اوبلوموف

روس رومانلاری همشه حیرانلیقلا منی اؤزونه چکمیش. بو گونلر «اوبلوموف»و اوخویورام. اوچ گونده بئش یوز صفحه اوخودوم. شیرین!

کیتاب تانیتیمی ـ طاهر بن جلون

طاهر بن جلون!

مراکش دوغوملو. فرانسه دیلینده یازیر.

رومانلارینا گؤره اؤدوللر قازانمیش.

«مرد خسته»نی اوخودوم اوندان. «سمیه نوروزی» ترجمه‌سی ایله.

کیتاب قطعا اوخوماغینا دیر.

هر کیتابین اوخوماغیندا آدام اؤزونو بیرجور صفحه‌لرده گؤرور، یوخسا یازیلمیش اتمسفرده اؤزونون ده نفس چکمه‌یینی حیس ائدیرسه؛ دئمک کیتاب اوغورلو. و بو دا عینن ائله! یا هرحالدا منه اؤیله گلمیش.

اوخوماغینی اؤنریرم.

کیتاب تانیتیمی ـ یووال نوح حراری

بیر نئچه گوندور یووال نوح حراری[1] و یازدیغی دونیا سویه‌سینده چوخ ساتیلان اوچ کیتابی ایله ایلگیله‌ندیم. تام ایلگیمی چکن اوچ کیتاب بونلار اولدو؛ ساپیئنس: اینسان تورونون قیسا تاریخی[2]، هومو دئوس: گله‌جه‌یین قیسا تاریخی[3] و 21 درس 21جی یوزایل ایچین[4].

بیرینجی کیتابی ماراقلا اوخودوم و شاشیرمیش کیمی قالارقالدیم، بعضن گؤز آچیجی نکته‌لره ده راستلاشدیم؛ ایکینجی کیتابینا گلینجه ایچیمده قورجالانان بیر قورخو ایله اوزاوزه گلدیم و اوچونجو کیتابینی اؤزوم ده آچیقلایابیلمیه‌جه‌ییم دویغولار یاشایاراق اوخودوم/ دینله‌دیم. حرارینین قونویا گیریشی اؤزل‌دیر. اطرافلی ایشیق سالماقدا داهی‌دیر.

کیتابلار نه‌دن بحث ائدیر؟ آدلاریندان بللی اولسا دا سؤز قونوسو، کیتابین ایچ دونیاسی درین و باشقا! بیرینجی کیتابدا، یئر اوزونده بیرینجی اینسانین 2500000 ایل بوندان اؤنجه آفریقا باییرلاریندا آیاق باسدیقدان تا ایندی‌یه قدر اوز وئرن اوچ دئوریمدن سؤز ائدیر: بیلیش‌سل دئوریم[5]؛ تاریم‌سال دئوریم[6]؛ بیلیم‌سل دئوریم[7]. اوچ دئوریمی آچیقلاییب اونلارین ائتکیسینی (اینسانا و باشقا جانلیلارا) سایاندان سونرا ایکینجی کیتابینا و گله‌جک تاریخه کئچیر؛ هومو دئوس دئیه آدلاندیران آللاه‌اینسان‌ین، بیولوژی و کامپیوتر بیلیملرینین ایره‌لیله‌ییشینده و الگوریتملرین حوکم سوردویو عصرده، باشینا نه‌لر گله‌بیلر؟ و چاره نه‌دیر (چاره وارسا اگر!)

حراری، اینسان یئراوزونون اگَمَنی اولوب، هر شئیی الینه کئچیریب، سونرا یاشامینا معنا تؤره‌دیب، آنلاملار، دیللر، مذهب‌لر یارادیب... آنجاق تئکنولوژی گلیشدیکجه گله‌جک‌ده هر شئیین کنترلونو الدن وئررک الگوریتملر اویونجاغی اولماقدان دانیشیر.

نوح البته بؤیوک سورغولار قویور اوخوجونون قاباغینا و چالیشیر اونلارا بیر جاواب آراسین! جاوابلارینی رد یا قبول دا ائده‌بیلریک آنجاق سورغولار یئرینده و دهشتلی!

---

[1] Yuval Noah Harari

[2] Sapiens: A Brief History of Humankind (2014)

[3] Homo Deus: A Brief History of Tomorrow (2016)

[4] 21 Lessons for the 21st Century (2018)

[5] Cognitive revolution

[6] Agricultural revolution

[7] scientific revolution

آینده‌ی نگران کننده در پیش‌روی آذربایجان

در صفحه‌ی 222 "کتاب دریاچه ارومیه" آمده است:

 

به نقل از اسکندر فیروز ریاست اسبق سازمان محیط زیست «ما از سرزمین‌های وسیع و لایقی برای حمایت و حفاظت از محیط‌زیست طبیعی و انسانی برخورداریم، ضمن آن که توان و پتانسیل بالایی برای تحقق بخشیدن به امر حفاظت داریم، اما از مهم‌ترین ویژگی و خصوصیت انسانی لازم، یعنی اعتقاد به حفظ محیط زیست و منابع طبیعی بی‌بهره‌ایم.» ما تجربه‌ی صرف اراده‌ی ملی برای برون‌رفت از شرایط سخت و نجات اکوسیستم‌های طبیعی را نداریم، لذا من‌بعد بایست در انتظار وضعیتی ناپایدارتر و آینده‌ای ناروشن برای منابع طبیعی و عرصه‌های تالابی این سرزمین باشیم. به طور قطع با چنین روند و رویکردی بی‌انگیزه در حفظ سرزمین، آذربایجان آینده‌ی نگران کننده‌ای در پیش‌رو دارد و روزهایی به مراتب سخت‌تر از خوزستان و ایلام را تجربه خواهد کرد.

به نقل از زهری (1963) نابغه‌ی بی‌بدیل گیاه‌شناسی و جامعه‌شناسی گیاهی فلسطینی، هیچ کشوری به اندازه‌ی ایران در سده‌ی گذشته طبیعت خویش را این چنین نیازرده و منابع طبیعی خود را به تاراج نبرده است، با این رویکرد و سابقه تاریخی، جهل و خودخواهی به ما اجازه نمی‌دهد تا حق حیات دریاچه ارومیه را محترم بشماریم. بنابراین ما پیش‌تر از آن‌که برای شناخت شرایط زیستی دریاچه ارومیه اقدامی انجام دهیم، سزاواریم جهت اصلاح طرز تفکرمان برای حفاظت از دارایی‌های منابع ملی، برنامه‌ریزی و اقدام نماییم و در این راستا چاره‌ای جز آغاز آموزش‌‎های جدی و بنیادین در سطح مدیریت‌های دولتی و ملی‌مان وجود ندارد.

 

این کتاب حاوی نتایج کنترل شده و پردازش یافته حاصل از مجموعه پایش‌های لیمنولوژیکی و بیولوژیکی پیکره اصلی و تالاب‌های اطراف دریاچه ارومیه می‌باشد، که به همت «شرکت مهندسین مشاور آبان‌پژوه»، «شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران» و «وزارت نیرو» تهیه و سال 1397 در تیراژ 1000 جلد توسط «انتشارات ایران‌شناسی» منتشر شده است.

اوچ تام بیه‌ندیییم و وازکئچیلمز لیستیم

الی مئدیالاردا آچیق اولان دوستلارین بیرینه یازدیم: اولورسا اوتوزایکینجی تهران اولوسلارآراکیتاب‌سرگیسی‌نه تورکجه دَیرلی کیتابلار لیستی یازیب مئدیالاردان یایسین؛ بلکه سرگی‌یه گئدنلر ایچین یارارلی اولار. گؤره‌وی منه قایتاردی سایین دوست! اویسا من یالنیز بیر اوخوجو، چوخلو (اؤزلجه یئنی چیخان) کیتابلار  هله الیمه چاتماییب (اوخوماغی پای اولسون!) بو اوزدن اوخودوغوم و ائتکیله‌ندیییم کیتابلارین بیرنئچه‌سینی اؤزللیکلری ایله بیر یئرده سیرالامایا قرار وئردیم؛ آنجاق:

لیست یازماغا کئچینجه بیر سیرا چتینلیکلره راستلادیم و کیتاب عالمینده نه قدر الی بوش اولدوغوموزا بیر داها واردیم. دونن ایسه (اوردیبهشتین دؤردو) سرگی‌یه باش ووروب کیتابلارین باهاسینا... بو اوزدن یالنیز اوچ ان دیرلی کیتابی تانیتدیرماغا قرار وئردیم.

هر حالدا بیلرک کی بو لیست: 1ـ یالنیز منیم باخیشیمی داشیییر و منیم ماراغیمدان دولایی یازیلمیش بیر لیست. 2ـ اوخویوب دَیرلی اولدوغونا واردیغیم کیتابلاردیر. 3ـ باسیلماغیندان خبریم اولوب آنجاق اوخومادیغیم کیتابلاری گتیرمه‌میشم. 4ـ چوخلو کیتاب یئنیجه باسیلیب کی هئچ خبریم یوخ اونلاردان. 5ـ شعر قونوسونا گیرمه‌‎میشم. 6ـ ان اؤنملیسی: لیست‌دن قات قات چوخ اوخودوغوم کیتابلار وار، آنجاق اونلارین آدینی چکمه‌دیم؛ چونکو گتیردیییم کیتابلاری دیل و قورولوش آچیدان پارلاق و دوزگون گؤرموشم. اونلاری یئنیجه یازماغا باشلایان و یازار اولما آرزوسوندا اولان کیمسه‌لرین یانسیماغی دا ایلک آددیم‌دا یارارلی گؤرورم! 7ـ لیست اؤنجه‌لیک اساسیندا یازیلمیش‌دیر. 8ـ تعارف‌سیز بیر لیست.

{کیتابین آدی ـ یازار ـ ناشر}

بیر: آذربایجان حیکایه‌لری ـ آذربایجان یازارلاری ـ بوتا

تورکجه اؤیرشمه‌یه باشلادیغیم زامانلار آذربایجان حیکایه‌لری آدیندا ایکی جیلدلیک بیر کیتاب آلدیم و اونلاری ایچدیم. ایچدیم دئدیییمده تام معناسی ایله آلت و اوست بیلینجیمه یئدیردیم. دیل قونوسوندان اؤته‌یه گلینجه، ایکی جیلدلیک بو کیتابدا گلن حیکایه‌لر آذربایجانین آدلیم یازارلاریندان سئچیلمیش اثرلردیر و بونلارین ایچینده ایسه ان پارلاق حیکایه، آنار رضانین «من، سن، او و تلفن». بو اوزدن کیتابدا گلن حیکایه‌لرین اوخوماغینی دؤنه‌لرله ماراقلی اولان اوخوجولارا اؤنرمک ایسته‌ییرم. بونو دا آرتیرماق ایسته‌ییرم: (سرگی‌یه باش ووردوغومدا) چوخلو یئنیجه چیخمیش کیتابلار وار کی کؤچورولوب (تورکیه‌دن و آذربایجاندان) بو چوخ سئویندیریجی اولای. اونلارین نه قدر کؤچورمه‌یینده امانت رعایت اولوب، نه قدر حرفه‌ای ایشله‌نیلیب؟ بیلمیرم. آنجاق هامیسی گؤزل و اوخونمالی. آدینی بوردا چکدیییم کیتاب منه یئنیجه باشلادیغیمدا ائتکی بوراخمیش و زامان باخیمیندان ایسه ایلک سیرادا او اوزدن گتیردیم؛ یوخسا باشقا کیتابلار دا عینی دورومدا اولابیلر بو جهتدن.

ایکی: قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر ـ الیف. نورانلی ـ ساوالان ایگیدلری

کیتابدا گلن دوققوز حیکایه احمد صادقی اشرافی ایللر اؤنجه یازدیغی اؤیکولردیر. دیل و یاپی اولدوقجا گؤزل! بو کیتابا و اؤیکولرینه گؤره ایکی مستقل مقاله یازمیشام و بوندان آرتیق یازمایاجام. کیتابدا یالنیز اینجیدیجی شئیلر وار کی مقاله‌لریمده اشاره ائله‌میشم و بو یازارا قاییتمیر بلکه کیتابی ساهمانلایانلارا قاییدیر.

اوچ: قیرمیزیم ـ غفور امامی‌زاده خیاوی ـ نظامی گنجه‌ای

غفور امامی زاده، 2016ده کاشغرلی اولوسلار آراسی تورکجه اؤیکو یاریشماسیندا «قیرمیزیم» اؤیکوسو ایله بیرینجی روتبه‌نی قازاندی و کیتاب ایسه یازارین اون‌بیر اؤیکوسونو داشیییر اؤزونده قیرمیزیم‌له برابر). یئری گلمیشکن دئییم کیتابدا گلن سونونجو اؤیکویه باشقا یئرده بیر مقاله یازمیشام. دیلی روان (بیر ایکی یئرده یازارینان سؤزبیر ده اولماسام دا، آنجاق بوتونلوکده بیه‌ندیییم کیتابلاردان‌دیر).

(قرار اولسا ایراندا یازیلیب یاییلان کیتابلاری یالنیز گتیرم. او لیست بئله دییشردی: 1ـ قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر. 2ـ قیرمیزیم. 3ـ بوغاناق. اوچونجو کیتابی کیرپی یاییم ائوی چیخاریب و محمد ملک‌نژاد یازمیش؛ من اؤزوم ائدیتورلاریندان بیری‌یم. کیتاب یاخشی یاییلمادی! نه ایسه کیتابین گؤزللییینده هئچ شوبهه یوخدور. رومان آذربایجانین 1325 و سونرالارینا عاید اولان نئچه بویوتلو بیر ریوایت‌دیر؛ عینی حالدا رومان ایندیکی زامانا قاییداراق، عراق ایران ساواشی و آذربایجان اینسانینین دردلرینی ائشیر.)

 

بیر نوکته: اوچ دنه کیتاب آدی یازماق اوقدر ده چتین دئییلمیش! آنجاق من وازکئچیلمز کیتابلاری یازدیم، کیتاب قیتلیغیندا و کیتاب‌سازی دؤنه‌مین قیزغین واقتیندا! بونا رغمن هئچ ده راضی ائتمه‌دی بیله‌می بو لیست. بیر طرفدن چوخ آز، باشقا یاندان اوخودوغوم و تانیش اولدوغوم داها آز (کیتابلار چوخ یاریماقیرچ یاییلیر بیزیم اؤلکه‌ده!)؛ بیر یاندان داها چوخ کیتابلار وار کی کیتابین بوتونو ایله ده راضی اولماسام بیر قیسم اؤیکولری یوخسا بعضی یئرلری بَتر اوره‌یه یاتان یازیلمیش... اونلاری دا گتیرمه‌میشم. بو اوزدن باشقا بیر قرارا گلدیم:

سایین اوخوجو و یارادیجی دوستلاریمدان ریجا ائدیرم اؤلری ده اوخویوب و تام بیه‌ندیکلری (هر جهتدن و قاپساملی اولاراق) اوچ کیتابی اؤزللیک‌لری و ندن‌لری ایله ساییب مئدیالارا قویسونلار؛ بلکه اطرافلی بیر لیسته یئتیشدیک سونوندا. بئله‌لیک‌له: «اوچ تام بیه‌ندیییم و وازکئچیلمز لیستیم» چالئشینه چاغیرماق ایسته‌ییرم دوستلاری. آنجاق بیر نئچه شرط ایله.

ـ چالیشاق ایراندا یازیلمیش کیتابلاردان اولسون.

ـ دیل و یاپی (اؤیکو، رومان، شعر) قونوسوندا سوموکلو اولسون

ـ تام معناسیندا تعارفدان دیشاری و وازکئچیلمز بیر لیست اولسون.

مارسل پروست 10

مارسل پروست یازدیغی «ایتکین زامانینی ایزینده» رومانین ایلک پاراگرافی، روزا حاکمن چئوریسی ایله.

اوزون زامان، گئجه‌لری ائرکندن یاتدیم. بعضن، داها مومو سؤندورور سؤندورمز، گؤزلریم او قدر چابوک قاپانیردی کی، "یوخویا دالیرام" دئیه دوشونمه‌یه زامان بولامازدیم. آرادا یاریم ساعت کئچدیکدن سونرا دا، آرتیق یوخویا کئچمه واقتی گلدیی دوشونجه‌سی ایله اویانیردیم؛ هله الیمده ظن ائتدیییم کیتابی بوراخیب ایشیغیمی سؤندورمک ایستَردیم؛ آز اؤنجه اوخودوقلاریم حاققیندا فیکیر یوروتمه‌یه، اویورکن ده دوام ائدردیم، آمما فیکیرلریم بیرآز فرقلی بیر سئییر ایزلردی؛ کیتابدا سؤزو ائدیلن شئی، من ایمیشم کیمی گلیردی منه؛ بو بیر کلیسا دا اولابیلیردی، بیر دؤردلو ده، بیرینجی فرانچویس[1] ایله شارلکئن[2] آراسینداکی رقابت ده. بو فیکیر، اویانیشیمدان سونراکی بیرنئچه ثانیه بویونجا دا وارلیغینی سوردوروردو؛ منطقیمه آیغیری دوشمز، آمما گؤزلریمه چکیلمیش بیر پرده کیمی، مومون آرتیق یانمادیغینی فرق ائتمه‌می انگَللردی. آردیندان دا اؤنجه‌کی حیات‌دا وار اولان دوشونجه‌لرین روح کؤچوندن سونرا بیلینمز اولماسی کیمی، منیم ایچین آنلاشیلماز بیر حالا گلمه‌یه باشلاردی؛ کیتابین قونوسو مندن قوپاردی، اونو دوشونوب دوشونمه‌مکده سربست اولوردوم؛ عینی آندا، گؤرمه دویوما قاووشور، اطرافیمدا، گؤزلریمی، بلکه داها چوخ دا ذهنیمی دینله‌ندیرن، خوش بیر قارانلیق بولونجا چوخ شاشیریردیم؛ ذهنیم بو قارانلیغی صبیرسیز، آنلاشیلماز، گرچکدن قارانلیق بیر شئی اولاراق آلقیلاردی. ساعتین نئچه اولدوغونو ماراق ائدردیم؛ اوزاقدان دویدوغوم ترن دودوکلری، بیر اورماندا اؤتن قوشلار کیمی، مسافه‌لری وورغولار، ایسسیز قیرلارین انگینلییینی بَتیملردی، قیرین اورتاسیندا، یاخینداکی ایستاسیونا دوغرو خیزلی خیزلی ایره‌لیلَین یولچونو خیال ائدر، یئنی یئرلره، آلیشیلمادیق حرکتلرله، آز اؤنجه‌کی صحبته، کَندیسینه گئجه‌نین سس‌سیزلییینده هله ائشلیک ائدن، یابانجی لامپین آلتینداکی وداعلاشمالارا و یاخیندا یاشایاجاغی دؤنوش حضورونا بورجلو اولدوغو هیجان سایه‌سینده، ایزله‌دیی کوچوک یولون، حافظه‌سینه نقش اولاجاغینی دوشونوردوم.

---

[1] I. François

[2] Şarlken

مارسل پروست 9

«زامان ـ حقیقت ایلیشکیسللییی...» ایکینجی بؤلوم

1. ائپیستئمیک زاماندان فئنومئنولوژیک زامانا

قارماشیق بیر مفهومدور زامان. اونو تانیملامایا، بَتیمله‌مَیه، اؤزللیکلرینی سیرالامایا گیریشیغیمیز هر دورومدا، اونو ایچینده بولونوشوموزون وئردییی قیسیتلیقلا معلول ایک (باشاریسیزیق) ـ قالدی کی اونون ایچینده اولدوغوموزو ایفاده ائتمَمیز بیله، بلیرلی اؤن قبوللارین اورونودورـ. زیرا بیر شئیی تانیملاماق، "بیر شئیین، بیر دوشونجه یا دا قاورامین اؤزسل اؤزللیکلرینین، یوکلملرینین، نیتَلیک یا دا یؤنلرینین ایفاده ائدیلمه‌سی، بتیملَنمه‌سی ایشلَمی ایله بلیرلَنیر"[1]. بو آنلامدا بیر تانیم "آچیقجا آنلاشیلمامیش سؤزجوکلر ایچین، آچیق و سئچیک اولاراق آنلاشیلان باشقا سؤزجوکلرله چوخ آنلاملیلیغی، آنلام بلیرسیزلییینی، آنلاشیلمازلیغی و قارانلیقلیغی اورتادان قالدیرماغا یارار."[2] بو آچیلاردان زامانا ایلیشکین تانیم گوجلویونه دایر اؤنسل وارساییمیمیز داها دا قووتله‌نمکده‌دیر. زیرا زامانین اؤزسل نیتَلیک و یوکلَملرینی تانیتلایاجاق، اوندان باغیمسیز اولاراق اورتایا قویابیله‌جَییمیز نه آچیق و سئچیک بیر سؤزجوک واردیر، نه ده کاتئقوری.

اؤته یاندان گوجلویو آشابیلمک آدینا فلسفه تاریخینه قیساجا بیر گؤز آتماق فایدالیدیر. نیته‌کیم دوشونورلرین، زامان مفهومونو بیر یانا آتماق شؤیله دورسون، چئشیتلی سورون آلانلارینداکی ـ سؤزگلیمی ائپیستئمولوژی و اونتولوژی ـ عقل یوروتمه‌لرینه زامان مفهومونو داخیل ائتدیکلری گؤرولور. بو آچیدان داها سونرا بحث ائده‌جَییمیز "بیلگی/ حقیقت ـ زامان آغی" سورونسال باغلامیندا قاورامین سریمله‌نیشینی بسیطجه اله آلینیشیندان، داها قارماشیق فلسفی عقل یوروتمه‌لره قونو اولوشونا دک قابا خطلری ایله اورتایا قویماقدا، ـ یاخینلاشمالارین بنزرلیک و فرقلیلیقلرینی بلیرگینلَشدیره‌بیلمک باغلامیندا ـ یارار واردیر.

ان بسیط فلسفی قوللانما ایله زامان، دوغال وارلیق ـ آلانیندا تک بویوتلو بیر آخیشی ایفاده ائدرکن، تاریخسل ـ دولاییسی ایله بشری ـ وارلیق آنلامیندا اوچ بویوتلو نیتَلیک عرض ائدن بیر گؤرونومده‌دیر.[3] "کئچمیش، شمیدی و گلجک" کاتئقوریزاسیونونا دایانان بو گؤرونوم، اؤلچوله‌بیلر اولماسی ایله گونده‌لیک یاشامدا آنلام قازانماقدادیر. بو اؤلچوم دئتئرمینیستیک ایلیشکیلرین آنالیز ائدیلمَسی باغلامیندا اینسانین دیگر دویغوسو، اؤنجه‌دن گؤرمه، اؤنجه‌دن یؤنَتمه کیمی یئتیلَرینه خیدمت ائتمَسی باخیمیندان آنلاملیدیر. دیگر بیر ایفاده ایله زامانین بلیرلی اؤلچولره گؤره بؤلوملَنرک گونده‌لیک یاشامین دیلینه ترجومه ائدیلمه‌سی، "اولموشلار، اولانلار و اولاجاقلار" دونیاسینی دوزه‌نه باغلاماق آچیسیندان پراتیک بیر دیَر داشیماقدادیر. هایدگرین "قامو زامانی" آدینی وئردییی بو دوزن، اؤزتله دوغال وارلیقلارین بیر دیزی حالیندا سیرایا قویولماسینا ایشارت ائتمکده‌دیر.[4]

---

[1] Ahmet Cevizci, Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul, 1999, s.816.

[2] a.g.e., s.816. 

[3] Takiyettin Mengüşoğlu, Felsefeye Giriş, Remzi Kitabevi, 5. Basım, İstanbul, 1992, s.162.  

[4] Abdülkadir Çüçen, Heidegger’de Varlık ve Zaman, Asa Kitabevi, 2. Baskı, Bursa, 2000, s.62.  

مارسل پروست 8

زامان ـ حقیقت ایلیشکیسللییی سارمالیندا (حلزونی) پروستگیل (Proustien) دَنکلم: کاییپ زامانین ایزینده (بیرینجی بؤلوم)

Zaman-Hakikat İlişkiselliği Sarmalında Proustgil Denklem: Kayıp Zamanın İzinde

] معمای پروستی در حیطه‌ی رابطه‌ی حلزونی زمان ـ حقیقت: در جستجوی زمان از دست رفته [

Proustien Puzzle Around the Spiral of Time-Truth Relationality: In Search of Lost Time

فوندا چوبان (Funda ÇOBAN) (آکسارای اونیوئرسیته‌سی İİBF اولوسلارآراسی ایلیشکیلر بؤلومو اؤیره‌تیم اؤیه‌سی)

فلسفه و سوسیال بیلیملر درگیسی، 2015

اؤزت

مارسل پروست‌ون یئددی جیلدلیک اثری کاییپ زامانین ایزینده، ادبی دَیرینین یانیندا فلسفی دوشونوملره یئر آچماسی باخیمیندان دا اؤنملی بیر اثر اولاراق بللکلریمیزه قازینمیشدیر.

ایشته بو چالیشما، اثرین بلکمییینی (ستون فقرات) اولوشدوران قاوراملار (ایستملی و ایستمسیز بللک، گؤسترگه‌لر) و باخیش آچیلاری (کایب اولان زاماندان یاخالانان زامانا) اطرافیندا زامان ایله بیلگی/حقیقت آراسیندا وارساییلان ایلیشکیسللییی، "کئچمیش و گله‌جَیین هپ بیر شیمدیکی زامانا تقابل ائتدییی" ادعاسی چرچیوه‌سینده اینجه‌لَمکده، بو چرچیوه‌ده ده پروست‎ون اثرینی اؤزللیکله هایدگره عایید اولان زامان آنلاییشی پئرسپئکتیفینده ایرده‌لَمک‌ده‌دیر.

آچار سؤزجوکلر: پروست، زامان، بللک، هایدگر، بئرگسون

گیریش

مارسل پروست (1871ـ1922)، 15 ایللیک بیر چالیشمانین اورونو اولان یئددی جیلدلیک اثری کاییپ زامانین ایزینده‌نی آسم کیریزلَرینین و پسیکولوژیک سورونلارین ائشلیک ائتدییی بیر حایات حیکایه‌سینین کؤلگه‌سینده تاماملادیغیندا، "زاماندا حقیقت آراییشی" اوزرینه سیستئملی بیر یاخینلاشمانی دا یازدیغی قالین جیلدلره قازانمیش بولونوردو.

بئنیامینین "دیلین نیل’ی (dilin Nil’i)" اولاراق نیته‌لَندیردییی بو نئهیر روماندا[1]، 19جو یوز ایل آریستوکرات و بورژووالارینین گونده‌لیک یاشامیندان هؤرولموش تاریخسل مکاندا هر نه قدر عشق، قیسقانجلیق، صنعت، اردم، ائش‌جینسللیک کیمی اینسان یاشامینین ایلیشکیسللییینه دایر پک چوخ آلانین چارپیجی بیر اوسلوبلا آیری آیری ایرده‌لَندییینی (بحثه قویولماغینی) گؤرمک مومکونسه ده، توم بونلاری اصلینده زامانین دَییشیک گؤرونوملرینی بیر تظاهور، "حقیقت آراییشینین زامان ایچینه یاییلیمی" اولاراق اوخوماق مومکوندور. زیرا کاییپ زامانین ایزینده، کلمه‌لر، رنگلر و گؤرونتولرله اولوشدورولموش بیر دونیانین ایچَرییینی تشکیل ائدن سؤز قونوسو آلانلارین فرقلی زامان کیپلرینده، هر یئنی جیلدده عادتا یئنیدن و یئنیدن قورولموش حالیدیر. اؤرنه‌یین ایکینجی جیلدده (چیچک آچمیش گنج قیزلارین کؤلگه‌سینده) بؤیوک دویغو و آنلام یوکله‌نرک صفحه‌لر بویونجا تصویر ائدیلمیش اولان بیر "مکتوبلاشان ماجرا"، دؤردونجو جیلدده (سودوم و قومارا)، آرتیق کئچمیش زامانین بیر کیپی اولماقلا چوخ داها فرقلی آنلام و دویغو گؤرونوملرینه بورونمکده‌دیر. بو آنلامی ایله اثر سورکلی "ایتیریلن و یاخالانان زامان" دئفورماسیونویلا قورولموش بیر گرچکلیک دونیاسینا تقابل ائتمکدیر.

اثرین ایچَرییینی تشکیل ائدن بو تمل یاپی، زامان مفهومونون دئفورماسیونونون فلسفی آنلامداکی آچیلیملارینی ایرده‌لمک آچیسیندان زنگین بیر قایناق سونماقدادیر. نیته‌کیم الینیزده‌کی چالیشما، کاییپ زامانین ایزینده‌نی اساس آلاراق کئچمیش و گلجه‌یین هپ بیر شیمدییه قارشیلیق گلدییی ادعاسینی هایدگرین زامان مفهومونا باغلایاراق، فلسفی زامان قاوراییشی ایله حقیقت آراییشی آراسیندا بیر پارالئللیک بولوندوغونو دارتیشماغا آچماقدادیر. دیگر بیر ایفاده ایله متنین ایرده‌لنمه‌سی، هایدگرین زامان و وارلیقی بیربیرینین آییریشماز تاماملاییجیسی اولاراق گؤرمه‌سینه بنزر شکیلده زامانین و حقیقتین بیربیرینین اوزرینه قاپلانان مفهوملار اولدوغو یؤنونده‌کی ساوی دارتیشماق اوزره قونوملانماقدادیر.

یوخاریداکی آچیقلامالار ایشیغیندا، چالیشمانین مرکزینده قونولاجاق قاوراملار سئتی زامان مفهومو چرچیوه‌سینده "آنی، بللک و آلیشقانلیق"، حقیقت/بیلگی مفهومو چرچیوه‌سینده "گؤسترگه‌دیر". بئرگسون و هایدگر، پروستگیل (Proustien) اوخوما ایچینده دَیینیلَجک دوشونورلردیر. پروست‌ون اصلینده یاپیتینی تک بیر جیلد حالینده، پاراگرافسیز ایکی کولون حالینده باسیلماسینی ایسته‌مَسی[2]، ساموئل بئکئت‌ین پروست آدلی چالیشماسیندا بیلینجلی اولاراق پروست‌ون اوسلوبونا بنزر بیر شکیلده اوزون جومله‌لر قوللانماسی کیمی تئکنیک دئتایللارین داهی "آخیش حالینداکی زامان" مفهومو آچیسیندان آنلاملاری بیر یانا، چالیشما بؤیله‌سی تئکنیکلرین دوشونوم ایله نسنه‌سی آراسیندا قورابیله‌جَیی اولاناقلارا شرح دوشمه‌یی بیر گؤرَو بیلَرک[3] اوچ قیسما آیریلمیشدیر: بیرینجی بؤلومده زامانین نه‌لییینه دایر قیسا بیر فلسفه تاریخی یولچولوغو یاپیلدیقدان سونرا، بو یولچولوقدا پروست‌ون آلدیغی یئر اثریندن آلینتیلانان اؤرنک پارچالارلا ایشارَتله‌نَجکدیر. ایکینجی بؤلومده، پروست‌ون زامان آنلاییشینا کندینی گؤستردییی ساولانان بیلگی/حقیقت دولاییمی، هایدگر و بئرگسونون زامان قاوراییشلاری ایله بیرلیکده ایرده‌لَنَجکدیر. بو چرچیوه‌ده بو قاوراییشلارین پروست‌ون اثرینده‌کی تمل قاورام و گؤرولرله ایلینتیسی (ایلگی) آچیقلاناجاقدیر. اوچونجو و سون بؤلومه ایسه، پروستگیل دئنکلَمدن توره‌تیلن زامانلا ایلگیلی سونوجلار اثرین آخیشیندا یئر آلان پارچالار اعتباری ایله تثبیت ائدیله‌جکدیر.

بو آشامادا بلیرتمک گرکیر کی، بو چالیشما کاییپ زامانین ایزینده آدلی اثرین ادبی بیر چؤزومله‌مَسی یا دا پروست‌ون آنلام دونیاسینین دیتایللاری ایله آچیملانماسی دئییلدیر. زیرا بؤیله بیر آچیملاما، بو چالیشمانین آماجینی و حجمینی فاضلاسی ایله گئنیشلَده‌جکدیر. اؤته یاندان ایلگیلی لیتئراتور (متن) تاراماسی چرچیوه‌سینده اؤزللیکله تورکجه‌ده صنعتچی‌نین فلسفی و ادبی آنلامداکی زنگینلییینه یئترینجه پروجئکسیون توتولمامیش اولدوغونا دایر اولاشدیغیمیز گؤزلم، قیسیتلی قونوسو ایله داهی الینیزده‌کی چالیشمانین آکادمیک جامعه آچیسیندان گؤره‌جه قاتقیسینی ایملَمک‌ده‌دیر. یاپیلان دارتیشما اویارینجا واریلاجاق یئرینسه گونجل دوزلمده هم حقیقتین گؤره‌لیلییی (نسبیّت) اوزرینه پوست‌مدرن دارتیشمالارا گؤز قیرپماسی، هم ده ادبیاتین فلسفی آچیدان نه قدر زنگین بیر قایناق اولدوغونون آلتینی چیزمه‌سی بکلَنمکده‌دیر.

ماراقلی اولانلار مقاله‌نین اورژینالینی بوردان اوخویابیلرلر.

 

---

[1] Walter Benjamin, “Proust İmgesi”, Son Bakışta Aşk, Çev. Orhan Koçak, 4. Basım, Metis Yayınları, İstanbul, 2006, s.101.  

[2] a.g.e., s.103. 

[3] چالیشمانین ایلک حالی، بیلینج آخیشی تئکنیک ایله یازیلمیشدیر.

مارسل پروست 7

«پروست‌ون زامانا قارشی ظفری» بئشینجی و سون بؤلوم

سونوج

کاییپ زامانین ایزینده آلغیلارین اولوشدوردوغو بیر روماندیر. پروست کیتابینا سورکلی باشقا اؤگه‌لر (عنصرلار) اکلر، اولایلارا یئنی کاراکترلر اکلر. بو تکنیکینده باشاریلی اولماسی اونون آیرینتیلاری یاخالایان بیر یازار اولماسینا و بونو توتقو ایله اویغولاما چابالارینا باغلانابیلیر. ائوره‌نین اوچ بویوتوندان فرقلی اولاراق باشقا بویوتلاری دا بولونور کی زامان دئدیییمیز قاورام بونلار آراسیندا ان اؤنملیسیدیر. آلغیلاریمیز یالنیزجا اوچ بویوتا و زامانا باغلی دئییلدیر. حافظه‌میز بیرچوخ پارچایا آیریلمیشدیر. داها آز قوللانیلان، اینسانین قارشیسینا داها آز چیخان پارچالار، بئینیمیزین اوجرا بیر کؤشه‌سینده قالان ساده‌جه خیاللاریمیزین پوسو ایله گؤره‌بیله‌جَییمیز خاطیره‌لری اورتایا چیخاریر. داد و قوخو بیر چای فینجانیندان بیر کندی دیشاری چیخارابیلیر. آلیشقانلیغیمیز دا بو دوروم قارشیسیندا بیر شئی یاپاماز؛ چونکو دادیلمیش گرچکین یئنیدن اورتایا چیخاریلماسیدیر، بو. پروست آلغی ضعیف‌لیغینی قوللانیر، اینسانین و فیزیکسل اولاراق عینی ایره‌لیله‌ین آمما ذهن‌لر اوزرینده فرقلی اتکیسی اولان زامانین دا یاردیمی ایله آنلاتیچی اوزریندن یئنی دونیالار یاراتماغا داوام ائدر.

زامان، نئچه آنین یان یانا گلمه‌سی ایله اولوشان هپ دورغون هپ اطرافی ایله ایلگیلَنن بیر قاورامدیر. کاییپ زامانین ایزینده دؤنگوسللیک، دَییشیم، سورکلی آخان ایرماق کیمی دایما یئنیلَنمه، بیرئیین بیلینجینه گؤره فرقلیلیق گؤسترن "زامان"ین اثریدیر. رومان، بیلینجین زامان یانیلغیسی سؤز قونوسو اولدوغوندا نه‌لر یاپابیله‌جَیینین ده بیر گؤسترگه‌سیدیر. زامانین ائشسیز دئوینیمی ایچَریسینده اینسانی اینجه‌لَین بیر یاپیتدیر. مدرن ادبیات‌دا مکان قدر اؤنمسَنن زامان آنلاییشی و آلغیسی پروست‌ون کاییپ زامانین ایزینده سئریسیندن سونرا دَییشیمَیه باشلامیشدیر. بو رومان سئریسی قورغونون مکانین سیلیک و پوسلو بویوندوروغوندان قوتولماغا ان چوخ یاخینلاشدیغی ادبی متن‌دیر. آلغیلارین و آلیشقانلیقلارین بیر مادلئن‌له نه‌لر یارادابیله‌جَیینین گؤستریلدییی بو رومان مدرن چاغلارین ادبی آنلاییشینی اؤنملی اؤلچولرده دَییشدیرمیش و اثرینی تاماملایامادان اؤلمکدن قورخان، زامانلا آمانسیز بیر ساواش ایچَریسینه گیرن، مارسل پروست‌ون آدینی و وارلیغینی اؤلومسوزلَشدیردییی کیتابی اولموشدور. بو رومان بیزه زامانین و اونون دَییشیمی ایله اینسان وارلیغینین دؤنگوسللییینی، زامان فلسفه‌سینین ادبیات ایچینده‌کی یئرینی، نئجه بیر رومان یارادیلاجاغینی و اؤلومسوزلویه اولاشمیش مارسل پروست‌ون زامانا قارشی ظفرینی گؤستریر.

تورک ادبیاتیندا احمد حامدی تانپینار، اوغوز آتای اولماق اوزَره پک چوخ یازاری ائتکیلَین مارسل پروست‌ون کاییپ زامانین ایزینده سئریسی زامان آنلاییشی، مکان و زامان ایلیشکیسینه گتیردییی یئنی یاخینلاشمالارلا وارلیغینی حیس ائتمه‌یه داوام ائدن اؤنملی بیر اثردیر.

مارسل پروست 6

«پروست‌ون زامانا قارشی ظفری» دؤردونجو بؤلوم

زامان و زامان آنلاییشینی ائتکیلَین فاکتؤرلر

سوان‌لارین طرفی‌نین ایلک جومله‌سی «اوزون زامان گئجه‌لری ائرکن یاتدیم»دیر.[1] بو جومله‌دن سونرا یوخونون آلیشقانلیق و زامان آلغیسی اوزرینده‌کی ائتکیسینی آنلاتان صفحه‌لر واردیر. زامان کوزمیک و سایکولوژیک آنلامدا تک بویوتلو اولماقدان یوخو حالیندا ایکن چیخار. یوخونون یاپیسی کیمی تک بویوتلو بیر زامان آلغیسیندان قوتولور و دورغون آنلارین اولوشتوردوغو آنیمسامالار، رومان قورغوسوندا ایلرلَمَیه ساغلار: «بو فیریل فیریل دؤنن، قاریشیق خاطیرالار ان فاضلا بیرکاچ ثانیه سورردی دایما؛ چوغونلوقلا، بولوندوغوم یئر قونوسونداکی قیسا ترددودوم سیراسیندا، قاچان آتی ایزلرکن، کینئتوسکوپون بیزه گؤستردییی، بیربیرینی ایزلَین پوزیسیونلاری تک تک آییراماییشیمیز کیمی، بو چئشیتلییی اولوشتوران چئشیتلی تخمینلری بیربیریندن آییرامازدیم.»[2] کینئتوسکوپون یاراتدیغی گؤرونتولرله پروست آنلاتیسینین یاراتدیغی گؤرونتولر بیربیرینه بنزر. چایا باتیریلان مادلئن و یا آنلاتیچینین ننه‌سینی (بابا آنا) خاطیرلادان قراند هوتئل‌ده‌کی (Grand-Hotel) اوتاق، کسیکلی زامان کرونولوژیسینین اولایی یاراتیشینا اؤرنک‌دیر. آنلاتیچی‌نین حایاتینداکی دَییشیکلیکلری خاطیرلاییشی آنا کاراکتر ده داخیل هرکسی ائتکیلر، اولایلارین زامانا باغلی اولاراق دَییشیمینی اورتایا قویار. بالبئک‌ده‌کی (Balbec) اودانین ایکی آیری زیارتده ایکی فرقلی دویغونو یاراتماسی، مکانین زامانا باغلی دؤنگوسللییینه ایری بیر اؤرنکدیر. کاراکترلر زامانین هر آشاماسیندا فرقلی حاللارا و زامانین ایشله‌ییشی سایه‌سینده اورتایا چیخار. زامانین ایشله‌ییشی، کاراکترلری زامان کرونولوژیسی ایچینده‌کی هر آشامانی آیری آیری ائتکیلَین وارلیقلارا دؤنوشدورور. آنجاق بو وارلیقلار هر بیر آنین آرخاسیندا، باشقا بیر آندان داها فاضلا و یا آز یاشانمیشلیق اولدوغو ایچین دویغوسال بوتونلویو، دوشونجه‌لری و آلغیلاری فرقلی اولان وارلیقلاردیر.

زامانین دیزیلیمی و ایره‌لیلَییشی اوزرینده دَییشیکلیکلر یاپماق و رومانی زامانین آخیشی اوزریندن یاراتماق کاییپ زامانین ایزینده‌ده تعقیب ائدیلن آنا یولدور. کاییپ زامانین ایزینده‌نین سون جیلدینده آنلاتیچی‌نین قارشیسینا زامان و مکانین دَییشیمی، کاراکترلرین دویغولاری قارشیسینداکی یئنیلگیسی چیخار. ایلک جیلدده آنلاتیلان سوان‌لارین طرفی و قورمانتئس طرفی ژیلبرت و سن لونون (Saint-Loup) ائولیلییی ایله بیرله‌شیر. زامان و مکان ایکی طرفین بیر آرایا گلیشی ایله؛ حافظه‌نین، آلیشقانلیغین دَییشدیریلمه‌سی ایله یئنیلگی‌یه اوغراتیلیر. سون جیلدده رومان بویونجا بَتیملَنن چوخو کاراکتر و زامانین آخیشی ایچَریسینده‌کی آنلاردان اولوشان بوتون ایلیشکیلر، بوتون قورغولار محشر یئرینده‌کی کیمی بیر آرایا گلیر. آنلاتیچینین رومانینی یازماغا باشلاماسی، ان آزیندان قرار وئریب کئچمیشی قلبینده، عقلینده توتابیلمه‌سینین تک یولونون یازماق اولدوغونو آنلاماسی، پروست‌ون رومان آنلاییشی اوزرینه ایپ‌اوجولاری وئریر. آنلاتیچی، گؤسترگه‌لرین اورتایا قویدوغو، یاراتدیغی دونیانی و زامان سورونسالینی چؤزمه‌سی گرکدییینی آنلار و رومان یارادابیلمک ایچین کاراکترلری زامانین آخیشی ایچَریسینده، بو دَییشیم، بو دورغون آنلار کومه‌سی (سالخیم/ خوشه) ایچَریسینده اله آلماق گرکدییینه قرار وئریر. بیر باخیما یازاراق اؤلومو انگللَمه‌یه چالیشیر. مارسل پروست‌ون خیدمتکاریCéleste Albaret ایله یاپیلان رؤپورتاژلاردا پروست‌ون اؤلومدن سورکلی قورخدوغو، رومانینی بیتیره‌بیلمزسه هر شئیین بوشا گئده‌جَیینی دوشوندویو و الینی چابوک توتماسی گرکدییی قونوسوندا اؤزونه باسقی یاپدیغی بیلینمکده‌دیر.[3]

آنلاتینین اوزون بیر زامان آرالیغینا یاییلماسی، آنلاتیچینین اوشاقلیغیندان باشلایاراق یاشلیلیغینا قدر داوام ائتمه‌سی رومانین قورغو و اولای یوکونو آرتیریر. روماندا اونلارجا ائوه گیریلیر، اینسانلا دانیشیرلار. آنجاق بو قارماشیق کیمی گؤرونن یاپی زامانلا بیر بوتون اولوشتورور. بیربیری ایله باغلانتیلی، بیربیرینی تاماملایان، قورغوسال بوتونلویو اولان بیر آنلاتی اولوشدورور. پروست زامان زامان اولوشان قوپوقلوقلاری ایره‌لی داشیمالار، رومان زامانینداکی هرهانکی بیر آندان داها دوراغان یا دا اولای یوکو داها آز اولان باشقا بیر "آن"ـا دؤنوشلر یاپاراق گیدَریر (آرادان قالدیریر). بوتون کاراکترلری، اولایلاری و "حاللار"ی رومانین سون قیسملاریندا بیر آرایا گتیریب گئری دؤنوشلرله ایپ‌اوج‌لارینی وئردییی، یاواش یاواش اورتایا قویدوغو، کاییپ زامانی گؤزلر اؤنونه سریر. بو یاخلاشیمین گؤزل اؤرنکلریندن بیری قورمانتئس طرفی ایله سوانلارین طرفینین بیرلَشمه‌سی، بو بیرلشمه‌نین کاراکترلر آراجلاری ایله یاپیلماسیدیر. Mme Verdurin ین بیر قورمانتئسا دؤنوشمه‌سی ده کاراکتر دئوینیمینه اؤرنک تشکیل ائده‌بیلیر. 500 دن آرتیق کاراکتر، پروست‌ون بیر آدلار «قورام»ی یاراتماسی سایه‌سینده اورتایا چیخمیشدیر. بارت، بوتون بو آدلاندیرمالاری، اؤزل آدلار دیزگیسینین اولوشتورماسینی رومانین اؤنملی بیر پارچاسی ساییر. کاراکترلرین گرچک حایاتدا اسینله‌نیلرک (الهام آلاراق) یارادیلدیغی دوشونجه‌سی دوغرو و کئچرلی اولابیلیر؛ آنجاق گرچک حایاتداکی حاللاری دیققت آلینمادان رومانداکی زامانین دَییشیمینه آیاق اویدوراراق یاشارلار. رومانین سونلاریندا گؤرولن Mme Verdurin ایلک جیلدده قارشیلاشیلان Mme Verdurin  دئییلدیر. دیگر کاراکترلر کیمی کؤکلری ایله ایلیشکیسی داوام ائتسه ده رومانین سونوندا باشقا بیر اینسان اولور و زامان دا سوسیئتده (توپلومدا) بولونماق ایستَین سنوب (snop) حالیندن Guermantes Prensesiـنه دؤنوشدورور.

مارسل پروست‌ون کاییپ زامانین ایزینده‌دن اؤنجه‌کی آنلاتیلارینا باخیلیرسا ـ سنت بویا قارشی یاپیتینداکی کیمی، بوتون متن‌لرینین قیسا، پارچالی آمما اورتاق بیر قاورامی، اولگویو دیله گتیرمَیه چالیشدیغی گؤروله‌بیلیر. اؤنجه‌کی بوتون آنلاتیلار کاییپ زامانین ایزینده‌نین گله‌جَیینه داییر بیر ایشارت کیمی‌دیر. پروست‌ون بؤیوک اثری نه ساده‌جه بیر عشق رومانی‌دیر، نه دئنه‌مه طرزینده یازیلمیش بیر ادبی متن‌دیر. یاپیت ایچَرییینده بوتون ادبی آنلاتیلارین اؤزللیکلرینی داشیر و هامیسینی آیری بیر اوستالیقلا ساخلار. هم عشق رومانی، تراژیک بیر رومان، هم الَشتیرل بیر متن، اوتوبیوقرافی، هم ده بیر دئنمه کیتابیدیر. رومانداکی "من" دیلی قارماشیق اولایلاردان اؤرولو یاپینی چؤزومله‌مک ایچین اویغون بیر دیلدیر. من دیلی رومانین ایچَریسینده‌کی اوتوبیوقرافیک عنصرلاری آنلاماغا دا یاردیمچی اولور. زامانین دیزیلیمی اوزرینده اوینانیرکن، رومانین چئشیتلی بؤلوملرینده آنلاتیچی‌دان اوزاقلاشیلیر و دئوینیم (حرکت) ایچَریسینده‌کی دیگر کاراکترلرین یانیندا زامانین آخیشی سئیر ائدیلیر. سوان‌ین ماجرالارینین آنلاتیلدیغی صفحه‌لرده اولدوغو کیمی آنلاتیچینین آنا اولایدان اوزاق بیر یئرده رول آلدیغی دا گؤرونور.

روماندا ادبیات تاریخینده یئر ائدینمیش اؤزللیکله بالزاک‌ین اینسانلیق کومئدیاسی‌ندا دا قوللانیلان بیر تئکنیک ده قوللانیلیر. پروست یاپیتیندا رومان کاراکترلرینه بیر سورکلیلیک قاتار و بالزاک‌ین هر رومانیندا عینی کاراکترلری قوللانماسینی کیمی او دا رومانین باشیندان سونونا قدر عینی کاراکترلری قوللاناراق بیر دؤنگوسللیک یاتیر. پروست‌ون سئچیمی دَییشن دوروملارین، قوشوللارین آنلاتیچی و اوخور طرفیندن تعقیب ائده‌بیلمه‌سینی ده ساغلار. بعضی کاراکترلر کیملیک دَییشدیریرلر و اصلینده بو دَییشیم آنلاتیچی‌نین باخیشی ایله پارالئللیک گؤستریر. آنلاتیچی‌نین اطرافینداکی آخیشا باخیشی، او کارکترلرین ده گرچکده اولمادیغی شکیللره بورونمه‌سینی ساغلار. بو تئکنیک، پروست‌ون کاراکترلرین زامان ایچَریسینده اینجه‌لَنمه‌سی گرکدییینه دایر گؤروشو گؤز اؤنونه آلینیرسا، کیتابدا قوللانیلان اصلی اوسلوب و تئکنیک عنصرلاریندان بیری حالینا گلیر.

---

[1] Marcell, Proust, (Çev: Roza Hakmen) Kayıp Zamanın İzinde: Swann'ların Tarafı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999 s.5 

[2] Roland Barthes, ‘Roman Metninin Kıvama Geliş’i Kitaplık Dergisi Mart 2008 Sayı: 114, s.116 

[3] Mehmet Rifat, Marcel Proust: Yazma Eyleminin Serüveni ya da Bir Roman Yaratmak, Kitaplık Dergisi Mart 2008 Sayı: 114, s.109 

ماسل پروست‌ون یاشامی

تورکیه‌ده یاییملانمیش روزا حاکمن چئوریسی ایله (کاییپ زامانین ایزینده) گلن مارسل پروست‌ون قیساجا کرونولوژیک یاشامی

 

10 تموز (جولای) 1871ده Auteuilده دوغدو. بوتون یاشامینی ائتکیلَیه‌جک آستیم کیریزلرینین ایلکینی 1881ده کئچیردی. 1890دا حقوق فاکولته‌سینه و سیاسال بیلگیلر اوخولونا قید اولدو. همن ایل موپاسان‌لا (Maupassant) تانیشدی. آرخاداشلاری ایله بیرلیکده Le Banquet (ضیافت) یایینلارینی قوردو؛ بورادا ادبیات الشتیریلری یاییملادی. 1893ده، سوان‌نین بیر عشق‌ینین "eskizi" اولابیلجک نیتَلیکده بیر متن یازدی. 1894ده دریفوس (Dreyfus) اولایی باشلادی. مارسل پروست، باباسی ایله بیرلیکده، دریفوس یانلیلاری آراسیندا یئر آلدی. 1895ده فلسفه لیسانسی دیپلوماسینی آلدی. 1898ده دریفوس اولایی بؤیودو. همن ایل زولانین "J'accuse" آدلی آچیق مکتوبو L'Aurore قزته‌سینده یاییملاندی پروست 1908ده بؤیوک یاپیتینی (کاییپ زامانین ایزینده) یازماغا قویولدو. 1914ده (Guermantes) قورمانت طرفلرینی قراسئف (Grassef)ـه حاظیرلاماغا باشلادی. 30 کاسیم (نوامبر) 1918ده چیچک آچمیش قیزلارین کؤلگه‌سینده یاییملاندی. 10 آرالیق (دسامبر) 1919دا بو کیتاب Goncourt اؤدولو آلدی. 30  نیسان (آپریل) 1921ده قورمانت طرفلری 2 ایله سودوم و قومورا یایملاندی. همن ایل پروست قالیماردا سودوم و قومارا 2 ایله سودوم و قومارا 3ون ال‌یازمالارینی وئردی. 1922ده محبوس ایله قاچاق (سودوم 3) داکتیلویا چکیلمیه باشلادی (تایپ). پروست، اکیم (اکتبر) آیی باشیندا بیر برونشیت کیریزی کئچیردی، بونو ذات الریه ایزله‌دی، 18 اکیم‌ده اؤلدو.

مارسل پروست 5

«پروست‌ون زامانا قارشی ظفری» اوچونجو بؤلوم

قورغو، یازما، کارکتر و اثر

پروست‌ون رومانی قورغولاییش بیچیمینی آنلایابیلمک ایچین اونو رومانا باخیشینی دیله گتیردییی سنت بویا قارشی آدلی یاپیتینی اینجه‌لَمک گرکیر: «پروستا گؤره بیر یاپیت حاققیندا بیزه ان ایی بیلگینی یئنه یاپیتین اؤزو وئریر. صنعت‌چینین اؤزونو اورتایا چیخاراجاق اولان دا اونون کیشیلییی دئییل یالنیزجا یاپیتدیر. چونکو پروست آچیسیندان «بیر کیتاب آلیشقانلیقلاریمیزدا و توپلو یاشاما حالیندا گؤرولن قصورلاریمیزدا اورتایا قویدوغوموز «منلیک»دن فرقلی بیر من‌لییین اؤرونودور. بو «منلیک»ی ایسته‌ییرسک، بونو آنجاق او من‌لییی ایچیمیزده یئنیدن یاراتماغا چالیشاراق باشارابیلریک[1].» آنلاتان، بتیمله‌ین و اورتایا قویان اصلی عنصر یاپیتدیر. پروست‌ون رومان و یازما اوزرینه دوشوندوکلری ایله زامان حاققیندا گؤروشلری بنزه‌شیر. کیتابین اوخورون نظرینده تکرار یاراتیلماسی گرَکدییی کیمی زامان دا یئددی جیلدلیک سئرینین ایچَریسینده بوکولور، پارچالار آیریلیر و تکرار یاراتیلیر. بو یاراتیم کاراکترلرین هامیسینی گرچک حایاتدا اولدوقلاریندان فرقلی نقطه‌لره داشیر، روما بویونجا رومانین "شیمدی"سینده گئری دؤنوشلر یاشانیر و اولایلار بوکولن بو زامانین یاراتدیغی ائتکیلره گؤره شکیل‌لَنیر. یاخلاشیق 500 کاراکتر یاراتان پروست، بو کاراکترلرین بؤیوک بیر قیسمینی رومانین بوتونلویونده اویغون بیر بیچیمده یئرلَشدیررک ایشچیلییینی زنگینلَشدیریر.

فرقلی ایکی آن بیربیری ایله ائش‌دَیر و یا بنزر اولماز؛ زامانین ایکی‌یه آیریلمیش وارلیغی، فیزیکسل آنلامداکی کیمی ـ اینسان بیلینجینین سیخ سیخ قارشیلاشدیغی کیمی ـ چئشیتلی خیزلاردا و شکیللرده وار اولابیلیر. زامان، استاتیک و ثابیت دوروملارین سورکلی دَییشیمینی ساغلایان بیر دونیا یاراتیر و پروست‌ون بوتون کاراکترلری، هر بیر آنینین دَییشمزلییی، اولایلارین گتیردییی بؤیوک دَییشمَلرله، سئرینین بیرینجیسیندن اعتبارن یاراتیلان یئنی دونیانین ایچینده تیپلردن فرقلیلشمه‌یه باشلاییب ـ پروست‌ون یاشادیغی دونیادان فرقلی اولاراق ـ «یاراتدیغی» دونیایا دؤنوشورلر. زامانین گتیردییی آلیشقانلیق دا بو کاراکترلرله بیرلیکده دونیایا آلیشیر و اوخورا دَییشن یئنی دونیانی حیس ائتدیریر.

---

[1] Mehmet Rifat, Marcel Proust: Yazma Eyleminin Serüveni ya da Bir Roman Yaratmak, Kitaplık Dergisi Mart 2008 Sayı: 114, s.104-112  

مارسل پروست 4

«پروست‌ون زامانا قارشی ظفری» ایکینجی بؤلوم

«... اثریمی تاماملایاجاق واخت بولابیلیرسم، هر شئیدن اؤنجه اینسانلاری بیرر خلقت غریبه‌سینه بنزتمه باهاسینا دا اولسا، مکاندا قاپلادیقلاری قیسیتلی یئره قارشیلیق اولاراق تصویر ائده‌جکدیم کسینلیکله، چونکو اینسانلار، ایللره دالمیش دئولر میثالی، یاشامیش اولدوقلاری، سایسیز گوندن اولوشان، بیربیرلریندن اوزاق دؤنملرین هامیسینا عینی آندا دَیَرلر.»

مارسل پروست

گیریش

یاشامین ائورندکی بوتون زامان و مکان ایلیشکیسینین آنلاردان گلیشی و ائورَنین بو آنلار اوزریندن گئدیلرک زامان تملینده یاراتیمی، زامان ایله مکانین بیربیرلری ایله باغلانتیلی و بیربیرینه محتاج اولاراق سونسوزا قدر وار اولوب اولمایاجاغینا داییر گؤروشلر، دوغاسینا اویغون ایچکینلیکده اؤزگون و جوابسیز سورولاری دا برابرینده داشییان، باغیمسیز بیر دیسیپلین اولوشدورموشدور: زامان و مکان فلسفه‌سی.

فلسفه‌ده‌کی زامان و مکان قاوراملاری، ـ یاراتیلان بیر رومان ان سویوت حالی ایله بیله بو قاوراملار اوزرینه قورولو اولاجاغیندان ـ ادبیات ایچَریسینده قورغونون گوجو ایله داها سوموت بیر آنلاییشلا یئرینی آلمیش و کلاسیک یاپیتلارین اولوشومونا اؤنجولوک ائتمیشدیر. ایتکین زامانین ایزینده چایا باتیریلان بیر مادلئنین تکرار شکیللَندییی بیر دونیادا کئچن و مکان قارشیسیندا زامانین اوستونلویو اوزرینه قورغولانمیشدیر. اون دؤرد ایلده تاماملانان یئددی جیلدلیک رومان، ایلک جومله‌سیندن سون جومله‌سینه قدر زامان ایچَریسینده سینیرسیز بیر یئر قاپلایاراق چوخ کاراکترلری بیر یاپی و قورغو اوزرینه قورولموشدور. پروست، اوزون زامان دیلیملری ایله بیربیریندن اوزاقلاشان کاراکترلری، مکانلاری تک بیر آن ایچَریسینده بیربیرینه باغلایاجاق رومان کرونولوژیسینده یئنی بیر آنلاییش و تکنیک اولوشدورموشدور.

ایلک و سون جیلدینی اؤنجه تماملایاراق یازما ائیله‌مینی ده بیر قورغو اویونونا دؤنوشتورن پروست‌ون رومانین ایلک جیلدینده آنلاتیچی اولاراق تانیناجاق ـ یالنیزجا بیرنئچه یئرده مارسل پروست اولاراق چاغیریلان ـ کاراکتری، بیر مادلئنی چایا باتیریر، مادلئنین دادیندا «کئچمیش»ینی یاخالار و کیتابین داوامینی زامانین دؤنگوسَللییی و کاراکتئرلرین زامان ایچینده‌کی واراولوش ایله کئچر. پروست کتابینی یازماغا باشلامادان اؤنجه بو بؤیوک یاپیتین قارالامالارینی یاپار. بونلار آراسیندا اؤنه چیخار متن Contre Sainte-Beuve (سنت بویا قارشی) اؤز ادبیات و رومان آنلاییشینی دونیایا سوندوغو «دئنَمه ـ رومان» طرزینده‌کی کیتابدیر آنجاق کیتابی باستیراجاق یایینچی تاپمایان پروست چالیشماسینی بوراخیب 1909 ایلینده کسینتیسیز بیر چابا ایله بؤیوک یاپیتینا باشلار.

ماسل پروست 3

مارسل پروست و اونون رومانینا حصر اولونموش سیرا پوستلاردا (اوچونجو پوست) دوکتور  Haluk Öner  یازدیغی پروست‌ون زامانا قارشی ظفری: ایتمیش زامانین ایزینده باشلیقلی مقاله‌نین گتیرمه‌یینی داها اویغون گؤردویوم اوچون، آردیجیل اولاراق مقاله‌نی نئچه بؤلومده کؤچورمه قرارینا گلدیم. مقاله 2014 ایلینده آکادمیک سوسیال آراشتیرمالار درگیسی‌نین ایکینجی ایل، ایکینجی سایی، (صص. 183ـ188) یاییملانمیشدیر.

 

 

پروست‌ون زامانا قارشی ظفری: ایتمیش زامانین ایزینده

هالوک اؤنر

اؤزت

فرانسیز و دونیا ادبیاتینین ان اؤنملی اوسلوب یازارلاریندان بیری اولان مارسل پروست، اون دؤرد ایللیک امه‌یینین اورونو اولان ایتمیش زامان ایزینده سریسینده یوزلرجه کاراکترین یاشامینی زامانین کوزمیک و پسیکولوژیک آلغیسیندان یولا چیخاراق قورغولار. پروست بوتون یاشاملاری زامان و مکان ایلیشکیسینین آنلاردان مئیدانا گلدییی دوشونجه‌سیندن حرکتله آنلاتیر و یازما ائیله‌مینین اؤزونو ده رومان قورغوسونون بیر پارچاسی حالینه دؤنوشتورور.

یئددی جیلدلیک رومان سئریسینده بئش یوزه یاخین کاراکترین یاشامینی اوزون بیر زامان دیلیمینده بیربیری ایله باغینتیلی بیر قورغویلا یازان پروست، بو قدر اوزون بیر آنلاتیدا دوغابیله‌جک بوشلوقلاری من دیلینی قوللاناراق، آنلاری بیرلَشتیررک، کاراکترلری دؤنگوسل بیر قورغویلا یاشاتاراق و زامان آلقیسینی گئنیشلَترک ساغلامیشدیر.

بو مقاله مارسل پروست‌ون ایتمیش زامانین ایزینده آدلی نئهیر رومانلارینین باشدا زامان آلقیسی اولماق اوزَره یاپی و ایچرییی اوزرینده دورماقدادیر. رومان قورغوسوندا زامان آلقیسینین ان آز مکان قدر اؤنمسه‌نمَسی گرکدییینین و بو آلقینین بیر کلاسیک یاپیتدا نه قدر گنیشله‌تیله‌بیلَجَیینین حتی اَییلیب بوکوله‌بیلَجَیینین ده آلتی چیزیله‌جکدیر.

آچار کلمه‌لر: مارسل پروست، زامان، قورغو، مکان، ایتمیش زامانین ایزینده

ماراقلی اولانلار مقاله‌نین اورژینالینی بوردان اوخویابیلرلر.

مارسل پروست 2

ایتمیش زامانین ایزینده (کاییپ زامانین ایزینده/ روزا حاکمن چئوریسی ایله)، مارسل پروست‌ون حایاتینین سون 17 ایلین‌ده یازدیغی بیر میلیون ایکی یوز اللی مین کلمه‌یه یاخین بیر رومان‌دیر. ییرمینجی یوز ایلین ان بؤیوک اثرلریندن بیری ساییلیر. پروست بو رومانی آناسینین 1905 ده‌کی اؤلوموندن سونرا یازماغا باشلادی. کیتابین ایلک جیلدی 1913 ده یاییملاندی. پروست بو رومانین سون دوزه‌لتمه‌لرینی آپاریرکن 1922 ده اؤلدو. یئددی جیلدلیک بو رومانین یاییملانماسی 1927یه قدر اوزاندی.

رومانی بیر اوتوبیوگرافی ده نظرده توتانلار وار آنجاق بئله سانماق رومانا گؤره چوخ آشاغی سوییه‌ده قارشیلاشماقدیر. یاشلی آدامین اوشاقلیقدان کسیم‌لرله کئچمیشی رومانین یازیلما اولایینا قدر آچیب تؤکن بیر روماندیر بو. اثرین آنا ایزله‌یی «زامان» قاورامی اولان مارسل پروست، بیر صنعت‌چی اولاراق  گؤره‌وینین، «ایچیمیزده یاشایان کئچمیشی» اورتایا چیخارماق اولدوغونو سؤیله‌میشدیر.