللیک‌لری و ندن‌لری ایله ساییب مئدیالارا قویسونلار؛ بلکه اطرافلی بیر لیسته یئتیشدیک سونوندا. بئله‌لیک‌له: «اوچ تام بیه‌ندیییم و وازکئچیلمز لیستیم» چالئشینه چاغیرماق ایسته‌ییرم دوستلاری. آنجاق بیر نئچه شرط ایله.

ـ چالیشاق ایراندا یازیلمیش کیتابلاردان اولسون.

ـ دیل و یاپی (اؤیکو، رومان، شعر) قونوسوندا سوموکلو اولسون

ـ تام معناسیندا تعارفدان دیشاری و وازکئچیلمز بیر لیست اولسون.

32جی کیتاب سرگیسینه اؤنریلر دیله‌یی...

ایل دؤنوب گلدی و تهران کیتاب سرگیسی، ایکی هفته‌دن سونرا باشلاناجاق؛ چوخ گؤزله‌دیییمدن دولایی بیرآز هیجانلی‌یام. اؤز یئنی کیتابیم چیخاجاق می اوتوز ایکینجی اولوسلار آراسی کیتاب سرگیسینه چیخمایاجاق؟ بیلمیرم! 1395ده اون اوچ مقاله‌دن اولوشان بیر کیتاب ساهمانلاییب بیر ناشره تاپشیردیم؛ اخلاقسیزلیق دولاییسیندان او ناشیر کیتابی او قدر یوباتدی کی سونوندا امیدیم قیریلمیشدی! ایل اولدو 1398...  ایکی اوچ آی اؤنجه بئینیمده بیر قورجاناق قالخیشیندان دولایی سایین غفور امامی‌زاده خیاوی ایله سؤزبیر اولدوق کی بیرگه کیتابلاریمیزی نظامی گنجه‌ای یایین ائوینه تاپشیراق! و ایندی کیتابین چیخماغینی گؤزله‌ییریک. غفور بیر اؤیکو توپلوسو، من بیر مقاله توپلوسو تنقید قونوسوندا.

سؤز اؤزو بورخولوب کیتابلاریمیزین چیخماغینا گلیب دولاشدی، درددن و گؤزله‌مکدن دولایی! یوخسا آماجیم بو ایل سرگیسیندن آلاجاغیم کیتابلاردان دانیشماق ایدی. اؤزوم، ماراغیما اویغون بیر لیست ساهمانلامیشام، آنجاق دوستلاردان کیتاب اؤنریلری وارسا باشدان آیاغا قولاغام...

اَت‌چکن ماشینی...

دونن ایلگینج بیر دیالوقا شاهید ایدیم.

(اوچ نفره بیر اوتوروم اولاراق اؤزل قونو اوزرینده دارتیشیردیق؛ ایکی دوکتور بیر ده من) دانیشیغیمیزین اورتاسیندا، یان بؤلمه‌لرده باشقا آرخاداشلاردان تلفن‌دا تورکجه دانیشجاغین، بیزیم ایکی دوکتوردان بیری سسی ائشیدَرک یاواشدان دئدی:

ـ میبینی این سمت همه‌شون ترکن...

ـ ببین... همه‌شونم بریزی تو چرخ گوشت یه آدم ازشون درنمی‌آد.

 

سؤزلرین هاردان، نه‌دن، نئجه قایناقلاندیغینی بیر کنارا قویاق. یانینداکی دیری آدامی، ات‌چکن‌دن کئچیرتمک!ی هئچ می هئچ خیالیندا گتیره بیلرمی سایین دوکتوروموز؟ انتزاعی و تورک کلمه‌سی، سویچولوق و ... بیر یاندا قالسین؛ دئیک دانیشیق عالَمی و بیزیم ده شیزوفیرینیک دونیامیز اولاراق دوشونجه‌میز ده اؤیله. آنجاق یانینداکی ایش‌داشینی نئجه ائله‌جه بیر ماشینا بوراخیب ایچیندن آدام چیخارتماق ایسته‌ییر؟

سایین دوکتوروموز منیم اینجیک اولدوغومو بیلدیییندن سونرا نه قدر عوذور دیله‌ییب! او سؤز هارا بو عوذور هارا!

سؤز تا آخشاما قدر و آخشامدان صوبحه قدر باشیمدا دولانیر، تاریخ بویو اَت‌چکن ایچینده ازیلیب تؤکولن اینسانلارین ناله‌لری قولاغیمدایدی و هله ده...