قلمه‌قوزان 3:

«عطیه طاهری»نین فیس بوک صحیفه‌سیندن:

کچن نئچه گونده «قلمه‌قوزان» واسیطه‌سیله آنلاریمی کئچیردیم. بیرینجی ایلگیمی چکن کیتابین دیلی اولدو. اوشاقلیقدا ایتیردیییم نئچه سؤزجوک یئنیدن جانلاندی بئینیمده. صمیمی ایلگییه کئچدیم یازیلا. ایکینجی یازیچینین ایچیمیزده یاشایان چئشیدلی وارلیقلاردان روایت ائتدییی اولدو.

بو کیتابدا یازیچینین یازا یازا نه‌لر باشینا گلدییینین هئچ اولماسا بیر نمونه‌سیله اوغراشدیم. یازیچی یارادان دونیا اؤزونون یوخسا کیمی‌نین دونیاسی اولورسا اولسون، آنجاق او دونیا پارام پارام پارچالانمیش بیر دونیادیر. بیری بیری ایله اوز اوزه دوروب‌لار بو پارچالار. هر تیکه‌سی بیر یانا گئدیر...

ی‌س: یایین ایستی اوزون گونلرینده بوتون رومان سئون دوستلارا «شریف مردی»نین قلمه‌قوزان رومانینین اوخوماسینی اؤنه‌ریرم. ایکی کز اوخودوم بو کیتابی. بیرینجی دؤنه قانیقلیق وئرمه‌دی.

اولمادی!

اولمادی

 

یازماغینا قالخدیغیم قونونون اوزه‌ریندن زامان یئتَرینجه کئچمیش و سولار شاققیلتی‌دان دوشموش کیمی گؤرولور؛ اونسوز دا گیره‌جه‌ییم قونو اوقدر سس سالمادی. نه ایسه دالینی توتماماق بیلمیرم بیزلرده گله‌نه‌یه چئوریلمیش یوخسا گئنه‌للیک‌له بئله‌دی.

اوزاتمادان آردآردا قورولان اوچ «صباحی اؤدولو» اولایینا توخوناجاق، اورتایا بیر ایکی سؤز قویاجام و بلکه بو آردینی توتماماق گله‌نه‌یینی پوزماق آماجی ایله خوشا گئتمه‌ین سؤزلره ایشاره ائده‌جم. 1392دن باشلانیب، خوش ناخوش اوچ ایل سوردو بو اؤدول.

«اؤدول»و قازانماق اوچون، «بیرینجی صباحی اؤدولو» چاغریسینا «قیز» آدلی اؤیکوم‌له قاتیلدیم. بو اوزدن «بیرینجی»ندن واز کئچیب، ایکی قالان اؤدوللره گؤره گؤروشومو اورتایا قویاجام.

صباحی اؤدولو گئدیردی اؤز یئرینه چاتسین؛ ان آزی اولابیلردی اؤزونه قونوم قازانسین ایران آذربایجان سوییه‌سینده و جیغیردان یولا، یولدان ایسه «آخیم»ـا چئوریلسین؛ گله‌نک اولوب، چئوره یاراتسین. قول‌بوداق آچیب اؤیکو، حیکایه، حئکایه، حکایه، داستان.. و یا هرنه آدلاندیراجاغیمیز اولابیلن ژانرین بیر دایاغی، گووه‌نجه‌سی اولسون. هئچ کیمه و هئچ یانا باغلی اولمایان، دؤولت باسقیسی آلتدا دئییل و غرضلی یوخسا غرض‌سیز سیاست‌لر دیکته اولموردو. اِرشادین آخماقجا سؤزجویه بئله دولاشان، اورتوقرافییا توخونان دئییلدی بونون سیاستی.. آنجاق سؤزوم بو: اولمادی!

بیلمیرم نه‌دن، آنجاق ایکینجی صباحی اؤدولونون ژوری هئیاتی دؤرد ساده اؤیکو اوزه‌رینده بیر سؤزه چاتا بیلمه‌دیلر (دؤرد داور؛ دؤرد سئچیلمیش اثر!) و بو اوقدر حرفه‌ای اولمادی. آرتیق بو گئت گئده دیرچه‌لیب گله‌نک یارادان چابادا چاتلار یارانماغا باشلادی! سایجا آرتابیلن، نه ایسه آرتمایان قاتیلانلارا دیققت یئتیرسک، اوچونجو ایلین اؤیکولرینده گؤره بیلدیک بونو. سئچیلمیش اؤیکولری اوخودوغومدا یازیلمیش بیر خاطیره ایله قارشی قارشییا گؤردوم اؤزومو.

باشقا ضربه بو مومانین اینجه و اینجیک تنینه توخونان اوچونجو ایلین گئجیکمه‌‌سی و ایبهامی ایدی ـ اخلاقسیزجا؛ داها دورانماز دوروما یئتیردی «صباحی» آدینا قورولان «اؤدول»! خبرسیزلیک و اوسته‌گل یوک آلتینا گئتمه‌مک بیر یاندان، اوبیری طرفدن ایسه سئچیلمیش اؤیکولرین دوشوک سوییه‌سی..

گیزله‌تمه‌لی سوز یوخ آرادا؛ اوچونجو صباحی اؤدولونه قاتیلماق ایسته‌ین‌لرین بئش آلتیسی اؤیکولرینی صباحی‌یه گؤندرمه‌دن اؤنجه منه گؤندرمیش، باخماق اومموش یوخسا ائدیت و گؤز گزدیرمک تکلیفی وئرمیشدیلر.. او اؤیکولردن البته بیری سئچیلدی ده سونوج‌دا! آنجاق او بئش اؤیکودن ایکیسی گؤیلومو خوش ائتمیشدی. نه ایسه اومدوغوم ایکی اؤیکودن خبر چیخمادی سونوجلاردا. بونلارا من دیققت‌له باخمیشدیم. سئچیلن اؤیکولر بو ایکینین قاباغیندا اویونا گیرن دئییل‌دی هئچ.. نه ایسه.. دوغروسو شاشیب قالمیشدیم.

دوزدور گؤرمه‌دیییم و اوخومادیغیم اؤیکولر اوزره یارغییا کئچمک دوز اولماز و اخلاقسیزلیق؛ آنجاق خاطیره‌یه اوخشار ایکینجی صباحینین سئچیلمیش اؤیکولری و اوچونجو صباحینین سئچیلمیشلرینی اوخودوغومدا اوخومادیغیم اوبیری اؤیکولره داها دا شوبهه ایله یاناشماغیم گلیر. آرتیق بو سؤزو اوقدر ده آرخایینلیقلا دئیه‌بیلمیرم؛ او دا یالنیز بونا گؤره کی اومدوغوم او ایکی اؤیکونون بیری بئله اوزه چیخمادی.. و داها نه بیلیم باشقالاری وار ایمیش اوزه چیخمالی.

نه ایسه سؤزوم حاقسیزلیق یوخسا عیدالت(سیزلیک)دن گئتمیر؛ چوخلو حئییفسه‌نمک‌دی.. دیرچه‌لیب کؤلگه‌لی، قوللو بوداقلی اولای اولابیلین، نه ایسه اَبتر قالان آخیمین حسرتی‌دیر بونجا زامان کئچمه‌دیییندن قونویا کئچدیییم..

اؤیکوجوک 2:

سؤز

باشماغی الینه آلیب آشاغیدان یوخارییا سوزدو منی. گوده شوه توکلری واردی. قیریشلارلا دولو آلنی، کوبود دریسی.. گؤزلرینده اوینایان نه‌سه.. بیر ایکی کلمه آلیب وئردیک. تورکجه‌دن فارسجایا یؤنه‌لدی دیلیمیز.. بورالاردا اوتوز ایلدی چالیشیر، اوچ اوشاق، دئیینگن آروادی و آتاسینی تاپشیران گوندن جان ائویندن یارالی ننه‌سی، قیچ آغریسی زاد.. کسیله کسیله، توپورجک‌له چیخان کلمه‌لریندن بللی اولدو.

اوچ کلمه‌دن آرتیق کسمه‌میشدیم ائبئله بیلگی قویموش قاباغیما، باشماغیم اوزره چالیشیردی هینناهین ایله. دئسه‌یدیم بلکه من ده سؤکوب تؤکردیم اؤزومو.. نه‌دنسه آیاق اوسته من، اوتورموش او، باشماق وئرن من، واکس یاخان او، پول وئرن..

مقاله

دیکتاتورلوغا دؤزمه‌ین قاپی!

اَدبیات ایله اَدبی تنقیدین گئدیش سوره‌جی اوزره

شریف مردی

«تنقید بیلیم دئییل. بیلیم معنالار اوزه‌رینده چالیشیر. تنقید معنالاری اوره‌تیر.»

رولان بارت

اَدبی تنقیدین هاردان باشلانیب ایندییه کیمی و داها سونرالار هارا واراجاغی قونودا چوخلو یازیلیب؛ آنجاق ادبی تنقید اؤز قارینداشیندان، ادبیات‌دان، آیریلان دئییلدیر هئچ زامان. رولان بارت، تنقیدی یازیلمیش اثردن آلان معنایا اؤزللیک وئرمه، اؤزل معنا تؤره‌تمه بیلیر. باشقا سؤزله تنقید بیلیم‌له اوخوماق آراسی بیر آلاندادیر بارت‌جا[1]. نه ایسه اَدبیات‌لا تنقید آراسیندا بؤیوک اورتاقلیق وار: هر ایکیسینین آماجی اوتوریته‌دن قاچماق، اونو چؤکورتمک‌دیر. سیاوش جمادی «درآمد به تبارشناسی رمان و نقد ادبی[2]» یازیسیندا، اَدبیاتین اوتوریته‌نی داغیتما سوره‌جینی آچیقلارکن، نئجه قوتسال متن‌لرین و اونو یوزان کیلیسا تشکیلاتی اوتوریته‌سیندن قاچما آماجی ایله اَدبیاتین اؤزه‌للـه‌شمه‌سیندن و یازارلارین کلاسیک اثرلره، اؤزه‌للیک‌له یونان و روم اَدبیاتینا اوز توتماسیندان دئمیش و سونرا یازارین معنا قونوسوندا اوتوریته مرکزینده اوتورماسینی، داها سونراسی اَدبی تنقیدین بو یازار اوتوریته‌سیندن قاچماغی یاخشیجا آچیقلامیشدیر. مقاله‌نین یازاری، رولان بارتین «مؤلفین اؤلومو» قورامینا توخونموش (قورام دئییل ده بیر چاغیریش‌دیر دئییر بو!) و خوش دیل‌له بارتین مؤلفه قبیر قازماغینی دا یئنی بیر اوتوریته تؤره‌تمک کیمی بیلمیش: بوندان قاباق یازار معنا اوزه‌رینده آللاهلیق ائدیردیسه بوندان سونرا تانریلیق سیراسی اوخوجو/لار/ـا چاتیر، و کیمسه‌یه بویون اَیمه‌دن معنا تؤره‌تمک‌ده چاپدیران اوخودوجودور. آماجیم او مقاله‌نین آچیقلاماسی یوخسا اؤزه‌تینی گتیرمک دئییل‌دیر. میشئل فوکو[3] ایسه «مؤلف نه‌دیر؟[4]» آدلی مقاله‌سینده مؤلفه بیر نسنه کیمی یاناشیر. آنجاق اومبئرتو ائکو[5]، بارت‌دان سونرا اَن تانینمیش گؤسترگه‌بیلیم‌چی و ایتالییان دوشونور، «تاویل و آشیری تاویل[6]» آدلی مقاله‌سینده متنه گؤره معنا تؤره‌تمک‌ده اوخوجویا سینیرسیزلیق حاققی وئرمیر. بو آرا مؤلفه قونوم وئرمک یوخسا اونو یئریندن جایدیرماق، یوخ ائتمک و یئرینه منتقدی یوخسا اوخوجونو سالام صالاوات‌لا اَیله‌شدیرمک، چوخلو چلیشکی‌لر و دارتیشمالار یارادیب، ایش ده ائله اوتوریته مرکزینی داغیتماق‌دان قایناقلانمیشدیر هر حالدا[7].

 بئله ایسه اَدبیات و اونون قارداشی، اَدبی تنقید، بوتونلوک‌له اینجه صنعت و تنقید، نئچه‌سس‌لی‌لیک‌دن یارانان‌دیر. اوتوریته‌یه قاپسانمیش دورومدا اینجه صنعت یوخ اولوب چورومه‌لی، آیاق آلتیندا اوتوریته مرکزینین «آفرین آفرین» یوخسا اَه توفو ایله قارشیلاناجاق‌دیر. دوزو داها اینجه صنعتین دورومو و قونومو دَییشیلیب‌دیر؛ متن و اثرین تکجه‌ـ‌معنالی اولدوغو و اونون قوتسال اولماسی چاغدان کئچمیشیک. بئله ایسه متنه معنا یاراتماق و یوزماق داها متنین اؤزوندن اولموشدور. اَدبیات و اونون اوزه‌رینه یازیلان تنقید تک‌باخیشلیلیغی گؤتوره بیلمز؛ اولاسی دا دئییل. ایلگینج شئی بودورکی اوتوریته‌یه قاپسانمیش دوروم/توپلومدا مؤلف و بعضن داها گولونج اولان، بو دورومون منتقیدی ده اؤز اوتوریته‌سیندن جانی، مالی و سؤزو ایله ساوونماقدادیر و اؤزونه خیردا دیکتاتورچولوق توکانی آچیر؛ بئله بیر دونیادا ادبیات یوخسا تنقید هئچ زامان دیرچه‌لیب گَلیشمز. ادبیات، نئجه‌کی اونونلا یاناشی آیاقلاشان تنقید، اؤز قونوموندا اوتورماق، آیاق توتوب یئریمک ایسته‌ییرسه باخیش فرقلیلیک‌لرینه دؤزمه‌لی‌دیر. اینجه صنعت دئموکراسی ایله اوغراشان اؤلکه‌ده دوغرولا بیلر. بوردا منم‌ـ‌منم‌دن سؤز گئدیرسه اَدبیات و اینجه صنعتین اؤلومونه قول قویولماق‌دیر[8]. اینجه صنعت دیکتاتورلوغا بویون اَیمه‌ین صنعت‌دیر. بیری بیرینین سؤزونو قاوراماسینا (دَرک) تلاشلانمانین چاغیندا تنقید یارانا بیلر.

اَدبی تنقید نه‌دیر او زامان؟ بو سورغونون اوزه‌رینده کیتابلار یازیلیب، دارتیشیلان سؤزلر اولوب.. اونون مانع و جامع تعریفه سیغماماسیندان دانیشان اولوب.. بلکه تنقید یول‌لاریندان یوخسا تنقیده یاخینلاشما تورلریندن دانیشیلسا داها آچیق آیدین سؤزلر اورتایا قویولار! بو قونودا ایسه چوخلو کیتابلار یازیلیب، درسلیک‌لر ساهمانلانیب و اَلده‌دیر ده هامیسی. بو اوزدن بئله ده سوروشا بیلَریک: اَدبی تنقید نه اوچون اولمالی‌دیر؟ آماجی نه‌دیر؟ نئجه اولمالی؟

ماتییو آرنولد[9] اَدبی تنقیدی «غرض‌سیز چالیشمالار، اَن یاخشی ائییتیم‌لر و فیکیرلری دونیادا یایماق اوچون[10]» تعریف ائتمیشدیر. غرض‌سیزلیک بیلیریک ایمکانسیزدیر، بونون پیس یؤنو اولاراق یاخشی یؤنو ده اولمالی‌دیر. جومله‌نین قالانینا کئچیریک‌سه دیکتاتورلوق کؤلگه‌سی یئنه اؤزونو گؤسترمک‌ده‌دیر بو تعریف‌ده. یاخیشی ائییتیم و فیکیری کیم بللی ائده‌جک‌دیر گؤره‌سن؟ و نه‌دیر اَصلن یاخشی ائییتیم؟ اَدبیات و اَدبی تنقید ایسه بو کؤلگه‌نی یوخ ائتمک ایسته‌ییر. 19جو یوز ایلین اَدبی منتقیدین بو جومله‌سیندن اَدبی اثرین چؤزولمه‌سی و یاخشی‌ـ‌پیسین بلله‌ندیریلمه‌سی ده آلینیر.

سؤز ده ائله اثرین چؤزمه‌سینده‌دیر: اوتوریته کؤلگه‌سیندن قاچان اَدبیات اؤزونه یئنی بیر اوتوریته یاراتمیشدیر و اؤزونو اَثرین و معنانین تکجه آللاهی بیلیردی؛ بارت‌دان داها چوخ قاباق، اَسکی یونان فیلسوفلاریندا بیله، مؤلفین معنایا یییه دورماسینا قارشی چیخمیشدیلار. رولان بارت بو سؤزلری بیر یئره ییغیب «مؤلفین اؤلومو» بیلدیریسینی یایدی. مؤلف اَثرینی یایاندان سونرا باسدیریلسا داها اَلی اَثردن چیخان یوروم‌ـ‌یوزوم‌دان باغلی اولاجاق. بو سیرادا مؤلف‌دن آیریلیب یالنیز اَثرین اؤزونه دیققت یئتریمک، «فورمالیست‌لر» یوخسا «یئنی تنقید» کیمی آخیملار اوزه چیخاردی. مؤلفی بوراخیرکن اَثری ده اؤز قونوموندان، اولوشدوغو دورومدان، اؤز توپلوموندان بیله آییردی. یالنیز و یالنیز متنین اؤزو، جومله‌لری ایله، سؤزجوک‌لری و یازیلیش طرزی بیله اؤنم تاپدی[11]. ایش او یئره گلدی مؤلفی باسدیریب اوخوجونو دیکه‌لتدی تاخت اوسته. «آلیملاما ائسته‌تییی[12]» بو آرا اؤزونه یئر قازاندی..

آنجاق اَدبی تنقیدین گؤره‌وی اوتوریته مرکزینی داغیتماق‌دیرسا یئنه متنه قاییدیب، متن‌ده اولان، یازارین اؤزو بیله خبری اولمادان، متنی قاپسامیش ایدئولوژینی چؤزمک گره‌کیردی. ایدئولوژی دیکتاتورلوق یاپیسی اولان توپلوم/باخیش/دورومون دایاق دیره‌یی‌دیر. بونونلا بئله «مارکسیزم تنقیدی»، «فئمئنیزم تنقیدی» و... اوزه چیخدی و اثرین اوزه‌رینه کؤلگه سالان ایدئولوژی‌لرین چؤزمه‌سی ایله تک‌باخیشلیلیق آلتیندان بویون قاچیریردیلار. بونلار هره‌سی بیر باخیش اولاراق متنین ایچینده و متن اونون ایچینده چابالایان باخیشین آچیقلاماغینی آماجلاییردیلار. ایدئولوژی اونا اویموشلاری ائله اویدورور کی بیلمه‌سینلر اویدورولوبلار؛ بو اوزدن اَدبی تنقید بو طرز یاخینلاشماقلا او ایدئولوژینین چؤزمه‌سینی آماجلاییب، اوتوریته مرکزینی داغیتماق ایسته‌ییر.

نه ایسه بعضن بئله سویوت و سرت یاخینلاشمالاردا، اؤزه‌للیک‌له «یئنی تنقید» کیمی اَدبی تنقیدلر، متنی اولوشدوغو زمینه‌سیندن آییریردی و چاش‌ـ‌باش ووران معنا دا تؤره‌دیردی اونا. بو اوزدن بیر داها یازارین و متنین یارانما اولایلارینا و یاپیلارینا یئنیدن دیققت یئتریمک‌له «یئنی تاریخسل‌چیلیق» کیمی قوراملار دا قونوم تاپدیلار.

هر حالدا بو چکیش برکیش‌له بعضن اَثرین یاخشی‌ـ‌پیسلییی اونودولور، منتقید بیر چؤزومله‌ییجی اولور یالنیز. بعضن ائله اولوردوکی منتقید هئچ بئله قونولارا گیرمک ایسته‌میردی؛ بئله‌ـ‌بئله گیریش‌لره ده قارشی دوروردو. نه ایسه یئنه بو سورغولار اؤز یئرینده ایدی. اَدبی اَثر هانسی اَثردیر؟ اَثر یاخشی‌می پیس‌می؟ کیم بونلاری آچیقلایا بیلر؟! اَصلن اَثر اَدبی‌دیرمی؟ اَلبته یئرسیزـ‌یئرسیز و نه‌دن‌لره دایانمایان نظر وئرمه‌لر هئچ زامان دوز اولمازدی. آنجاق سؤزجوک‌جه critic یونانجا kritikos سؤزجویوندن آلینمیش "ژوری هئیأتیندن حوکمو اعلام ائدن کیمسه" آنلامیندا؛ نقد ایسه "دوزو اَیری‌دن سئچمه" اولماقلا منتقیده دَیرله‌ندیرمه حاققی دا وئریله بیلر. نوئل کارول[13]، آمئریکالی فیلسوف، کیتابیندا[14] ایشاردیغی کیمی، اَثرین یاخشی یوخسا پیس‌لییینه سؤز آتان منتقد نئچه زمینه‌ده گره‌یینجه اوزمان اولمالی‌دیر دئییر ده، آنجاق اَثرین منتقید وَریندن دَیرله‌ندیرمه‌سیندن کئچه‌ممیر. سؤز بوردادیر: دَیرله‌ندیرمه حاققی اونا وئریلن کیمسه دیکتاتورلوغا ساری سوزه‌ممزمی؟ تنقید اؤزو اوتوریته آلتیندان قاچماق ایسته‌ییردی؛ بئله ایسه منتقید اؤزو یئنی دیکتاتورلوق قورا بیلمزمی؟ قورار دا چؤزر ده دیکتاتولوق یاپینی! آنجاق بو قاپی دیکتاتورلوغا دؤزن قاپیلاردان دئییل. نقد یاپیسی دیکتاتورلوق گؤتورمز بیر یاپیدیر.

---

[1] Roland Barthes, Criticism and Truth, trans. Katrine Pilcher Kenueman, London, Continuum, 2004, p. 32.

[2]  سیاوش جمادی، انکار حضور دیگری، انتشارات ققنوس، 1394، ص 9ـ68.

[3] Michel Foucault (1926-1984)

[4] The Essential Works of Michel Foucault 1959-1988, vol. 2, Aesthertics: Method and Epistemology, Ed. James Faubion, trans. Robert Hurley et al. (New York Press, 1998)

[5] Umberto Eco (1932- )

[6] Umberto Eco, Richard Rorty, Jonathan Culler and Christine Brook-Rose, interpretation and overinterpretation, Ed. Sefan Collini, Cambridge University Press, 1992 (1994), pp. 23-67.

[7]   20جی یوز ایلده ادبی تنقید اؤزونو اوزه‌رینده چالیشدیغی و چؤزدویو یازیلمیش اثرلرله ائش توتموش. چوخلو منتقدلر اؤزلری بؤیوک یازار دا اولموش‌دور.

[8]   نثر منیم‌له باشلانمیش، شعر منیم شعرلریمه دایالی آیاق توتوب.. بئله بئله لاخلاق سؤزلر مؤلفین اؤز آغزیندان ائشیدیلن چاغدا همن دیکتاتورلوغون درین قاتلارا ایشله‌مه‌سیندن خبر وئریر. دئمک اوتوریته‌دن قاچان آدام اؤزو یئنی دیکتاتورلوق قوروب. (اؤز قولاغیملا ائشیتدیییم سؤزلردن‌دیر بو بیزیم گلیشمه‌میش اؤلکه‌میزده!) هئچ کیم ائتکیلی اثرلری یوخسا آددیملاری دانماق ایسته‌میر.

[9] Matthew Arnold (1822-1888)

[10]  چارز برسلر، درآمدی بر نظریه‌ها و روش‌های نقد ادبی، مترجم مصطفی عابدینی فرد، انتشارات نیلوفر، 1393، ص. 28.

[11]  شعرین و نثرین بیچیم قونوسونا توخوندولار.. جومله هاردان باشلانیب، هاردا بیتیب.. هاردا آرا وئریلیب..

[12] Reader response criticism (Alımlama estetiği)

[13] Noël Carroll (1947- )

[14] Noël Carroll, On Criticism, London, Routledge, 2009.

قلمه‌قوزان 1:

قوم‌دان اولماق
حمید قرائی
 

بیر قوملو اولاراق قوم‌دا ایلک تورکجه رومان چیخما سئوینجینی یاشاسام بیله «قلمه‌قوزان» رومانی‌نین بیر یاندان قوملو دیگر یاندان ایسه قوملو اولمایان اؤزللیی‌نین آلتینی چیزمه‌لی‌یم. گونتئر گراس کیمی یازارلارین ان قاباریق اؤزللیک‌لریندن بیری، آلمان بیر یازار تانیندیغی تقدیرده آلمان کؤکنلی اولماماسی‌دیر. بو اؤزللیک جئیمز جویس کیمی یازارلاردا اولسا دا بو ایکی یازارین آراسینداکی بؤیوک بیر فرقلی‌لییی گؤز اؤنونه سرگیله‌ییر. اصلینده گونتئر گراس‌، اؤزونو یازماغا قامچیلایان تمل فاکتورلاردان بیرینی باشقا بیر یئردن ـ گدانسک‌دان ـ گلیب یئنی یوردو ـ آلمانیادا ـ غریب یاشاماسیندان بیلیر. من بو مسأله‌نی شریف مردی‌نین یالنیز بو اثرینده دئییل بلکه بیرچوخ اؤیکولرینده ده گؤرورم. اصلینده یازارین ـ اؤزللیک‌له بو اثرینده چوخ گؤزه چارپیر ـ بیر یئرده ساکین اولماماسی، دئمک باشقا بیر یئرده دوغولوب آیری بیر یئرده بؤیومه‌سی اثرین روحونا جالانمیش‌دیر. «قلمه‌قوزان» کیمی شخصیت‌لر سانکی بیر چاغری‌یلا گلیب «اول» دئیینجه اولورلار. آتاسی‌نین آغزیندان چیخان حیکایه‌لر، دابباق، اؤزو، شاهزاده، پیشیک‌دن، آشاغی یوخاری سونونا قده‌ر بیر شئیین تاماملانماسی اومولمور. عمی جانلانیر دا اؤلور؛ بیتمک توکنمک بیلمه‌یه‌ن یوروم یوزوم‌لار قویروغو بیر شئیین باشا چاتاجاغی خبرچیسی دئییل. دوراقساماماق هر یئرده حاضیردیر. یازار سؤز آراسیندا سؤز آچیر، اوخوجویلا میرت ائدیر ده بیر شئی بیتمه‌سینی گؤزله‌مک ایشینی زکیجه بوش ایش‌لر بیلیر. مین بیر گئجه داماریندان کسیب فیشقیردان قانین رومانین تابلوسونا سرپیر. آنلاتی قوم دنه‌لری کیمی آغیرباشلی بیر شکیلده زویوشور. یازار قوم‌دا یاشاسا بیله قوم‌دا دئییل، گرگان‌دا افرا پارکیندا، بیلیم‌یوردوندا، خیال گوجویله بیر شئی‌لر یارادارکن الدن اوزاق ویا بیله‌سینه واریلمایان بیر سئوگی حسرتینده‌یکن تامامن سکونتسیزلیک ریوایتچیسی اولور. دستانین قایناغی یوخو مو بیردن‌بیره یوخلاماماغا نه‌دن اولان عاجاییب بیر وارلیق می آغیزلاردان آغیزلارا دولاشان ناغیل‌لار می؟ اؤنملی دئییل کی هئچ، آراماسی بوش بیر شئیه بنزه‌ییر. چونکو «گئرچک»، غایی عیللت، کسینلیک، سونوج و هرهانگی باشقا بیر شئی بولوندوغو شکیده، بو اثرده گؤزللییی دادابیلمه‌ریک. بو رومان‌دا گؤزللیک ساکینسیزلییینده اؤزونو گؤسترمک‌ده‌دیر؛ هئچ یئرده‌لیک‌ده، ریوایتین اؤز گئدیشینده، بیلینج‌آلتی‌نین اؤزباش آخیشیندا، بؤیرک یئتمه‌مه‌زلییی و رومانداکی چئشیتلی کاراکتئرلرین بیر آنلاتینی سوردورمک‌ده کئیف اوستونده اولوب اولمامالاریندا.

تنقید اوزره..

تنقید اوزره..

 

آلبر تیبوده[1]، تنقید فیزیولوژیسی[2] آدلی کیتابیندا، اوچ چئشیت تنقیددن آد چکمیش: «آغیز تنقیدی» ، «اوزمانلار تنقیدی»، «صنعت‌چی‌لر تنقیدی». آغیز تنقیدیندن آماج، دئییشیب یازیشمالاردا، خصوصی اولاراق مکتوبلاردا و ها بئله گونده‌لیک یازیلاردا گئدن تنقیدلردیر؛ اوزمانلار تنقیدی ایسه، تنقیدچی اوستادلارین یازدیقلاری مقاله‌لر و آکادئمیک تنقیددیر. اوچونجو تنقید ایسه، تیبوده‌نین نظری‌جه، اینجه‌صنعت‌چی‌لرین باشقا مسلک‌داشلاری اوچون یازدیقلاری تنقیدی باخیشدان عیبارت‌دیر. آنجاق اوچونجو تنقید، چوخلو اینجه‌صنعت‌چی‌نین اؤز گؤروشو و باخیش آچیسی اولاراق نظره گلیر. اینجه‌صنعت‌چی تنقید یازدیقدا، أثره گؤیلوندن کئچن و باخیشینا اویان آچیدان یاناشیر و بئله‌لیک‌له اؤز باخیشینی باشقاسینین أثرینی دیده‌له‌ییب چؤزورکن اورتایا قویور. بو تنقید بوتون أدبیات تاریخینی قانادی آلتینا آلمیش کیمی‌دیر.

بیر یاندان باشقا گیریشیم‌له ایکینجی تنقیدی، اوچونجونون و بیر ده اینجه‌صنعت و گؤزللیک فلسفه‌سی ایله اوغراشان فیلسوفلارین تاریخ بویو یازدیقلارینین اؤزه‌تینی بیر یئره ییغیب، دَرله‌ییب، قورام قوراراق تنقیده گیرمک، همن اوزمان اوستادلارین ایشی ده سانماق اولار. اوبیری یاندان اوچونجو ایله بیرینجی تنقیدین آراسیندا دا اوقدر بَلیرلی چیزگی یوخدور! بعضن داهی صنعت‌چی‌نین باشقا مسلک‌داشی ایچین یازدیغی تنقید ده، «آغیز» تنقید بؤلومونه لاییق‌دیر. بیر سؤزله بو اوچ چئشیت تنقید، آرتیق اوقدر بیربیریندن فرقلی و آیری اولان یاخلاشیملار دئییل‌دیر.

اوسته گتیردیییم آچیدان تنقید قونوسونا گیرمک، تنقید دوغاسی‌ندان بَلیرلی بیر شئی قاباغا قویا بیلمَز. تنقید، یوروم‌ـ‌یوزوم دئییل؛ هئچ چؤزوم ده دئییل. أثری تفسیر ائدیرکن، دَیَرله‌ندیرمه‌یینه دئییل، مفسر اونون آنلاماغینا چالیشیر؛ بئله‌لیک‌له قوتسال متن‌لرین اوزه‌رینده چالیشان کیمسه‌یه «مُفَسِّر» دئییلیر. بو اوزدن، مفسر أثرین صنعت‌سل یؤنونه توخونماغا گیریشمیر گئنللیک‌له؛ اوسته‌لیک قوتسال متن‌لرین دَیرله‌ندیرمه‌یی ده هئچ قونو دئییل‌دیر مفسرلر اوچون. آنجاق «نقد» کلمه‌سینه گلینجه، کؤک باخیمدان «دوزو أیری‌دن سئچمک»دیر. «تنقید»دن سؤز ائدیرکن، أثرین أیریسینی دوزونو آختارماق، بیر سؤزله ائله «چؤزمک» نظره گلیر ایلک باشدان و دَیرله‌ندیرمه یوخسا یارغیلاماغا اوقدر ده یاناشمیر؛ نه ایسه یونانجا kritikos سؤزجویونه باخاندا، «ژوری هئیأتیندن حوکمو اعلام ائدن کیمسه» آنلام‌دا گلمیش. یونانجادان آلینمیش critic سؤزجویو باتی‌دا أثرین دَیَرله‌ندیرمه‌سینه و البته یارغی قاپانینا قویماغا ماراقلی‌دیر؛ شوبهه‌سیز أثرین دَیَرله‌ندیرمه سوره‌جینده «چؤزمک» ده وار! یوخسا أثری آنلامادان، تانیمدان، اونون چئشیت‌لی قاتلارینا وارمادان، بیر Critic اونو دَیَرله‌ندیره بیلمز. یانی تفسیر، تنقیدین مقدمه‌سی‌دیر باشقا سؤزله.

نه ایسه بو «دوزو أیری‌دن سئچمه» یوخسا «حوکمو اعلام ائتمه» کیمی سؤزلر، تنقید آلانیندا، دونکیشوت‌لار یاراتمیش‌دیر! آغینا بوزونا باخمادان قلم سورتمک، آغیزا گلنی اؤتورمک.. «منتقد» تانینماق اوچون بلکه ده نه‌بیلیم بیریسینی یئره یاخما اوبیریسینی گؤیه یوکسه‌لتمه، یوخسا دوست‌جا دییه، سِفارشی «اؤیمک» یا دا «سؤیمک» کیمی ترپه‌شمه‌لرله اوغراشمیش تنقید ساحه‌سی و داها دا قارماقاریشیقلیغا یول آچمیشدیر.

بلکه آیری آچیدان تنقید گیریشینه یاناشساق: تاریخ بویو تنقید سوره‌جینده أثرین نئجه چؤزولمه‌سینه و دولاییسی ایله دَیَرله‌ندیرلمه‌سینین نئجه‌لییینی ایکی یئره بؤلمک اولار: 1) أثره اؤز اؤزلویونده، باشقا هر شئیدن یان اولاراق، اوبژِکتیو یاناشما؛ 2) أثردن دیشاری هر شئییه أل اوزاتماق‌لا اونون چؤزمه‌سینه یاردیم گؤتورمک. بو ایکی بؤلومون آراسیندا اؤزل چیزگی وار: أثرین دیشاریسینا چیخماق، یوخسا أثرین ایچینده قالماق! بیرینده أثر، باشقا هر شئی‌له برابر (یازارین بیوگرافی‌سی، کئچیردییی اولایلار، یاشادیغی دوروم، باشقا أثرلری، یازارین اؤز نظری و ...)، تنقیدچینین اؤنونده‌دیر. اوبیریسینده ایسه، تنقیدچی یالنیز أثره باخیر (بوردا داها دوغروسو «متن» دئمه‌لی‌یم!). بیرینجی قولون دالیندا دورانلارین کئچمیشی چوخ اوزاقلارا دا قاییتماسا، ییرمینجی یوز ایلین تقنید قولونو قاپسامیش اولدولار. «یئنی تنقید» ایزله‌ییجی‌لری، «شیکاگو اوخولو» تنقیدچی‌لری و باشقالار بو سیرادادیر. ایکینجی دالا گلینجه، أسکی یونانیستانا قدر اوزانیب گئدیر؛ ارسطودان توت ایندیکی «یئنی تاریخسل‌چی»لره قدر.

آمما گئرچک‌دن تنقیدچی «أثرین» تنقیدینه نئجه گیریشمه‌لی‌دیر؟ تنقیدچی یالنیز چؤزومله‌ییجی‌می، یوخسا أثرین صنعت‌سل یؤنلرینه گیریشیب دَیرله‌ندیرمه‌یه و یارغیلاماغا دا حاققی وار؟ تنقید سوره‌جینده اؤزل چرچیوه دوزه‌نلنمیش‌می هئچ؟ یوخسا بو مئیدان‌دا چاپان ایسته‌دییی یؤنه چاپار!

تنقیدی باخیش اوچون چئشیت‌لی قوراملار [نظریه]، اؤزللیکله ییرمینجی یوز ایل‌ده، چرچیوه‌لی اولاراق آرایا گلمیش. آنجاق بونلار «چؤزوم‌سل تنقید[3]» اولاراق یالنیز «متن»ی أله‌شتیرمک اوچون دئییل ده، دونیایا نئجه باخما طرزیدیر. بو اوزدن، بلکه أثری دیده‌له‌ییب ألک‌دن کئچیردیرکن، تنقیدچی، نظرینه آلدیغی قورام اوزره، او أثری قاپسامیش ایدئولوژی‌یه توخونور. اؤرنک اوچون «مارکسیزم تنقیدی» اوزره بیر متنه یاخینلاشان تنقیدچی، لویس تایسن[4] کیتابیندا[5] آچیقلادیغی کیمی، أثرین کاپیتالیزم، أمپئریالیزم و باشقا قاتمانچی‌لارین [طبقه‌گرا] دَیرلرینه قول قویوب قویولماماغینی آراشدیرار؛ و أثر بئله‌نچی دوشونجه‌لره ایسته‌یَرک یوخسا ایسته‌مه‌دن قاتیلمیش‌سا، تنقیچی متنی قاپسامیش بو یؤنلری آچیقلار! و... آنجاق هئچ تنقیدی قورام اؤز ایچینده اوقدر ده باغلی دئییل‌دیر؛ بیر نظریه‌ده، چئشیت‌لی دوشونورلَرین چئشیت‌لی گؤروش‌لری وار، بعضن بو فرق‌لر آیریما دا سونوجلانیر.

ییرمینجی یوز ایلین یایغین تنقیدی قوراملاریندان آد آپارماقلا، یالنیز اؤتری کئچسک: روس فورمالیسمی، پسیکانالیز [روانکاوی]، فئمئنیزم، مارکسیزم، آلیملاما ائسته‌تییی [واکنش خواننده]، یئنی تنقید، یاپیسالچیلیق [ساختارگرایی]، گؤسترگه‌بیلیم [نشانه‌شناسی]، توپلوم‌بیلیم [جامعه‌شناسی]، دیل‌بیلیم [زبان‌شناسی]، بلاغت‌بیلیمی، یاپی‌سوکوم/ یاپیسیزلاشدیرما [واسازی/ شالوده‌شکنی]، یئنی تاریخسل‌چیلیک [تاریخ‌گرایی نوین]، کولتورل تنقید، لئزبیین/ گئی/ کوییر تئوریسی، سؤمورگه‌چیلیک سونراسی [پسا استعماری]، ائکوأله‌شتیری/چئوره‌أله‌شتیری [بوم‌نقد]، و..

تنقیدچی بونلارین هانکیسینی سئچیرسه، ـ طبیعی‌دیر أثره داها اویغونلارینی سئچه‌جک ـ قورامین اورتایا قویدوغو آچیدان أله آلدیغی أثره گؤز دولاندیردیقدا گیزلی یا دا آچیق ایلیشکی‌لری دسته‌کله‌ییب، اونلاری سئچدییی قورامین سوزگه‌جیندن کئچیررک نظرینی دئییر. بو قرارلا أثره ایشله‌میش ایدئولوژینی ده آچیقلاییر؛ دوغروسو ایدئولوژی ایشینی گؤسترمک‌له دئییل گؤسترمه‌مک‌له گؤرور؛ بو اوزدن تنقیدچی ایدئولوژیلرین اؤرت‌باس ائتدییی پرده‌نی قیراغا چکیر! بو سیرادا گؤزل أثردن بئله قورخونج ایدئولوژیک سونوجلار اوزه چیخار..

اوسته سیرالادیغیم یاخلاشیملارین بیرچوخو، تنقیدین اؤزو کیمی، دیسیپلین‌لرآراسی [میان رشته‌ای] چالیشمادیر. مثلن چئوره‌أله‌شتیری: چئوره‌بیلیم [ائکولوژی] و أدبیات آراسی آلاندان دوغولموشدور؛ و طبیعی‌دیر أثره یاناشما دا بونلارین وئردییی باخیش آچیدان یارارلاناراق، سونوندا تنقیدچینین ایسته‌یینه باغلی‌دیر. و بیر سؤزله بلکه تنقید بونلارین هامیسینی بیر یئره ییغالی، اؤزو باشقا چالیشمادیر دئمک ده اولار.

نه ایسه نظره گلیر بئله چرچیوه‌لی قورام‌لار چوخلو چؤزومله‌مه‌یه ساری ماراقلی‌دیر و او قدر دَیرله‌ندیرمه‌یه قول قویمور. بئله باخیش ییرمینجی یوز ایلین ایکینجی یاریسیندان بری باشلاندی و هامیسینی دا یئنی تنقیدین قوللاریندان سایماق اولار. آنجاق 2009دا اینجه‌صنعت قورامچی [نظریه‌پرداز] و فیلسوف، نوئل کارول[6]، «تنقید اوزه‌رینه[7]» آدلی کیتابیندا، تنقیدی باخیشی یالنیز چؤزومله‌مه چالیشمادان قورتارماق اوچون، عملی تنقید سوره‌جینده گره‌ک‌لی اولانلاری آچیقلارکن تنقیدچیلرین دَیرله‌ندیرمک‌دن چکینمه‌لرینی قیناییر. کارولا گؤره: تنقیدچی (ایستر کاغاذ اوزره، ایستر اؤز بئینینده) آلتی آشامانی کئچدیکدن سونرا «دَیَرله‌ندیرمه» حاققینی قازانیر. یانی تنقیدچی أثری تنقید ائتدیک‌ده: ایلک اؤنجه أثری «توصیف» ائتمه‌سی، سونرا «کاتئقوریزه [دسته‌بندی]» ائتمه‌سی، أثرین «اولوشما زمینه‌سینین یوخلاماسی»، أثرین «آچیقلاماسی»، داها سونرا «یوروملاما» و أثری «چؤزمک»؛ بونلاردان سونرا ایسه تنقیدچی اوزه‌رینده ایشله‌دییی أثری دَیَرله‌ندیره بیلَر. هرحالدا نوئل کارول کیتابندا بو آشامالارا اؤزل بؤلوم آییرمیش و آچیقلامیشدیر. دوغروسو اوزمان تنقیدچی بلکه بیر باخیشدا او آلتی آشامانی کئچیرمیش کیمی ده اولا بیلر؛ نه ایسه تنقید یازیلیرسا آیاغینی برک یئره قویوب یازیلمالی‌دیر. نه‌دن‌سیز و هاوادا سؤز اؤتورمک هئچ تنقیدچی‌یه یاراشماز؛ ایستر بو تنقید قورام اوزره، ایستر ده شخصی باخیش اولسون.

---

[1] Albert Thibaudet (1874-1936)

[2] Physiologie de la critique, La Nouvelle Revue Critique, 1930.

[3] critical interpretation

[4] Lois Tyson

[5] Critical Theory Today: A User-Friendly Guide, 2006.

[6] Noël Carroll (1947- )

[7] On Criticism, London, Routledge, 2009.

یئنی سس، قوم شَسَون‌لریندن!

  آشاغیدا گلن مقاله، قوم شَسَون لریندن اولان «حمید قرائی» آدلی یازارین اؤیکوسونه یازدیغیم "یاخین اوخوما، بیچیم چؤزومو و بیر پارا نوتلار"دیر. بو اؤیکو یازارین اؤز ایذنی ایله بوردا ایلک کز اولاراق یاییلیر. اوزَرینه یازیلمیش بو نقدین اورژینال فایلینی بوردان اوخویا بیلرسیز؛ بوردان ایسه PDF فایلینی آلا بیلرسیز.

یئنی سس، قوم شَسَون‌لریندن!

یاخین اوخوما، بیچیم چؤزومو و بیر پارا نوتلار

 

چتین یازماق، یازی طرزی‌دیر بو یازاردا. اؤیکولرینی آنلاماق اوچون سؤزجوک‌لری و جومله‌لری ایله بیرر بیرر اوغراشیب، دایانمالی‌سان هره‌سینده. یازیسی مالیخولیالی بیرینین‌دیر سانیرسان ایلک باخیشدا؛ اؤزونه گؤره بیر دونیا، ایچینه‌ـ‌قاپالی، گئرچکلییه مئیدان اوخویان. گؤزل دیلی ایله حمید قارایی، قوم شَسَون‌لری دلی‌لر طایفاسیندان‌دیر. سؤزجوک‌لره سئوگی بسله‌مه‌سیندن‌دیر شَسَون سؤزلویو اوزره چالیشماسی. اینجه ایشارت‌لرله گولمه‌یه مجبور ائدیر ده، سونوندا اوخوجونو باشی‌ـ‌دولو سورغولارلا اؤزـ‌باشینا بوراخیر. سوردویو فیکیری آنلاماق ایسته‌ین بیر کزدن آرتیق اوخومالی‌دیر یازیسینی، آرتیق آلدیغی لذت ده اونودولماز اولور بئله‌لیک‌له. ائستئتیک ذؤوق آلیرسان بو اوخوما چالیشماسیندا. تورکجه‌سی‌نه تورکیه تورکجه‌سینین کؤلگه سالماسی نظره گلسه ده، بو کؤلگه سو اوزونده کؤپوک‌لر کیمی‌دیر؛ شَسَون طایفالاری، اؤزلجه قوم‌ـ‌ساوا شَسَون‌لری ایله اوغراشان بیلَر بو سؤزون هاردان گلمه‌سینی.

حمید قارایی یازدیغی «    ،     ،     ،          ،     ،» آدلی اؤیکونون، ایلک باخیش‌دا آدی شاشیرتماسا دا، متنه کئچدیییمیزده چاش‌ـ‌باش ووراجاییق. بو اوزدن اؤیکونون آد قونوسونا توخونمادان اؤنجه متنینه کئچمک، اونونلا اوغراشماق و یاخین اوخوماق[1]لا گؤز گزدیرمک ایستَردیم؛ یازیمین سونوندا اؤیکونون آدینا بیرداها قاییداجام!

اؤیکونون ایلک و سون پاراگرافینی قیراقدا ساخلاساق، ایکینجی پاراگرافدا یازار بیرینجی شخص آچیسی ایله ایکی اوغلانین «سیاسی» چته قوردوقلاریندان؛ ایندی ایسه قوردوقلاری «قارا قافلان‌لار» چته‌سیندن چیخان اوچونجو کیشینین چیخماغینین آیلار کئچمه‌سیندن سؤز آچیر. اؤیکوده ایکی آنلاتی قوشا گئدیر: 1) یازار و پارتنئری ایله قوردوغو «قارا قافلان‌لار» چته‌سی. 2) ژئله کیمی وارلیق باشیندا ترپه‌نیب، باشینی آغرییا سالان قادین. ایکینجی آنلاتی، اوچ، بئش، دوققوز و اون‌ایکینجی پاراگرافلاری اؤزونه قازانمیش و اوچونجو شخص آچیسی ایله آنلاتیلیر. ایکی یاناشی گئدن آنلاتینین بیربیرینه باغلی اولمامادیغینی دا سانا بیلریک.

ایکینجی آنلاتی‌داکی قادین بئله تانیتدیریلیر «ژله کیمی بیر شئی باشیندا چالخالانیر. باشی‌نین هر ترپنمه‌سی‌یله اویناییر و سایدام وارلیغینی گور بیر سس‌له بیر کره داها اعلان ائدیر.» ساوادسیز بو دول قادینین باشی آغریلی اولدوغوندان، ایچینده «ژله»، «تپه‌گؤز» «اک»، «سایدام» و «جنین» کیمی وارلیغین اولماسینی سانیر؛ آوکالادیغیندا اسرارانگیز بیر حرکت‌له چکیب چیخارتماغینی، دوغوزدورماغینی ایسته‌ییر ده اولمور آنجاق. «بو عصبی جنینین چیخماسی‌یلا بیرلیک‌ده اؤلومون قاپیسینی آچماق‌دان بدنی تیر تیر تیتره‌ییر.» هرنه‌دیر باشینداکی آغرینی اؤز عؤمور شیشه‌سی ده سانیر. ساوادسیز اولدوغو ایسه «یاشیل آچار قیرمیزی قاپادار» جومله‌سینین ازبرله‌مه‌سیندن آلینیر. جئب تلفونون آچماغینا گؤره اوغلو اؤیره‌دمیش اونا. قادین «رحمتلی اری‌نین عکسی»، اوغلونون «شارژداکی جئب تلفونو»، قونشو ائودن گلن آنلایا بیلمه‌دییی فارسجا شعرین سسی و باشینداکی دردله اَل‌ـ‌به‌ـ‌یاخادیر. یالقیز بوراخیلمیش قادینن، ائشیتدییی هر سسه قوشقولودور.. نه‌یی ایسه بکله‌ییر ده گؤزو گولومسه‌ین رحمت‌لی کیشیسینین عکسینده‌دیر سوره‌کلی. جان هاییندایکن قادین، شارژداکی جئب تلفونا باخیر و اونون باطریسینین دولوب بوشالماسینی جانلی بیر وارلیغین نفس چکمه‌یینه اوخشادیر. قادین اؤزو چکدییی سون نفس‌لرینه دوشونور بلکه..

بیرینجی آنلاتی‌یا کئچدیک‌ده اؤیکونون ایلک و سون پاراگرافی و بیر ده اوسته سایدیغیم پاراگرافلاردان باشقا، هامیسی شهَرین حاشیه‌سینده اولان ایکی اوغلانین «قارا قافلان‌لار» چته‌سینی قورما و اونلارین دوشوندوک‌لری قونولاری آنلاتیر. اونلار بو چته‌نین قورماغیندا، آماج‌لارینی بئله آچیقلاییرلار:

«قارا قافلان‌لار» آدینا رغمن چته‌میز تروریست بیر اؤرگوت اولمایاجاق‌دی. هدفیمیز یالنیز توپلومون آلت قاتلارینداکی اینسانلاری حرکته گئچیرمک‌دی؛ دئمک سونرالار بؤیله اولدو. کیچیک تئوری‌لردن بیله دئوریمسل بیر حرکت چیخارماق ایسته‌ییردیک.

بو «حرکته گئچیرمک» و «کیچیک تئوری‌لردن» «دئوریمسل بیر حرکت چیخارماق» هدف‌لرینه چاتابیلمه‌دیک‌لریندن «ادبیاتا» گیریرلر. شهَرین حاشیه‌سینده اولمالارینا ایسه «سیاسی فعالیت‌لر»ینی گیزلت‌مک ایچین کیرالادیقلاری «ماغازا» و یانلارینداکی «گاز کپسولو دولدوران ماغازا» بیر گؤسترگه‌دیر، شهَرین اورتاسیندا یوخسا پوللو محله‌لرده «کارتون ییغما» ماغازاسی اولماز گئنل اولاراق.

سیاسی فعالیت‌لریمیزی اؤرت باس ائتمک ایچین بیر ماغازا کیرایه ائتمیش‌دیک. کارتون ییغیردیق و بؤیله‌جه توپلومون ایچینه گیریردیک. البته بو ماغازا بیزیم چوخ ایش‌لریمیزی اؤرت باس ائتمک ایچین قوللانیلیر. گوناها باتماق – دونیادا بؤیله قوروم‌لارین یانی سیرا دوغال اولان بیر شئی- و ایندی ایسه ادبیاتا دالماق.

هرنه‌دیر کیرالادیقلاری ماغازا یالنیز کارتون ییغما یوخسا سیاسی چالیشمالارا گؤره دئییل‌دیر. بو گئدیش‌ده بونلارین «چته»لرینه «یاشیل گؤزلو» و داها سونرا «گؤز ببیی قهوه رنگلی» بیری قاتیلیر. «یاشیل گؤزلو» ایله گئجه‌لر کیتاب اوخویور و اونلارا باخیشلاری ایله سؤزلردن هئچ نه آنلامادیغینی بیلدیرنین آنلامادیغیندان سئوینیرلر. «گئجه‌لری کارتون دوکانی/اوفیس‌ده اوتوروب یاشیل گؤزلری‌یله معجزه گؤرموش کیمی کیرپیک چالمادان بیزه باخان بیر یئنی یئتمه ایله سیگارا ایچه‌رک اوخویوردوق و اونون سؤزلریمیزدن بیر شئی آنلامادیغی‌نین سئوینجیندن حرکت اؤنجه‌سی اوخومالاری سوردوروردوک.» دوشوک سویه‌ده بؤیوک دوشونور و بیلیم آداملارینین آدینی چکمک‌دن چکینمیر، یئکه یئکه سؤزلر اورتایا قویورلار..  و بئله‌لیک‌له «اینسان‌لارین آپولوتیک[2] اولمالارینی بیر دایاناغا» دایاسالار دا، چته‌لرینه قاتیلان «اوچونجو شخص»ی ده قاچیردیر، «قورخونچ وارلیق‌لار» ائتکئتی ده آلیرلار اوندان.

اوسته ایشاردیغیم ایکی آنلاتی تمل اولاراق بو آرا بیرینجی (و ایکینجی) آنلاتینین قاتیندا باشقا آنلاتیلار دا سایماق اولار: بیرینجی تمل آنلاتینی سوره‌نین سیاسی پارتنئرینین «اکیز خالالاری»نین قوردوقلاری «درنک» و اونلارین توتوقلانماسی. «محله‌ده‌کی هر شئیه بورون اوزادان‌لار» و س.

اؤیکوده ایشتیراک ائدن بو خیردا آنلاتیلارین اَن ماراقلیسی ائله «محله‌ده‌کی هر شئیه بورون اوزادان‌لار»ین آنلاتیسی‌دیر.

طبیعی‌کی بیرنئچه قادین ایکی گنچ اوغلان‌لا «نه ایش‌لری وار؟» سوراردی‌لار محله‌ده‌کی هر شئیه بورون اوزادان‌لار. ائولی قادین ال‌لرینی اؤلچه اؤلچه قونوشوردو. باروتلاندیغی زامان البته کی قافلان‌لاری قورخودوردو. سؤزلری هئچ بیر فلسفی دایاناغا دایانمیردی آنجاق دراماتیک زنگین‌لییی بیزی او زامان شاشیرماغا و بو گون‌لرده دیز چؤکمه‌یه مجبور قیلمیش‌دی. صحنه‌نین هیس توتموش دووارلاری بیله قادینین درد ایله محنت‌دن قایناقلانان گوجه صاحیب اولدوغونا اعتراف ائدیردی. سسی تیتره‌دییی زامان دووارداکی همزادلاریمیز یئر ده‌ییشه‌ن کیمی اولوردولار. باشیندا آخان لئچه‌یینی دوزه‌لتمک ایچین آچدیغیندا زئیتین رنگی ساچی و سوت رنگی بوینوندان یاری قارانلیق اوتاغیمیزا جنت ایشیق‌لاری ساچدیریردی. دوروشو ساغلام، سؤزجوک‌لرینده دورغونلوق یوخ‌دو. گؤزلری یاشلانینجا تام بیر مهارت‌له باشقا بیر سس چیخاردیغینی حیس ائده‌ردین. آرامیزا سوکوت چؤکسه‌یدی گودونو بکله‌دیییمیزی ساناردین.

باشقاسینین ایشینه باشینی سوخان آداملارین محله‌سینده، ایکی گنج اوغلانلا بیر نئچه «خالا» خانیمین اؤزو ده کارتون ییغان توکانیندا توپلاشمانین دوزدن ده «نه ایش‌لری وار» گؤره‌سن؟ بونا بیزیم ایشیمیز یوخ! آنجاق «ائولی قادین»ینین بو خیردا آنلاتی‌دا گؤزل گؤرونتوسو وار: بو ائولی قادین «ال‌لرینی اؤلچه اؤلچه» دانیشیر. بو دانیشماقدا ایسه اؤفکه‌له‌ندییی زامان «دئوریمسل حرکت‌لر» آردیندا اولان «قافلانلاری» قورخودور. قادین سؤزلرینی «فلسفی دایاناغا» دئییل «دراماتیک زنگینلی»یه دایاییر و «سیاسی حرکت‌لر» ایسته‌ین دسته‌نی «دیز چؤکمه‌یه مجبور» ائدیر ایستَرـ‌ایسته‌مز! آنجاق بو قادین ارکک اگه‌من توپلومدا اؤزونه قادینلیق عنوانی ایله گوج قازانماییب؛ قادین «درد» و «محنت» سایه‌سینده سؤزو کئچرلی اولور. بئله بیر توپلومدا دردلی قادینین سسی سؤزو ارکک‌سی اولاسی قدر کئچرلی اولموش، اوقدر کی «سسی تیتره‌دییی زامان» توپلانتی‌دا اولان، کیشی‌لی‌ـ‌آروادلی، قورخو ایچینده اؤزلرینه دئییل ده دووارداکی کؤلگه‌لرینه باخیرلار! آخی قادینین سسی توتارلی، کسین، سرت و قورخودوجودور! نه ایسه بو «درد» و «محنت» چکمیش آدامین لئچک دوزه‌لتمه‌سی، باشیندان آچیلدیغیندا گؤرونن «زئیتین رنگی ساچی» و «سوت رنگی بوینو» دونیانین بوتون دردی‌ـ‌غمینی یوخ ائدیر، سانکی «جنت ایشیق‌لاری» ساچیر بو رنگ، بو ساچ، بو بویون‌دان..

«خالالار درنه‌یی» اویه‌لرینین توتوقلانمالاری دا اؤز یئرینده ایلگینج‌دیر. «اکیز خالالار» ایسه «بیرنئچه اؤیرنجی» و «اورتا ائییتیم‌لی گنچ و اری‌یله چکیشمک‌ده اولان باشقا بیر قادین‌لا درنک قورموش»، و «ارکک قارشیتی حرکت‌لر» یاپیرلار. آنجاق آنلاتیچینین نظریجه بونلار دا «جینسیت آییرتچیلیغینا» اینانان توپلوم‌دا، همن ایشی گؤرورلر؛ یانی اؤزلری ده «جینسیت آییرتچیلاری»دیرلار. نه ایسه بونلارین بئله آییرتچیلیغا قاپانمالاری دا آنلاتیچینین «زورونلو ایش بؤلوشدورمه[3]‌» تئوریسی اساسیندا، ارکک اگه‌من توپلومدان آیری دوشدوک‌لری و «یالنیزلاشدیرمیش» اولمالارینا گؤره‌دیر. «خالالار»ین درنه‌یی ده اؤز ایشلرینین اؤرت باس ائتمه‌سینه «اویونجاق ماغازا»سی کیرالاییبلار؛ ایندی ایسه بونلارین ماغازالارینا «هدفی باش باشا قویماق یوخسا قارا قورخو گلمک بیلینمه‌یه‌ن، «ممه‌لرینیزین قدرینی بیلین» جومله‌سینده بیر یازی اویونجاق ماغازالارینا گلیر». «جینسیت آییرتچیلار» توپلوموندا بئله بیر جومله‌نی پولیسه گؤسترمک اولارمی؟!

اؤیکو خیردا ایپ‌اوجولارلا سؤزونو آتیب کئچیر؛ قالیر اوخوجونون بونلاری توتوب هارالارا وارماغینا! بو ایپ‌اوجولاردان سیرالاماق دا اولار: ـ ادبیات و خاطیرلاماق. ـ مودئرن اینسانین و زامان. ـ چیی آدام‌لارین تئوری‌ده الی بوللولوغو. و س. یازارین باشاریلی اؤیکوسونده یاشادیغی توپلومون تنقید ائتمه‌سی ده گؤز اؤنونده‌دیر: دایاز دوشونجه‌یه دایانان اینسانین چالیشدیغیندا تئز تئز قول دَییشمه‌سی، توپلومون ارکک اگه‌من یاپیسی، ائمیل دورکیم‌دن توپلوما اویغون ان ال‌ـ‌وئریشلی «homo duplex»[4] گؤرونومو، مرکزین قورخونجلوغو اونون مخالیف‌لرینه ده اوخوماسی، «قدرتین اوره‌تدییی کلیمه‌لری قوللانما».. و س. اؤیکوده قادین‌لا ارکک توپلومون یاپیسینا رغمن یاناشی رول اویناییر. دئمک اولار بوتونلوک‌ده قادینلارین رول‌لاری داها گؤزه‌ـ‌گلیم‌لی‌دیر.. بونو «قارا قافلان‌لار» پوستئرین یاتیملی توصیفینده بیله گؤروروک.

اؤیکونون بوتونلویو اولدوقجا گؤزل و یئرلی یئرینده‌دیرسه، آنجاق اوخورکن نئچه سورغو ایله قارشی قارشی‌یا دوروروق: 1) ایکی تمل آنلاتینین بیربیرینه قاریشیب یاناشی گلمه‌لری نه‌یی گؤستریر و نه‌دن‌دیر؟ بو ایکی آنلاتینین بیربیرینه باغلیلیغی وارمی هئچ؟! 2) جئب تلفونون تئمی؟ اورتادا گلن اس.ام.اس‌لر؟!  3) زامان تئمی و تئکنولوژینین ایشله‌وی یاشام‌دا؟ آرادا 10:53 و 11:02 ساعاتلاری نه‌یی گؤسترمک‌ده؟ 4) اون‌اوچونجو پاراگراف‌دا «قاییر، قاییر، قاییر.» جومله‌سی نه‌یه ایشاریر؟ نه‌دیر بو اوچ (ائش، عینی حالدا فرقلی) سؤزجویون آماجی؟ (ایلک «بیلمیر.» جومله‌سی؟!) 5) اؤیکو آراسیندا ایتالییانجا جومله نه قاییریر؟ و داها باشقا سورغوـ‌سواللار کی اوجونو توتسان بیله باشینا وارماغین هئچ ده بللی دئییل.

بعضن اؤیکوده گلدییی و اوسته سیرالادیغیم بیرـ‌پارا سورغولارا، اونون متنینی آراماقلا، یانیتلاماق دا اولار؛ آنجاق جاواب‌سیز قالان و اوخوجونون دونیاسی ایله متنین دونیاسینا (و البته بعضیسی یالنیز مؤلفین دونیاسینا[5]) باغلی اولان  سورغولار دا وار.. و متنین ائستئتیک لذت وئریجی یؤنو ایسه ائله بودور. باشقالاری اویون قوراللاری‌دیر اؤیکوده و اؤیکو چرچیوه‌سینده یئرله‌شن گؤزللیک‌لردیر.. متن اوخوجونو چلیشکی‌یه چکمیرسه، دایاز ذؤوق‌لر یارادسا بیله، یوخ اولماغا مجبور اولاجاق. باخمایاراق مودئرن اینجه‌صنعتین بیر اوجو مود، اوبیری اوجو ایسه ابَدی و قالارغی دایاناقلارا دایانماغینی سؤیله‌میش‌لر[6] و پوست‌مودئرن اینجه‌صنعت ایسه بوتونلوک‌له اویونا قاپانمیش صنعت‌دیرسه؛ چلیشکی یاراتماق، اوخوجونو سورو ایشاره‌ت‌لری ایله باش‌ـ‌باشا قویماق، اوخوماق سوره‌جینده اوخوجونو (آلیملایانی) راحاتسیز ائتمک.. بیر اثرین باشاری و اوغور قازانما شرطلریندن‌دیر. بو اوزدن حمید قارایی‌نین بو اؤیکوسو دونیا سوییه‌سینده اؤزونه یئر قازانان اثرلردن اولماغا یاخینلاشمیش‌دیر.

باشدا سؤز وئردیییم، اؤیکونون ایلک و سون پاراگراف ایله آدینا توخونمادان؛ بیر اؤیکوچونون و گئنل اولاراق یازارین یاشادیغی (و باشقا) توپلوم‌دا خیریم‌ـ‌خیردا و گؤزه گلمه‌ین هرنه‌یه گؤزـ‌قولاق اولماسی، هر شئیه و هر اولایا اطرافلی یاناشماسی ایله بیرگه، باشقا بیلیم‌لر و تئکنولوژی‌لردن آچی آلماغی، او بیلیم یوخسا تئکنولوژینین قونویا نئجه یاخینلاشماغینا، اولدوقجا دیققت یئتیرمه‌لی‌دیر؛ بونونلا یازیسینین وئریملی و یئنی یاناشما اولدوغونا داها اولوملودور.

اؤیکونون ایلک پاراگرافینی آشاغیداکی کیمی سایا دوزسک، اون‌آلتی جومله‌دن اولوشور:

[1] بیلمیر. [2] ال‌لرینی قالدیرابیلمیردی. اؤز تعبیری‌یله ایچینده‌کی سویوق‌لوق دامارلارینداکی قانی دوندورموشدو سانکی. [3] سؤزجوک‌لرین بیر آن ایچری‌سینده پیرتلاماسینی سئویرم. کئشکه سؤزجوک‌لر بیر آن‌دا موسیقی‌دن چیخان‌بیله‌ن ائش زامان‌لی سس‌لر کیمی چیخسایدی. [4] دؤرد گؤزلو دولوخموش گؤزلری‌یله منه باخیر. [5] هیجان‌دان هسه‌کله‌ییر. [6] تانیمایان، ساغ الینده‌کی قایچی و سول الینده‌کی مئیوه پیچاق‌لارینی گؤرسه بیرینی اؤلدورمه‌یه گئتمه‌سینی ساناردی. [7] بؤیوک قارداشیم سککیز ایل اؤنجه مطبخ پیچاغی‌یلا گئدیب اؤلو قاییتماسی‌ اونو بو گونه دوشورموش. [8] اون‌دان بری الینه گئچه‌ن هر تورلو ایتی نسنه‌نی توپلاییب گیزله‌دیر. [9] قایغیسی من‌دن دئییل اؤزوم‌دن کیچیک قارداشیم‌دان‌دیر. [10] آغ ساچ‌لاری آرخایا تارانمیش، یئنی حامام‌دان چیخمیش قیرمیزی دری‌سیندن تر آخیر. [11] «بو او دئییل»، جومله‌سینی دئویرسن «او بو دئییل». [12] جومله‌لر زامان‌دان گئری قالیر. مع‌الاسف ائش زامانلی‌لیغی بیر یئرده آنلادامیرلار. [13] مع الأسف الشّدید... [14] اینسان‌لاری، قونولاری، یاشادیق‌لاری زامانی پاراگراف‌لارلا آییرمالی‌سان؛ دئمک پاراگراف‌لارین ناموسونو قورومالی‌سان. [15] هله هارالارینی گؤرموش‌سن ایکی دؤنه Enter دویمه‌سینی باسماق‌لا ایللوزیونیستلیک یاپارسان. [16] ارکک‌سی گؤزلریندن گئچه‌بیلسن یوموشاق اوره‌ییندن گئچه‌مه‌زسن.

 

ایلک «بیلمیر.» سؤزجوک‌ـ‌جومله‌سینه توخونماسام هله؛ قالان جومله‌لرین آنلاتی آچیسی بیرـ‌ایکی یئرده دَییشیلیر: ایکینجی جومله، «اوچونجو شخص» آچیسیندان آنلاتیلیر، سونرا اوچونجو جومله‌دن دوققوزونجو جومله‌یه قدر «بیرینجی شخص» آچیسینا کئچیر؛ اونونجو جومله یئنه «اوچونجو شخص» آچیسینا دؤنور؛ داها قالان جومله‌لر «ایکینجی شخص» آچیسی ایله آنلاتیلمیش. اؤیکونون بوتونلویونو اوخوموش اولورساق، چوخ احتیاطلی داورانیشلا باشی آغریلی قادینین (ایکینجی تمل آنلاتی) آنلاتیسینا ایشارماسینی دئیه بیلریک! قادین اوزاندیغی یئرده، قاپی چالینیر، اؤیکونون سونوندا ایسه تلفون چالیر.. (بیر دولانما سایساق) اؤیکو سونوندان آنلاتیلمیش[7] (بیرینجی تمل آنلاتی دا ایسه اورتالاردان، اوچونجو شخصین چته‌دن چیماغی آندان آنلاتیلمیش) بئله‌لیک‌له اؤیکو تلفونون چالماسی ایله (و قادین ال‌لرینی قالدیریب تلفونو گؤتورمک ایسته‌دیی چاغدان) باشلانیب و بیتیب‌دیر.. بو اوزدن ایکینجی جومله‌ده قادینین اللرینی قالدیرامماسیندان دئییر و «اؤز تعبیری‌یله ایچینده‌کی سویوق‌لوق دامارلارینداکی قانی دوندورموشدو سانکی».

اوچونجو جومله ایسه مؤلفین اؤزونه یوخسا سایدیغیم بیرینچی تمل آنلاتینین آنلاتیچیسینا قاییتمالی‌دیر. ایکینجی فرض دوز اولورسا آنلاتیچینین «قورامجی اینسان» اولدوغوندان و «ادبیاتا قاپیلما»لاریندان سؤز گئتمیش اؤیکوده. بو اوزدن دئیه بیلریک یئنه تئوری وئرمک‌ده‌دیر بو قورامجی اینسان.

دؤردونجو جومله‌دن دوققوزونجویا قدر (و اونونجو!) داها چلیشکی‌لی جومله‌لردیر؛ بوردا ایشاریلان اولایا اؤیکونون هئچ بیر یانیندا ایشاریلماییب، آنجاق اوزاق تخمین‌له یئنه همن آنلاتیچی «قورامجی اینسان»ـا دا باغلایا بیلریک. بو اینسانین ائولرینده باش وئردییی بلیرسیز بیر اولایا ایشاریلیب‌دیر؛ آنجاق بونو دئمه‌یه ده اؤیکوده  هئچ گؤسترگه یوخ! بوردا بو جومله‌لرین اولماسی نه‌دنی سورغوسو قاباغا گله بیلر! اونونجو جومله ایسه بو سیرایا گیرر ده گیرمز ده! یانی اؤزونه گؤره باغیمسیز بیر جومله‌دیر ده دئیه بیلریک.

اون‌بیردن اون‌بئشینجی جومله‌یه قدر یازارین بو یاراتدیغی (الده‌کی اؤیکو) دونیانین توصیف ائتمه‌سینی سانار، و بو جومله‌لردن اوست پاراگرافدا قاباغا گلن سورغونون جاوابینی آلماغا ایپ‌اوجو سئزه‌بیلریک؛ اؤزللیک‌له اون‌دؤرد و اون‌بئشینجی جومله‌لردن. آنجاق بو جومله‌لر اوچونجو جومله‌یه ده قاییدیر. یانی بونلارلا اوچونجو جومله بیر قونودان دانیشیر. و بو ادعایا گؤسترگه، «ائش زامانلی» سؤزودور. اوچونجو جومله‌ده یازار سؤزجوک‌لرین موسیقی کیمی ائش زامانلی چیخماغینی آرزیلاییر؛ بو جومله‌لرده ایسه «جومله‌لرین زاماندان گئری قالماغینا» و ائش زامانلی چیخاممادیغینا حئییف‌سه‌نیر.

اؤیکونون ایلک نفس‌ـ‌کسن پاراگرافین سون جومله‌سی اؤزونه گؤره بیر دونیادیر: بو جومله‌نی توتماقلا هارالارا وارماغیندا بیر آز خیال گوجو ایله چالیشساق، یازارین اؤیکونو یازما دورتوسو (بیر دونیانین یاراتما دورتوسو) کیمسه‌نین «ارکک‌سی گؤزلری» ایله «یوموشاق اوره‌یی»دیر؛ یوخسا، اؤیکو ایچینده آنلاتیلان «باشینی هرکسین ایشینه سوخان» ائولی قادینین گؤزلری و اوره‌یینین توصیفی‌دیر؛ یوخسا اونونجو جومله‌نین ضمیرینده اوتوران کیمسه‌نین دلیجه اؤیولمه‌سی‌؛ یوخسا..

و ایندی اؤیکونون ایلک «بیلمیر.» سؤزجوک‌ـ‌جومله‌سینه قاییتسام: بو «بیلمیر.» جومله‌سی، اؤیکونون سون جومله‌سینین داوامی دئییل‌می؟! بونو دئمک‌ده هئچ ده کسینلیک یوخ؛ آنجاق باشی آغریلی قادین کیمسه‌نی بکله‌ییردیسه، تلفونو گؤتوردویونده «دوود- دوود- دوود-» گلمه‌سینه‌می، باشیندا ترپه‌شن «وارلیغا»می... نه‌یه‌سه، «بیلمیر» دئمیرمی؟ بلکه «قورامجی اینسان»ین دوستو اونو «حاجی» لفظی ایله خطاب ائده‌نده اوخودوغو بوتون «جنیفر له‌مان کیتابی‌یلا دورکیم‌ین دادینی قاچیراجاق»ینی بیلمیر! بلکه..

سون پاراگراف ایسه ایلک پاراگرافین گونونده‌دیر؛ بو اوزدن اونون چؤزمه‌یینی اوخوجولارینا تاپشیریرام. آنجاق بو ایکی پاراگرافین بئله پیرتلاشیق و قارماقاریشیق اولماسینین نه‌نی نه‌دیر سوالین قاباغیندا، یازارین ایلک پاراگرافدا گتیردییی قورال: «اینسان‌لاری، قونولاری، یاشادیق‌لاری زامانی پاراگراف‌لارلا آییرمالی‌سان؛ دئمک پاراگراف‌لارین ناموسونو قورومالی‌سان. هله هارالارینی گؤرموش‌سن ایکی دؤنه Enter دویمه‌سینی باسماق‌لا ایللوزیونیستلیک یاپارسان.»ی پوزسون دئیه داها «اینسان‌لاری، قونولاری، یاشادیق‌لاری زامانی» آییرماق ایسته‌میر؛ بو اؤزو ایشاردیغی قورالا بویون اَیمک ایسته‌میر! و مؤلف اؤزو یاراتمیرمی دونیاسینی؟ و دونیا دئدیییمیز «دیل»دن آیری‌می؟! بو دونیانی یازی دیلی ایله، سؤزجوک‌لر و پاراگراف‌لارلا قورموروق‌مو؟!

اؤیکو، خاطیرلادیغیم کیمی، مالیخولیالی بیر اؤیکو اولموش دا دادینی، آلانا، ایسته‌دییی قدر دادیزدیریر! بونونلا بو اؤیکو ایله یئنی بیر سس تؤره‌تمه‌ده و اوغورلو اولان، حمید قارایی‌نی «دلی یازار» آدلاندیرا بیلرم. آرتیق ایلک ایشاردیغیم، اؤیکونون آد قونوسونا گیریشمک زامانی گلمیش. اؤیکو بئش ویرگول‌لا آدلاندیریلمیش، آنجاق بو بئش‌ده قارماقاریشیقلیق یوخدور هئچ! ویرگوللار ایکی «چته»یه، هر «چته»نین ویرگوللاری آراسیندا ایسه WORD یازلیم‌ین بئش آرا (Space) ایله آرالانمیش‌دیر (ایکی چته بیربیریندن اون آرا ایله آرالانمیش؛ تام دیسیپلین‌له!). گتیردیییم «چته» سؤزجویو بو ویرگوللارین نه‌یه گؤسترگه اولمالارینی آندیرماق ایسته‌ییر[8]. قادینلاری ایسه قاباغا سالیب بئله‌لیک‌له! یوخسا «قارا قافلان‌لار» چته‌سینین ایکینجی پاراگراف‌دا، اوچ اؤیه‌سیندن بیرینین آیریلماسی‌نی گؤستریر؟! آمما بئله یوزماق آشاغیلاییجی بیر یوزمادیر.. بئله آدلاندیرما یئنی‌یاناشما اولماقلا، اونون یوزماغی و آنلاملاماغیندا مؤلف‌ـمتن‌ـ‌اوخوجو اوچ‌ـ‌بوجاغینا تاپشیرمالی‌ییک..

---

[1]  یاخین اوخوما (close reading) دیققت‌له اوخومادیر.. تنقید سوره‌جینده ایسه، منتقیدین بوتون متنی اطرافلی اوخورکن، سئچدییی بؤلومون آچیقلاییب یوزماسی، تعریف‌له‌نمیشدیر.

[2] ـ Apollotic: آپولو ایله باغلی اولان، ایشیق، موسیقی، شعر و گؤزللیک تانریسی، اسکی یونان و روم اوسطوره‌لرینده. آپولوتیک، نظم، ایییمسرلیک‌ و گؤزللیک قاوراملارینی یئتیرن‌دیر و اونون قارشیتیندا دییونیسیوسیک (Dionysusic) آنلامی‌دیر، نظم‌سیزلیک، قارماقاریشیقلیق و.. بو ایکی قارشیت آنلام یئنی دؤره‌یه قدر مسکوت قالسا دا، آنجاق نیچه‌نین فلسفه‌سینده اؤزونه اؤزل یئر آییردی.

[3] ـ تقسیم کار اجباری! «خالالار درنه‌یی» ایله آدلاندیریلان خانیم اویه‌لر، آنلاتیچینین فیکریجه، اؤزلری توپلوم طرفیندن «یالنیزلاشدیریلمیش» اولدوقلارینا گؤره «ارکک قارشیتی حرکت‌لر»ـه قاپیلمیشلار. توپلومون ارکک اگه‌من یاپیتی اونلاری آییردیقدا، اونلار دا توپلومدا اونلاری آییرانلارا قارشی چیخیرلار دئمک.

[4] ـ 19جو یوز ایلین ماکرو سوسیولوگو (macro-sociologist) امیل دورکیم (Émile Durkheim)ین اعلان ائتدییی گؤرونوم: بیر یاندان آدام آرزو، دیلک و ایشتاها ایچ‌گودولر طرفیندن یؤنله‌ندیریلن بیولوژیک بیر اورگانیزمادیر، اوبیری یاندان ایسه اخلاق و توپلومدا تؤره‌نن باشقا ائلئمئنت‌لر طرفیندن یورودولور. آنجاق کیشینی "حیوان" خویلو اولماماغا یول وئرن، توپلومداکی بلیرلی نورمال سیستئم یارادان یایغین دین و داورانیشلارینی دوزنله‌ین بیر یول‌دور.

[5] ـ گؤرونور رولان بارت‌ین قورامی، مؤللیفین اؤلدورمه‌یینده اوقدر ده اوغورلو دئییلمیش! (بو قونودا "دیکتاتورلوغا دؤزمه‌ین قاپی!" آدلی مقاله‌مه باخا بیلرسیز.) هر حالدا معنانین یوخلوغونا دا اینانانلارین قارشیسیندایکن؛ متندن آیریلان، تؤره‌نن، و هر تورلو آنلاییش و معنا، اوچ‌بوجاق بیر سیستئم‌ده (مؤلف، متن، اوخوجو) اولوشور.

[6] ـ شارل بودلئر (Charles-Pierre Baudelaire) مودئرنیته سؤزجویونو ایلک کز اولاراق مقاله‌لرینده گتیرمیش و اونو اینجه‌صنعت آچیسیندان تعریفله‌دییینده، مودئرن اثرین بیر اوجو مودا باغلی و گلینجه ده گئتمه‌لی، اوبیری اوجو ایسه ابَدی و قالارغی‌دیر دئییر.

[7] ـ اصلینده بو اؤیکو دوققوز دقیقه آراسی بیر اولایدیر دئیه‌ده بیلریک!

[8] ـ خالالار چته‌سینین اوچ اؤیه‌سی، قارا قافلان‌لار چته‌نین ایکی اؤیه‌سی وار!

ائکوأله‌شتیری

ائکوأله‌شتیری

پروفئسور سرپیل اوپئرمان (Serpil Oppermann)

حاجت‌تپه اونیوئرسیته‌سی

آنکارا

کؤچورن: شریف مردی

 

ائکوأله‌شتیری چئوره و أدبیات آراسینداکی ایلیشکیلری اینجه‌له‌ین دیسیپلینلرآراسی [میان رشته‌ای] بیر چالیشما آلانیدیر و آمئریکا بیرله‌شیک دؤولتلئرینده 1993 ایلینده ASLE (Association for the Study of Literature and Environment -أدبیاتدا چئوره چالیشمالاری درنه‌یی)نین قورولماسییلا أدبیات قوراملاریندا کئچرلیک قازانماغا باشلادیغی سؤیله‌نه‌بیلیر. أدبیات چالیشمالارینا چئوره بیلینجی قازاندیرماغی باشاران ائکوأله‌شتیری‌نین تئرمین اولاراق ایلک قوللانیمی 1978ده William Ruckert'ین «Literature and Ecology» (أدبیات و ائکولوژی) آدلی مقاله‌سینده گؤرولور. روکئرت ائکوأله‌شتیرینی «ائکولوژی‌نین پرئنسیپلری‌نین أدبیاتا اویارلانماسی» اولاراق تانیملار (107). اونا گؤره ائکولوژی اینسانین دونیایا باخیشیندا گزه‌یه‌نین بوگونو و یارینینی ایلگیله‌ندیرن أن اؤنملی دیسیپلیندیر. أدبیاتی دا اینسانلاری دریندن ائتکیله‌یه‌بیلن اؤنملی بیر دیسیپلین اولاراق گؤردویو ایچین أدبیات ائکولوژیسی دئدییی یئنی بیر آلانین گره‌کلیلییینی بو مقاله‌ده وورغولامیشدیر. آنجاق ائکوأله‌شتیری‌نین یایغین بیچیمده قوللانیمی، اؤنجو ائکوأله‌شتیرمنلردن بیری اولان Cheryll Glotfelty'نین 1996 ایلینده Harold Fromm'لا بیرلیکده یایینلادیقلاری و بیر چوخ ائکوأله‌شتیرمنین آلانداکی ایلک مقاله‌لرینی ایچرن Ecocriticism Reader (ائکوأله‌شتیری درله‌مه‌سی) کیتابینا یازدیغی گیریش بؤلومونده‌کی تانیمینا دایانیر. گلوتفئلتی ائکوأله‌شتیرینی «أدبیات و فیزیکسل چئوره آراسینداکی ایلیشکی‌نین اینجه‌له‌نمه‌سی،» اولاراق تانیملار. ائکوأله‌شتیری ایلک مرحله‌سینده Henry David Thoreau، John Muir، Aldo Leopold، Edward Abbey، Wendel Berry، Annie Dillard، Barry Lopez، و Terry Tempest Williams، کیمی آمئریکالی دوغا یازارلاری‌نین اثرلری اوزرینه یوغونلاشمیش اولسا دا داها سونرا أدبیاتین دیگر تورلرینی ده قاپسامی ایچینه آلمیشدیر. دیسیپلین‌لرآراسی بیر آلان اولماسی ندنی ایله ده بیولوژی، اقلیم بیلیمی، ژئولوژی، ائکولوژی، فیزیک، سوسیال ائکولوژی، ائکوپسیکولوژی، چئوره ائتییی [اخلاق]، و ائکوـ‌فلسفه‌لری کیمی بیر چوخ ایلگیلی بیلیم دالی‌نین وئریلرینی ائتکیلی بیچیمده قوللانماقدادیر. ائکوأله‌شتیری‌نین 1993دن بو یانا یایینلانان رسمی درگیسی Interdisicplinary Studies in Literature and Environment (دسیپلینلرآراسی أدبیات و چئوره چالیشمالاری)، قیساجا ISLE'ده چیخان بیلیمسل یازیلاردان دا آنلاشیلدیغی کیمی ائکوأله‌شتیری آرتیق أدبیات و کولتور قوراملارینی دا گئنیش بیر یئلپیک‌ده [محدوده] قوللانان چوخ سسلی بیر آراشدیرما آلانینا صاحیبدیر. ایلک ائوره‌سینده پوست‌مودئرن قوراملارا قارشی بیر داورانیش سرگیله‌یرک رئالیست ائپیستئمولوژینی اؤن پیلاندا توتان ائکوأله‌شتیری بوگون دوغا ایله ایلگیلی دووالیته [ایکی‌لیک] قایناقلی تام اوست‌ـ‌آنلاتیلارین [فراروایت] حقانیت‌ینی سورغولایان و باتی دوشونجه‌سی‌نین تمل‌لرینی اولوشدوران ایکیلی قارشیتلیقلاری ییخان پوست‌مودئرن ائکولوژینی ده قبول ائتمیشدیر. اصلینده ائکوأله‌شتیرمن‌لرین قارشی چیخدیغی پوست‌مودئرنیزمین دوغانین دیل طرفیندن یاپیلاندیریلان و فیزیکسل گئرچکلییی اولمایان متن‌سل بیر قاورام اولدوغونو ساوونان بویوتو آرتیق کئچَرلییینی ایتیرمیشدیر. ائکولوژیک پوست‌مودئرنیزم أدبیاتی دوغانین ایچیمیزده‌کی سسی اولاراق یوروملاییر و اینسان سؤیله‌ملرینده ائکولوژیک بیلینج اولوشدورما آچیسیندان دیلین نه قدر اؤنملی بیر یئری اولدوغونو اؤنمله وورغولایاراق أدبیات متنلرینی بیولوژیک چئشیتلیلییه دایانان ائکوسیستم‌لره بنزه‌دیر. ائکوأله‌شتیرمن Michael Branch'ین ده ایفاده ائتدییی کیمی، «ایستر دیزئل ایستر ائکوسیستم باغلامدا اولسون هئچ‌بیر پارچا اونو تانیتدیران سیستم‌ین بوتونلویو دیشیندا دوشونوله‌نمز» (Ecocriticism).

بوگون ائکوأله‌شتیرمنلر ائکوسیستم‌لرین یئنی‌له‌مه‌سینه یؤنه‌لیک بیر چوخ پروژئده سسلرینی دویورماقدادیر. بو آلانین اؤنجولریندن و ASLE'نین قوروجولاریندان بیری اولان پروفئسور Scott Slovic اؤرنه‌یین درسلرینی اقلیم بیلیمچی بیر مسلکداشییلا بیرلیکده وئرمکده‌دیر. أدبیات و بیلیمی بیرله‌شدیرن «سوردوروله‌بیلر أدبیات» آدلی درسی Nevada دا مطبوعاتین دا ایلگیسینی سیخ اولاراق چکمیشدیر. دیگر بیر ائکوأله‌شتیرمن Ursula Heise'نین 2002 ایلینده یایینلادیغی مقاله‌سی «توکسینلر [سموم]، عیلاجلار و قلوبال سیستم‌لر: چاغداش روماندا ریسک و آنلاتی» باشلیغینی داشیییر. آلانین أن بؤیوک آدلاریندان بیری اولان Lawrence Buell'ین کیتابلاریندان بیرینین آدی Writing For an Endangered World (تهلوکه آلتینداکی دونیا ایچین یازماق) باشلیغینی داشیییر، و اؤرنک وئرمک گره‌کیرسه، کیتابین ایلک بؤلومو «آناتومیسی یاپیلان توکسیک [سمی] سؤیلم،» توکسیکلیک، ریسک، و یازینسال خیال گوجونه آیریلمیشدیر. 6. بؤلومو ایسه «اوقیانوسلار و بالینالاری [نهنگ] خیال ائتمک» اوزرینه‌دیر. کیتابین باشاباشیندا أدبیات اثرلرینین بو باغلامدا نئجه اینجه‌له‌ندییینی گؤروروک. ائکوأله‌شتیریده بونلار کیمی داها یوزلرجه اؤرنک واردیر.

ایندی هرکسین عقلینه ندن أدبیاتچیلار بئله دیسیپلینلرآراسی بیر آلانا قایدیلار، ندن آلیشیلاگلمیش أدبیات چالیشمالاریندان اوزاقلاشدیلار دییه بیر سورو گله بیلر. بو سورغویا آمئریکالی پوست‌مودئرن یازار Don DeLillo'نون White Noise (بیاض گؤرولتو) آدلی رومانیندان بیر آلینتییلا جواب وئرمک ایستردیم. بو رومانین آنا کاراکتئری اینگیلیز أدبیاتی پروفئسورو Jack Gladney ائوینده چئوره فلاکت‌لری‌نین آنلاتیلدیغی آخشام خبرلرینی سئیر ائدرکن بئله دئییر: «بئله شئیلر بو فلاکت‌لره آچیق یئرلرده یاشایان اینسانلارین باشینا گلیر. توپلوم ائله یاپیلانمیش کی دوغا و یا اینسان قایناقلی فلاکت‌لرین ائتکیلریندن تام یوخسول و ائییتیم‌سیز کسیم ضرر گؤرور. من اونیوئرسیته پروفئسورویام. سیز هئچ بئله بیر تلویزیون سئلینده اؤز کوچه‌سینده قاییقلا کورک چکَرک قاچماغا چالیشان بیر اونیوئرسیته پروفئسورو گؤردونوزمو؟» (114). آنجاق روماندا گلادنئی'ین باشینا أن بؤیوک چئوره فلاکت‌لریندن بیری گلیر و توکسیک زهَرله‌نمه‌یه معروض قالیر. من بیر چوخوموزو جک گلادنئی'ه بنزه‌دیرم، آخی اولکه‌میزده أدبیات پروفئسورلاری هله ائکوأله‌شتیرل چالیشمالارا ایلگیسیز بیر داورانیش سئرگیله‌ییرلر. آنجاق 1996دا Cheryl Glotfelty'نین آکادئمیسین‌لره یاپدیغی چاغری هله کئچرلیدیر. گلوتفئلتی، «ائله بیر زاماندا یاشاییریق کی» دئییر، «اینسان ائیلم‌لری‌نین سونوجلاری گزه‌یه‌نین تمل یاشام دستک سیستم‌لرینه بؤیوک ضرر وئرمکده» (xx). «چئوره سورونلاری آرتاراق چوخالیرکن هر زامانکی اولاغان چالیشمالاریمیز بلینج‌سیزجه ساچما گؤرونمه‌یه باشلاییر. اگر بیز چؤزومون پارچاسی اولانماساق سورونلارین پارچاسییق» (xxi). و هامیمیز سسله‌نرک اؤنملی بیر سورغو سوروشار: «بیزلر چئوره قوروماسینا، ساده‌جه بوش زامانلاریمیزدا دئییل، آنجاق أدبیات پروفئسورلاری اولاراق اؤز یئته‌نه‌ییمیز ایچینده نئجه قاتقیدا اولا بیلیریک؟» ایندی بو قاتقی ائکولوژیک بیلینجین یایغینلاشماسینی ساغلایان ائکوأله‌شتیرمن‌لرین دوغا بیلیم‌لری و أدبیات آراسیندا متن‌لرآراسی ایلیشکیلر قوراراق أدبی متن‌لری ائکولوژیک باخیش آچیلارییلا یوروملاماغا باشلامالارییلا گلیشمکده‌دیر. ائکوأله‌شتیرمن‌لره گؤره ائکوسیستم‌ده‌کی بوتون جانلیلار بیرر بیرئیدیر و هر بیرئیین کیملییینی دیگر جانلیلارلا اولان ایلیشکیسی شکیلله‌ندیریر. ائکوأله‌شتیرمن Neil Evernden'ین ده ایفاده ائتدییی کیمی «هرشئی بیربیری ایله باغلانتیلدیر، بیرینده بیر دییشیم دیگرینی دریندن ائتکیلَر» (93). بو حساس و قارماشیق ایلیشکیلر آغیندا دنگه‌لری پوزان تک جانلی اینسان اولسا دا اوره‌تدییی حیکایه‌لر آراجیلیغییلا بونا چؤزوم آرایان یئنه ده اینساندیر. أدبیات بو اوزدن دوغایا یاخلاشیملاریمیزدا بلیرله‌ییجی بیر رول اوینار.

بو باغلامدا ائکوأله‌شتیری تمل‌ده ائکولوژی‌نین بیرینجی یاساسی اولان و هرشئیین هرشئیله باغلانتیلی اولدوغونو بلیرتن بوتونسل ائورن گؤروشونه دایانیر. گزه‌یه‌نده‌کی بوتون ائکوسیستم‌لر ایچینده یاشایان هامی جانلیلار، و تورپاق، سو، هاوا بیربیرلرییله باغلانتیلی اولدوغونا گوره اینسانین بو سیستم‌ده‌کی یئری و دوغایا وئردییی ضررین أدبیات باغلامیندا اینجه‌له‌نمه‌سی ائکوأله‌شتیری‌نین ایلگی آلانیندادیر. ائکوسیستم‌لره وئریلن ضررین بویوتونو بیلیم‌سل اولاراق اورتایا قویان یایینلار و راپورلارین سیرادان اینسانلاری دریندن ائتکیله‌مه‌دییی ده آچیقدیر. بیلیریک کی نه چئوره بحرانین اورتایا قویدوغو هاوا، سو و تورپاق کیرله‌نمه‌لری، اورمانلارین هیزلا یوخ اولماسی، آغاجلارین کربن دیوکسید نیسبت ایله باشا چیخاماییشی، جانلی تورلری‌نین هیزلا یوخ اولوشو، نه ده کوره‌سل اقلیم دییشیکلییی‌نین یاراتدیغی بوزوللارداکی [یخچال‌های طبیعی] هیزلی أریمه و دنیز سوییه‌لری‌نین یوکسه‌لمه‌یه باشلاماسی، دونیا توپلوملاریندا رادیکال تدبیرلری تعجیل اولاراق آلماغا یؤنه‌لیک یئترلی ائتکینی یاراتمیشدیر. زیرا اینسانلاری بیلیم‌سل اولاراق اورتایا قونان ماتئماتیک‌سل شابلونلار و تابلولار، رقم‌لر و ایستاتیک‌سل وئریلر چوخ ائتکیله‌مه‌مکده‌دیر. اینسان بیلینجینه اصیل اولاشان حیکایه‌لردیر. اینسان بو حیکایه‌لر آراجیلیغییلا دوغانین اؤز خیدمتینه سونولموش سینیرسیز بیر قازانج قایناغی و یا یالنیزجا گوزللیک‌لرییله خیدمت وئرن بیر دینله‌نمه اورتامی اولمادیغینی آنلایابیلیر. بو آنلامدا ائکوأله‌شتیری، ائکوسیستم‌لرین أن کوچوک پارچاسینا وئریلن ضررین بوتون سیستمی چؤکمه‌یه گؤتوره بیله‌جه‌یینی أدبیات متنلری آراجیلیغییلا اینجه‌له‌ین بیر قورام اولاراق اینسان بیلیم‌لرینده آرتیق تام ایکیلییه دایانان دوشونجه غالیبلری‌نین، و سؤیلم‌لرین تمل‌دن دییشمه‌سی گره‌کلیلییینی وورغولاییر. دیسیپلینلرآراسی چالیشمانین ساغلادیغی چوخ بویوتلو یاخلاشیملارا صاحیب اولان ائکوأله‌شتیری‌نین أن اؤنملی تمل پرئنسیپلریندن بیری ده اینسان و اینسان اولمایان بوتون توپلولوقلارین بیربیرلرییله اولان ایلیشکیلرینی «anthropocentric»، (اینسان مرکزچی) اولمایان بیر باخیش آچیسییلا اینجه‌له‌مکدیر. آچیقجاسی، ائکوأله‌شتیری اینسانین بوتون جانلیلارین علیهینه اولاجاق شکیلده گلیشدیردییی داورانیش و دوشونجه غالب‌لرینی ییخماغا چالیشیر.

ائکوأله‌شتیرمن‌لر دوغانین اینسان طرفیندن اؤته‌کیله‌شدیریلمه‌سینی، اینسانین اؤزونو دوغادان آیری بیر قونومدا دَیرله‌ندیرمه‌سینی و دوغانین خام ماده قایناغی اولاراق بلینج‌سیزجه سؤمورولمه‌سینی أئله‌شتیریرلر. ائکوأله‌شتیری‌نین گلیشمه‌سینده بؤیوک پایی اولان درین ائکولوژی حرکتی‌نین اؤنجوسو نوروئژلی ائکوـ‌فیلسوف Arne Naess'ین self-realization (منلیک فرقینده‌لییینه [خودآگاهی] چاتما) قاورامی دا ائکولوژیک أدبیات آراشدیرمالاریندا یئرینی آلمیشدیر. نائسس'ه گؤره ائکولوژیک منلییی گلیشمیش اینسان بوتون اؤن‌یارغیلاردان و من‌ـ‌مرکزچیلیکدن آرینمیش بیر کیملیکله یاشامینی دنگه‌لی بیچیمده سوردورن اینساندیر. بونو ساغلامانین یولونو Scott Slovic'ین بئله ایفاده ائدیر: «ائکوأله‌شتیرمن‌لر (و باشقا چئوره بیلیم‌لرینده‌کی مسلکداشلاریمیز)'ین تماسا احتیاجی وار؛ یالنیزجا أدبیاتلا، یالنیزجا بیربیریمیزله تماس دئییل، بوتون فیزیک‌سل چئوره ایله تماس» (30).

ائکوأله‌شتیری أدبیات اثرلرینده یالنیزجا دوغانین نئجه یانسیتیلدیغینی اینجه‌له‌مز، دوغایا یوکله‌نن سیمگه‌سل آنلاملاری، بو آنلاملارین اولوشدوردوغو دوشونجه غالب‌لرینی، چایلار، دنیزلر، تورپاق و بیتکی و حیوان تورلری‌نین اینسان کولتورلرینی نئجه شکیلله‌ندیردییینی، دیلین نئجه قوللانیلدیغینی، چئوره سورونلارینا نئجه یاخلاشیلدیغینی، متن ایچینده‌کی دَیر یارغیلارینی، و منلیک قاوراملارینی دا دیقت آلتینا آلیر. Reading The Earth: New Directions in the Study of Literature and Environment (دونیانی اوخوماق: چئوره و أدبیات چالیشمالاریندا یئنی گلیشمه‌لر) کیتابی‌نین ائدیتورلارینا گؤره، «ائکوأله‌شتیری یالنیزجا أدبیاتدا دوغانی آنالیز ائدن بیر آراج دئییلدیر؛ ائکوأله‌شتیری داها بیوـ‌مرکزچی بیر دونیا گؤروشونه قایان بیر حرکتی آنلاتیر، و اینسان ایدراکی‌نین فیزیکسل چئوره و اینسان اولمایان یاشام فورملارینی ایچَرن کوره‌سل توپلولوقلاری دا قاپسایاجاق شکیلده گئنیشله‌تیلمه‌سینی تمثیل ائدر» (xiii). ائکوأله‌شتیری اصلینده گزه‌یه‌نیمزه دَیر وئرن کوره‌سل بیر سوسیال دؤنوشوم یارادیلماسینی آماجلاماقدادیر. بو آچیدان، اینسان کولتورلری‌نین فیزیکسل چئوره ایله اولان باغلانتیسی، چئوره‌نین کولتورلری نئجه یاپیلاندیردیغی و اینسان کولتورلری‌نین فیزیکسل چئوره‌نی نئجه دؤنوشومه اوغراتدیغی دا ائکوأله‌شتیری‌نین ایلگیسینده‌دیر.

أدبیات چالیشمالارینی و قوراملارینی گزه‌ین‌ـ‌دوشونجه‌سینه یؤنله‌ندیرن ائکوأله‌شتیری اینسان مرکزلی باخیش آچیلاری‌نین یئرینه اینسانی دا ایچینه آلان گزه‌ین مرکزچی دونیا گؤروشونو گتیرمه‌یه چالیشماقدادیر. بو اوزدن اینسان دوشونجه‌سینی یؤنله‌ندیرمه توتومونا صاحیب اولان أدبیاتا چئوره بیلینجی‌نین یایغینلاشدیریلماسیندا اؤن سیرالاردا یئر وئریلمیشدیر. Lawrence Buell'ین سؤزلرینین «توکسیک سؤیلم‌لر» آکادئمیک آلاندا دا یئرلرینی ائکولوژیک سؤیلم‌لره بوراخماغا باشلامیشدیر. و بو دؤنوشوم ائکوأله‌شتیری‌نین نه قدر ائتکیلی اولدوغونو دا گؤسترمکده‌دیر. سؤزلریمی گزه‌ین دوشونجه‌سینی سون دؤنم رومانلاریندا حیکایه‌له‌شدیرن پوست‌مودئرن اینگیلیز یازار Jeanette Winterson'ون Gut Symmetries آدلی رومانی‌نین گیریش بؤلومویله بیتیرمک ایسته‌ییرم:

بیز باشلانغیجیق. بیز زاماندان اؤنجه واریق. بیاض/سیاه، ایی/کؤتو، أرکک/قادین، بیلیج/بیلینج‌آلتی، جنت/جهنم، اووچو/قوربان کیمی سورونلار و قارشیتلیقلارا دایالی کئچیجی دونیامیزدا بوتون اولانین ایکییه یاریلدیغی آمما بوتونلویو آرایان باشلانغیجیمیزین درامالارینی مجبورن اویناییریق.

زامان و اوزایدا اؤزونو آرایان بو کوچوک ماوی گزه‌یه‌نه مرحمت ائدین. (5)

قایناقلار:

Branch, Michael. “Ecocriticism: The Nature of Nature in Literary Theory and Practice.” http:weberstudies.weber.edu/info.htm. 1994.

Branch, Michael P., Rochelle Johnson, Daniel Patterson, and Scott Slovic. Introduction. Reading the Earth: New Directions in the Study of Literature and Environment. Ed. Michael P. Branch et al. Moscow, ID: U of Idaho P, 1998. xi-xviii.

Buell, Lawrence. Writing for an Endangered World: Literature, Culture, and Environment in the U.S. and Beyond. Cambridge, Mass.:The Belknap P. of Harvard UP, 2001.

Evernden, Neil. “Beyond Ecology.” Ecocriticism Reader. 92-104.

Glotfelty, Cheryll. “Introduction:Literary Studies in an Age of Environmental Crisis.” Ecocriticism Reader.. xv-xxxvii.

Heise, Ursula K. “Toxins, Drugs, and Global Systems: Risk and Narrative in the Contemporary Novel.” American Literature. 74.4 (December 2002). 747-778.

Rueckert, William.”Literature and Ecology.” Ecocriticism Reader: Landmarks in Literary Ecology Eds. Cheryll Glotfelty and Harold Fromm. Athens: Georgia UP, 1996. 105-123.

Slovic, Scott. “Ecocriticim.: Storytelling, Values, Communication, Contact.” Going Away to Think: Engagement, Retreat, and Ecocritical Responsibility. By Scott Slovic. Reno,Nevada: U of Nevada P, 2008. 27-30.

Winterson, Jeanette. Gut Symmetries. 1997 Reprint, London: Granta Books, 1998.

أدبیات اعتیراضا قالخماق‌دیر!

«أدبیات» دئدیییمیزده نه ایله باش‌باشاییق؟ آماجی نه‌دیر أدبیاتین؟ آماج‌می ساغلایا بیلَریک أدبیاتا؟ نه ایله اوغراشیب، نه‌لرله چکیش‌ـ‌برکیش‌ده‌دیر أدبیات؟ دستک‌له‌دیی شئی‌لر نه‌دیر؟ و هابئله سورغولارلا قارشیلاشدیغیمدا، بیربیرینه باغلی‌ـ‌باغیم‌سیز بئش قیسایازی اورتایا قویولموش. ایییمسَرلیک‌له یاناشساق، أدبیاتین یورودویو آلاندا آجیلارلا باش‌باشایکن دوداغیمیزا گولوش قونسا دا، روح یوکسه‌لدن ذؤوقلار دا آلساق اوندان.. یئنه أدبیات و بوتونلوک‌له اینجه صنعت، دوروما عوصیان ائتمک‌ده گؤرونور.. بو اوزدن أدبیات دئدییمیزده ایندیکی «اینسان»ین دردینی دئشَرک اولوشان بیر قالخیش‌دیر، داها ایچ دَرینلیک‌لردن، آجیلاردان..

1

2010ون نوبئل اؤدولونو قازانان «ماریو بارگاس یوسا»، «نییه أدبیات؟» مقاله‌سینده، أدبیاتی سئوگی، دیلک و جینسل ایلیشکی‌لری هنری یارادیجیلیغا یؤنه‌لدن بیر آلان تانیتدیرارکن؛ اونون یوخلوغوندا ائروتیسم یوخدور دئییر. عشق ایله لذت کؤیرَک، چَلیم‌سیز و قولای سَوییه‌یه ائنیر أدبیاتین یوخلوغوندا. أدبیات یالنیز سئوگی ایله دیلک آراسی، یوخسا ائروتیک قونولارا قاپسانمیش دئییل ده بوتونلوک‌له؛ آنجاق تخیل گوجونه یییه‌لی اینجه صنعت و اؤزللیکله أدبیات، بو حیوانلا اینسان آراسی اورتاقلیغی یوکسَک دوزئی‌یه قالدیریر. دوغروسو أدبیات اؤز جانینی خیال گوجوندن آلاراق تخیل ائتمه‌یی ده اؤیره‌تمک‌ده‌دیر. اینسان تخیل ائتمیرسه تک‌بویوتلو و تهلوکه‌لی وارلیق اولاجاق؛ و نه قورخونج بیریسی ده اولابیلر. أدبیاتین أل قویدوغو قونو، نه وارسا، تخیل گوجونو گؤسترمک‌دیر. خیال ائتمه‌دن أدبیات یارانماز. بلگه‌سل‌چی «یائل بارتانا»، صنعت‌چی‌نین ایشینی سیاست‌چی‌لره تخیل ائتمه‌یی اؤیرتمَک‌دیر دئییر. «کیملیک گؤرونتولری و حافظه سیاستی» اوزره چالیشان بارتانا دوزگون نوقطه‌یه بارماق باسمیش. تخیل ائتمه‌یی اؤیرَشن اینسان اؤزونو باشقاسینین یئرینه قویا بیلَر، اؤزونو باشقاسینین یئرینه قویان، باشقاسینین نه‌لر چکدیینی آنلایا بیلَر و باشقاسینین نه‌لر چکدییینی آنلایان ایسه.. دونیا یاخشی یؤنه یؤنه‌لَر بئله‌لیک‌له. أدبیاتلا ماراقلانمایان یوخسا اوندان آجیغی گلن یا أدبیاتا یالنیز اؤز ایسته‌دییی داریسقال آخارلیق یولو آییران باسقیچی رئژیم‌لر أدبیاتین بو یؤنوندن قورخوب دا چکینیرلر.

2

گؤزللیک بیلیمی اوزره چالیشان فیلسوفلار اینجه‌صنعتی (بوتون قوللاری ایله) اوچ فئنومئن «گؤزللیک»، «تخیل» و «یارادیچیلیق» اوزره آنلاشماغینی وورغولاییرلار؛ گؤزللییی یارادماق ایسه تخیل ایستَر. بو آرا أدبیات اؤزونه اؤزل یئر آچمیشدیر: أدبیات «کلمه» ایله ایلگیلی‌دیر. کلمه ایسه هرنه‌دن قاباق‌دیر. قرآن‌دا «کُنْ/اوْل» سؤزجویوندن سونرا «فَیَکُون/اولور» گلیر؛ یانی «اولوش»دان قاباق «کلمه» وار. تورات‌دا ایسه هرشئی‌دن اؤنجه «کلمه»دیر. کلمه‌لر دالیندا گیزله‌نن دونیالار وار! خاطیره‌لریمیزین چوخونون قاییدیشی یا دا خاطیره‌میزده قالاجاق اولایین چوخ پایی کلمه‌لرین قولاغیمیزدا یوخسا گؤزوموزده اوینادیغیندان‌دیر. أدبیات ایسه بو قودرتلی أبزاردان یارارلاناراق یارادیلیر. کلمه‌لری گؤزدن کئچیریرکن یئنی بیر دونیا آتلانیر ایچیمیزده. أدبیات‌دان ذؤوق آلماق، یارادیلان دونیانی/تجربه‌نی یاشاماق‌دیر. بو اوزدن تخیل‌سیز آدام رومان یوخسا حیکایه اوخویا بیلمز! اوخوسا دا ذؤوق آلانماز؛ شعرله ایلگی قورماز..

3

تخیل ائتمه‌دن اینجه صنعت یارادیلماز؛ اینجه صنعت ایسه تخیل ائتمه‌دن آنلاشیلماز. بو بیربیرینه باغلی دونیالارین آراسیندا «تخیل» بیر کؤرپو کیمی فرقلی دونیالاری بیرله‌شدیریر. أدبیات بیر قونویا نئچه‌یؤنلو یاناشمانی اؤنَریر، قطعیت‌دن آرالی باخیشلا باخماغی قاباغا قویور. گیریلمَز قونولارا گیریر أدبیات: اؤلوم‌له باش‌باشا یاناشی گئتمک ایسته‌ییر (اولماسا دا!). «اؤز»دن آیریلماغا دا دوشونور، باشقاسی اولماق، کورسیچان، اوزاقلاردا تک باشینا بوراخیلمیش یالقیز کؤرپو.. بیر کؤپک بیله اولماق ایسته‌ییر. نه ایسه بونلاری یاشاماقدان یوخسا یاشامینی دادماقدان آماجی نه اولمالی سورغوسونا جاواب دا تاپیلسا، بیتوو جاواب اولمایاجاق هر حالدا؛ و أدبیات اؤزو بیتوولوقدان بویون قاچیرماقدادیر ائله. أدبیاتین قطعیت و یقین‌له آراسی یوخدور. أدبیات باجاسیندان گؤزلَریمیزه آچیلان چئشیت‌لی پنجره‌لر، وار اولان دورومو گؤسترمک ایسته‌ییر. چَلیشکیلرله باش‌باشا یاشایان «فرانتس کافکا» بیر دوروما یئتیشمیش کی قطعیت هئچ کارینا گلمز دئییر. اؤزونو «حق» یئرینه قویان کیمسه/ایده باشقاسینی نه آنلایا بیلر، نه ده آنلاماق ایستر؛ بونونچون أدبیات‌دان اوقدر ده دیلخوش اولانماز.

4

أدبیات گلیشمه ایله سیخ سیخا باغلی‌دیر. گلیشمه‌میش توپلومون گلیشمه‌میش أدبیاتی و گلیشمه‌میش أدبیاتین ایسه گلیشمه‌میش توپلومو وار؛ آنجاق بو مسأله‌نین ترسه‌سی اوقدر ده قاچیلماز دئییل‌دیر. یانی گلیشمیش أدبیات اولابیلر گلیشمه‌میش توپلومدان دا چیخسین! بو استثناء اولاراق، گئنللیک‌له قورال بئله دئییل آنجاق؛ و هابئله نه قدر یونگول أدبی اثرلر گلیشمیش توپلومدان اوزه چیخماغینی دا گؤروروک.

5

أدبیات چوخلو تروماتیک اولایلارا باغلی اولاراق یارانیر. اینسان یاشادیغی اولایلاری یازدیغیندا، یازماق گله‌نه‌یی وارسا، بوتون اولایلاری ایسترـ‌ایسته‌مز قایتاراجاق او کئچیردییی آجی اولایا! اؤرنک اولاراق ایکی دونیا ساواشی دونیانین چوخلو أدبیات ایزلَک‌لَرینی اؤزونه قازانمیش! آذربایجان اینسانی، هر نه ایله تانینیب تعریف‌له‌نیرسه، یاخین یاشامیندا قوجامان آجیلار چکمیش! 1320 ایللری، او ایللره باغلی اولایلار، قیتلیق، آجلیق، آوارالیق و ... بؤیوک تروماتیک و سیلینمز حادیثه‌دیر بو آدامین یادداشتیندا کی هله ده ایزلری قالمیش‌دیر. اوندان گلدی سگگیز ایل ایرانلا عراق ساواشی و وئردیی شهید، یارالی، ایتگین.. بونلاردان کئچه‌لی یاشادیغی آلچالدیجی آلان، دیل و فرهنگینه گؤره.. و هرنه‌دن قاباق گونده‌لیک یاشام یولوندا چکدیییمیز آجی اولایلار، روحی چلیشکی‌لر، ایچ تضادلار.. بونلار هامیسی دئمیرم جوشغونچولوق یوخسا خودوکلو أدبیات، آنجاق باشاریلی یازیچی بونلاردان کُمیک تئم‌لر ده، «گونتئر گراس» ایشاردیغی «جهنم‌لیک گولوش» یارادار. أدبیات سوره‌کلی قازانانلار آنلاتیسی دئییل، تاپدالانمیش اینسانلارین دیلی‌دیر أدبیات. 1999ون نوبئلینی قازانان گونتئر گراس اؤزونو تاریخ آنلاتیجیسی، آشاغی دوزئیده یاشایان، توپلومدان دیشلانمیش، أزیک اینسانلارین باخیشیندان بیلیر. أصلینده أدبیات اعتیراضا قالخماق‌دیر!

ایده‌ی راسکولنیکف!

ایده‌ی راسکولنیکف!

ایوان کارامازوف جمله‌ای دارد که شاید بتوان گفت چکیده و اس اساس نوشته‌های داستایفسکی است: «هماهنگی والا ارزش حتی یک قطره اشک کوچک یک کودک زجردیده را هم ندارد.» در تعریف این جمله شاید هیچ زمان نتوان چون داستایفسکی دنیایی مانند دنیای «برادران کارامازف» یا «جن زده‌گان» یا «جنایت و مکافات» خلق کرد؛ و این فقط کار انسانی بزرگ چون خود اوست. داستایفسکی تمام دغدغه‌اش قائل شدن "حق" بود! آیا کسی حق دارد به نام آرمان و هدف والا (همان هماهنگی والا)، به نام جامعه‌ی ناکجاآبادی و بهشتی خود اشکی از دیدگان کودکی، کسی، بینوایی یا حتی بانوایی جاری سازد؟

این روزها خیلی کسان در مورد ماجرای نه چندان نادر "فیتیله" که عادتی است جاری در مملکت اسلامی‌مان ـ که اهانت به دیگری باشد ـ سخن می‌رانند! اما دو چیز من را به رقم زدن این چند خط وا داشت: 1) یادداشت استاد "رضا بابایی" که درواقع جوابی است به یادداشت "سید حیدر بیات" در مورد «نژادپرستی کوررنگ»! 2) بعضی شعارهای سرداده شده در اعتراض به نژادپرستی.

در یادداشت بیات آمده است که «امروز همه رسانه‌ها اعم از سایتها،‌ شبکه‌های تلوزیونی و ماهواره‌ای،‌ گروههای موجود در تلگرام و واتس اپ، نشریات و ...  همچنین همه روشنفکران و فعالان سیاسی اعم از فعالان و روشنفکران دینی و غیر دینی که در مقابل اعتراض‌های هموطنان ترکشان در محکومیت نژاد پرستی سکوت کردند، دچار نژاد پرستی کوررنگ شده‌اند» و در پاسخ، استاد بابایی، از مثنوی شناسان بزرگ ایران، نوشته‌اند: « برخی از هم‌وطنان ترک، این روزها دیگران را سرزنش می‌کنند که چرا اعتراض نمی‌کنید، چرا سکوت کرده‌اید، چرا فلان شخصیت اعلامیه نمی‌دهد، چرا اصلاح‌طلبان به میدان نمی‌آیند، و خلاصه چرا ایران را کربلا نمی‌کنید. یکی از دوستان هم نوشته است: هر کس در این ماجرا سکوت کند، دچار نژادپرستی کوررنگ شده است.» و در ادامه نیز برای جلوگیری از چنین بی‌اخلاقی‌هایی راهکاری ارائه می‌دهند: «ایران اگر صد مسئلۀ مهم داشته باشد، یکی از آنها حقوق و احترام قومیت‌هاست. بزرگ‌نمایی مسئله‌ای خاص، حل آن را آسان‌تر نمی‌‌کند. به جای دعوت از همگان و شخصیت‌های سیاسی حاشیه‌نشین و محبوب برای اظهار نظر دربارۀ این مسئله، باید از ضرورت احزاب فعال و  انجمن‌های مردم‌نهاد (ان‌جی‌او) سخن گفت که این روزها، جای خالی آنها به‌شدت احساس می‌شود.»

مساله‎ای که ذهن مرا درگیر می‌کند همان "حق" مورد اشاره‌ی داستایفسکی است. آیا راسکولنیکف در «جنایت و مکافات» حق داشت پیرزن را به قتل برساند؟ اصلا چرا قتل؟! آیا راسکولنیکف حق داشت به‌خاطر آرمان والای جامعه‌ی متصور خویش حقی را پایمال کند؟ راسکولنیکف خونی را ریخته است که وجدانش ریختن آن را مجاز می‌داند! «ایده‌ی راسکولنیکف این است که شخصی خود را محق بداند تا انسان دیگری را در راه هدفی که خود می‌پندارد ارزشمند است به قتل برساند!»[1]

حال اگر کسی که مردم را محق می‌داند بخاطر حقوق بشر، حقوق قومیت‌ها و اعتراض به یک توهین غیرقابل بخشش که از ناخودآگاه رنجور و راسیستی جامعه برمیخیزد، خود توهینی مشابه مرتکب شود، و مثلا در شعارهایی که علیه نژادپرستی سرمیدهد شعاری نژادپرستانه یا حاوی توهین بگنجاند، در گیر ایده‌ی راسکولنیکفی نشده است؟ و آیا کسی که بخاطر «صد مسئلۀ مهم»، اعتراضی را نادیده گرفته و آن را «بزرگنمایی» بخواند؛ دچار ایده‌ی راسکولنیکفی نشده است؟

---

[1]  آبتین گلکار/ پس از یک‌و‌نیم قرن چه می‌توان از داستایفسکی آموخت؟

روز جهانی «عصای سفید»

یکسانی یا نایکسانی

 

بودن با یک نابینا چه حسی می‌تواند داشته باشد؟ در دانشگاه تهران به چنین تجربه‌ای نایل شدم که دوستی نابینا داشته باشم. اکثر ما بیناها کلمه‌ی "روشن‌دل" یا "نابینا" را به کار نمی‌بریم؛ بلکه از کلمه‌ی "کور" استفاده می‌کنیم، بی رودرواسی (گاها زمخت حرف میزنیم!). نمی‌دانم این واژه چه حسی را در نابینایان ایجاد می‌کند. به هرحال یک بار از مجید ـ از دوستان نابینایم ـ پرسیدم این واژه برای تو چگونه است؟ خیلی برایش مهم نبود، ولی بالاخره آزاردهنده بود، به هر طریقی.

چرا اینطوری شروع کردم؟! من به کلمات حساس هستم، واژه‌گان را دوست دارم.. هر کلمه حسی می‌تواند در من ایجاد کند. از این سبب دنیای زبانی اقشار مختلف از جمله نابینایان نیز برایم جذاب است؛ واژه واژه‌اش! یک بار حین صحبت از موضوعی ـ در اتاق مجید به همران دیگر نابینایان ـ یکی از عزیزان اشاره کرد که «من به عینه دیدم..» برایم بسیار عجیب بود. گویا در مترو حین صحبت دیگران متوجه چیزی شده بود و آن تجربه را به ما انتقال می‌داد. یا یک بار مجید در مورد رنگ قهوه‌ای صحتبی کرد که کاملاً تعجب من را برانگیخت. او تجربه‌ای یا حسی از رنگ ندارد؛ چگونه می‌تواند از رنگ صحبت کند..

دنیای زبان دنیایی استعاری و فاصله‌دار است؛ لاجرم کلمه (لفظ یا صدا) فاصله‌ی بسیاری با آن چیزی که اشاره‌اش می‌کند دارد (لفظ "درخت" کجا و شئی مورد نظر کجا؛ استعاره‌ای بس عجیب رخ می‌دهد در نامگذاری و کلا حرف زدن).. گو این‌که وقتی مجید می‌گوید «خودم دیدم..» نه آن «دیدم»ی است که من می‌بینم. اما این تفاوت چگونه است؟ اصلی‌ترین سوالی که برای من در دیدارها و گپ و گفت‌های مکرر با مجید پیش آمده است، این تفاوت کیفیت است.

یک بار افتخار همراهی یکی از دوستان نابینا از ورودی 16 آذر به دانشگاه تهران نصیبم شد. در همراهی وی نیز تجربه‌ای جالب داشتم: به اولین چهارراه در پردیس مرکزی که رسیدیم گفت «خب این چهار راهُ من باید بپیچم..» در تعجبِ من که چطور فهمیده است به چهار راه رسیده‌ایم، در مورد افزایش حجم ناگهانی فضا گفت.. دیگر حضور درختان و ساختمان‌ها را حس نمی‌کرد لابد.. عجب حسی!

گمانم به این بود (قبل از اینکه دوستی نابینا داشته باشم) که لابد نابینایان بسیاری از کلمه‌ها را نه استفاده می‌کنند و نه حتی ـ بدتر از آن ـ آن کلمات را شنیده‌اند.. به همین سبب مشتاقم این تجربه را داشته باشم اگر روزی ـ به هر طریقی ـ یکی از دوستان نابینایم بینا شود، تغییرات زبانی او چگونه خواهد بود؟ آیا تغییری به‌وجود خواهد آمد!؟ این چشم بازکردن، چه کلماتی را می‌تواند جاری کند و چه کلماتی را از بین ببرد؟

هجمه‌ی بیرحمانه‌ی رسانه‌ای البته باعث یکسان‌سازی ویران کننده‌ای در گویشوران مختلف و حتی کسانی که زبانی غیر از زبان فارسی دارند در ایران شده است؛ و این مطمئناً بی تأثیر در سوال پیش آمده برای من نخواهد بود؛ اما به هر طریق اختلافاتی را شاهد خواهیم شد. دوستی در مورد زبان افراد کر و لال غیر فارس ایران در صورتی که روزی زبان باز کنند، می‌گفت: لاجرم زبانی که آنها صحبت خواهند کرد فارسی خواهد بود در این یکسان‌سازی تمامیت‌خواهانه!

از اینها که بگذریم؛ قضاوت ارزش‌گذارانه نمی‌خواهم داشته باشم در مورد یکسانی یا نایکسانی طریقه‌ی بکارگیری کلمات توسط افراد بینا و نابینا؛ برای من ویژگی این تفاوت دارای اهمیت است. اما نکته‌ای باقی می‌ماند اگر نگویم گلویم را به‌شدت می‌فشارد: نام‌گذاری این روز به «روز جهانی عصای "سفید"»! این نام‌گذاری هم نشان‌دهنده‌ی سلطه‌ی دنیای بیناها بر دنیای نابیناهاست؛ "سفید"ی که با "سیاه" برای یک نابینا تفاوتی ندارد، چه لزومی به بودنش در این روز ایجاب می‌کند؟! سفیدی عصا برای بیناهاست بلکه، تا دیدی مناسب برایشان داشته باشد. اما مگر نه این‌که این روز اختصاص به «نابینا»ها دارد؟

 

و او قارالتی اؤلومون اؤزودور..

و او قارالتی اؤلومون اؤزودور..

«رضا کاظمی»نین یازیلاریندا «اؤلوم» کؤلگه‌سی، «آغ پاپاق، قارا پاپاق» اؤیکوسونو آراشدیریرکن

 

«رضا کاظمی» ایکینجی اؤیکو توپلوسونو «بو شَهَر اوستدن شئیطان تورونا اوخشاییر» آدی ایله اوخوجولارینا سونموش؛ بوندان قاباق دا «لاپ او اوزاق‌لاردا»نی یازمیشدی. بو ایکی کیتابدا بوتونلوکله 20 اؤیکو وار؛ 20 اؤیکو کی هانکیسینین اوجونو توتسان بیرجور «اؤلوم»ـه چاتاجاقسان. «اؤلوم اؤیکولری» ده آدلاندیرا بیلریک بونلاری! رضا کاظمی یئنی کیتابینی، بوتون فرقلیک‌لرینی گؤزدن کئچیرَندن سونرا، قاباقکی کیتابینین داوامیندا یازمیش‌دیر. «اؤلوم» قونوسونا توخوناراق، بوردا، «آغ پاپاق، قارا پاپاق» اؤیکوسونه ایشارماق ایسته‌یه‌جم، یئنیجه چیخمیش کیتابین ایلک اؤیکوسو.

آنلاتیجی «کاناپه اوستونده شئلله‌نمیش» بیر کیشی‌دیر و تئز تئز تلویزونون کاناللارینی اؤزل آماجی اولمادان دَییشیر؛ قارشی آپارتمانلاردان بیرینین ائیوانیندا، دوز بونلارین توشوندا اولان ائودن، «ائیوانداکی کیشی» دوروب سوم باخیر. بو دوروخماق اوقدر آجی (یوخسا شیرین)دیر کی آنلاتیجی ایله قادینین یاشامیندا ائتکی بوراخیر. بو ائتکی نه‌دیرسه هئچ بللی اولونمور؛ نه ایسه بو «باخیش»دان دولایی یئنی چابا دوشور قادینلا آنلاتیجینین آراسیندا. اونلار بو «باخیش» یییه‌سینه گؤره ناغیللار تؤره‌دیر، قونشو آروادلارین دیلیندن سؤزلر سؤیله‌ییرلر. سونرا بیر گون او ائیوانداکی کیشی یوخ اولور و اونون یئرینه «دوز اونون ائیوانینین آلتیندا محو بیر کروکی» وار.

اوسته گتیردیییم اؤزت «آغ پاپاق، قارا پاپاق» اؤیکوسونون اولای‌هؤرگوسودور. و بو هؤرگونو گؤزل یئتیشدیرمیش یازار. اودورکی بو اؤیکو، کیتابین و دئیه ده بیلرم یازارین ایکی کیتابینین باشاریلی اؤیکوسودور. بوردا هئچ زاد دئییلمیر، اوخوماغا و یارادماغا آچیق بیر اثردیر «آغ پاپاق، قارا پاپاق». قارشی آپارتیمانین ائیوانینداکی کیشی نییه باخیر؟ هارا باخیر؟ کیم‌دیر؟ نه ایسته‌ییر؟ سونو نه اولور؟ نه خبر وار قارشی آپارتماندا؟ هئچ زاد بللی دئییل؛ یالنیز ایشارتی وار. آنلاتیجی ایله ائیواندان باخان کیشینین آراسینداکی ایلگی نه‌دیر؟ آنلاتیجی نییه اونا قیسقانیر! (قیسقانیرمی هئچ؟)؛ بئله بئله سورغولاری سطیردن سطیره تاپا بیلر آراییجی اوخوجو؛ آنجاق کیمسه کسین جاواب قویا بیلمز بو سورغولارین اؤنونه! بیر سؤزله یوزوم یولو آچیقدیر اؤیکوده. مبهم اولدوغونا گؤره آچیق اثردیر و توکه‌نمز[1]؛ اودورکی ائستئتیک لذت وئره بیلیر اوخوجویا.

«اؤلوم» تئمینه گلینجه؛ ایکی کیتابین اؤیکولری بیرر بیرر اؤلوم ایچَریکلی‌دیرلر. «اؤلوم» کؤلگه‌سی اؤیکولری قاپسامیش؛ بو اوزدن قورخو، دیدَرگینلیک، اوزوجولوک روحو چولغامیش بوتون اؤیکولری و اوندا اولان کاراکتئرلری ده. بو قاورام کلمه‌لره و داها نثره ده چؤکموشدور. دیل بو اؤیکوده (و کیتابدا) قاباقکی کیتابا گؤره داها آخیجی اولدوغونا رغمن یئنه قورو دیلدیر؛ اثره اوتوران ایچَریک اونو باسمیش. دیلده بویوت یوخدور. سؤزجوکلر ان یاخین قاورامی یئتیرمک اوچون قوللانمیشلار یالنیز[2]. بو اؤزَللیک پیس‌می یاخشی‌می، اونون آردیندا دئییلم.

نه‌دن «اؤلوم»دن دانیشیر یازار؟ ائیوانداکی کیشی بللی دئییل هارا باخیر؛ بونلار، ایکی اَر آرواد، او کیشینین قانشاریندا اولماقلارینا گؤه، بونلارا باخیر سانیرلار. اؤلوم بللی اولمایان بیر نوقطه‌دن آداما یاشامین هر ساعاتیندا گؤز تیکیبدیر، گئجه گوندوزو ده یوخ، عینی ائیوانداکی بو کیشی! بو آرادا بونو (اؤلومو/ ایئواندان باخان کیشینی) اونودان، گؤرمزدن گلن ده وار؛ اونا بؤیوک رول وئرن ده! بو «باخیش/ اؤلوم» اؤیکونون بوتون سطیرلرینه ائتکیسینی بوراخیر.. اؤلومدن قوتولوب قاچان یوخ! بو اوزدن اؤیکو قورولوشوندا اورتادا اوتوران باخیشی و کاراکتئرلرین تپکیسینی آچیقلاساق اثرین قارانلیقدا گیزله‌تدییی بوجاقلارا ایشیق سالینار بلکه.

قادین هم قورخور هم ده خوشو گلیر بو باخیشدان؛ چلیشکیلی تَپکی! بیر هاندا اَرینه او باخیشدان دئیه‌نده «ائله اوندان قورخورام... پیس گونه قالمیش اولسا، بایقوش بایقوش بیزیم ائویمیزین ایچینه دونوخماسی چوخدا یاخچی دئییل، یوخ؟!» دئییر؛ بیر هاندا ایسه او باخیشدان ناغیل تؤره‌دیر و اولور مین بیر گئجه ناغیللارینین شهرزادی: «هئچ بیلیرسن آروادلارین سؤزونو تعریفله‌ینده، مین بیر گئجه شهرزادینا اوخشاییرسان؟» و «گؤزلری پاریلداییر»؛ یوخوسوندا «لومبه‌له‌لوت» او باخیشین قاباغیندا دایانیر!

آنلاتیجی بو باخیشا گؤره اونون یییه‌سینه سالدیرماق، شکایت ائتمک ایسته‌ییر: «دلی شئیطان دئییر دور گئت آغزیندان چیخانی دئه!»، «او صاباحدان گونده اوردا اَیله‌شیب سیگار چکسه، حتمن گئدیب پولیسه زادا شیکایت ائله‌رم.»؛ سونرا قیسقانیر، آروادینی قویمور ائیواندا پالتار سرسین «ائلمیرایا دئدیم من اولمادیغیم زامانلار، تک باشینا پالتار سرمه‌یه زادا ائیوانا چیخماسین» و ائلمیرا دا بیلیر کی کیشیسی او باخیشا گؤره گیجیکلی‌دیر: «سن اوندان چوخ پیس عوض چیخرسان!»؛ اؤیکونون سونوندا دا یوخ اولموش باخیشا یئنه قیسقانیر: «نَم‌نییه، اؤز اؤزومه ائلمیرا کیشی‌نین یوخوسونو گؤرور دوشوندوم».

بو باخیشین یییه‌سینی، اونون اوزونو، آپ آیدین گؤره بیلمیرلر. «او صندلی‌یه اوخشار بیر شئیین اوستونده اَیله‌شمیشدی. گؤزومو قیسسام دا، اونون اوزونو یاخشی گؤره بیلمه‌دیم»، باشقا بیر یئرده ائلمیرانی یوخودان دَبردیر اونو گؤرمه‌یه گؤره «گل باخ اونو گؤره بیلیرسن...». آنلاتیجی یالنیز اونو بیر «مجسمه» کیمی اوزاقدان گؤرور.

یاواش یاواش آنلاتیجی ائیوانداکی کیشینین اؤزونه چئوریلیر؛ سیگار چکمک‌ده، قورص آتماقدا، گؤزونده‌کی آغدا و.. بلیرسیز ایشاره‌لرله یازار اوخشاتماق ایسته‌ییر ایکی کاراکتئری.

اؤیکونون گئدیشینده ائلمیرا ایله اَری، ائیوانداکی کیشینین اؤلومونه فیکیرله‌شیرلر.. «اونا داوا آتیب یوخودا اؤلمک آرتیقراق یاراشار...». بوراکیمی او «باخیش» باجاردیغی قدر ایشله‌میشدیر اَر آروادین یاشامینا. بو ازودن اؤلوم‌له اؤزدشله‌شیرلر یاواش یاواش، آنلاتیجی اؤزونو او ائیوانداکی کیشینین یئرینه قویا بیلیر؛ ائلمیرانین ایچ دویغولاریندان خبریمیز یوخ اؤیکونون باخیش آچیسینا گؤره. بلکه او دا ائله بو فیکیرده‌دیر! «اوشاق اولمایان یئرده، او بئله پولون نه فایداسی وار؟!» بونلاین دا اوشاقلاری یوخ!.. نه ایسه ایکی کاراکتئر باجاردیقلاری قدر یاخینلاشمیشلار اؤلوم کاراکتئرینه (ائیوانداکی کیشییه!) و ائله بو ازودن او باخیشلا داها اوز به اوز اولابیلمک باجاریغی تاپیلیر آنلاتیجیدا؛ داها روزنامه دلیییندن باخیمر، اؤزونو پالتار دالداسیندا گیزله‌تمیر؛ جسارتله‌نیب «من کیشینی یامانلایا یامانلایا، روزنامه‌لرین هامیسینی جیریب شیشه‌دن قوپارتدیم». اَر آرواد ساهمانلاشیرلار اؤلوم‌له قارشیلاشماغا..

اؤلومدن قورخماق، اوندان اوزاقدان اوزاغا خوشلانماق، اونا ناغیل تؤره‌تمک، اونا قیسقانماق.. هر نه اولور سوندا اونلاری یئنه اوز به اوز قارشیلاشماقدان قورویور. اؤلومو دورو گؤسترمک‌دن واز کئچیر «گئجه‌نین زیل قارانلیغیندا هئچ زاد گؤرسه‌نمیردی». و داها هئچ زاد یوخدور.. اؤلوم اَل چاتماز نوقطه‌یه قونموش.. یالنیز «گون چیخاندا، ایکیمیز ده چییین چییینه پنجره قاباغیندایدیق. آسفالت اوستونده دوز اونون ائیوانینین آلتیندا محو بیر کروکی وار ایدی». نه ایسه، هاردا اولورسا اولسون «بیر قارالتی قیمیلدانیر»، و او قارالتی اؤلومون اؤزودور..

یازار ایکی کاراکتئر بسله‌میشدیر اؤیکوده: آنلاتیجی و اونون آروادی. قادین کاراکتئری اَریندن هانسی اؤزللیکلر اوزره آییرا بیلریک؟ اؤیکونون ایلک قاتینی دئمیرم؛ ساده دیالوگلاردان و اویان بویانا دَبریلمه‌کدن کئچیب، اوبیری قاتدا آختارماق ایسته‌ییرم جاوابی!

ایکی کاراکتئرده جینسی آیریقلار هئچ یوخدور. بیر توخونما کی اؤزللیکله جینسییَته ایشارمیش اولا گؤزه دَیمیر. دوزدور آنلاتیجی آروادینا دئییر من اولمایاندا ایئواندا پالتار سرمه، یوخسا اوشاق سؤزو اولاندا ائلمیرا دیلله‌نیر آرتیق؛ آنجاق بئله قیسقانجلیقلار یوخسا دیلله‌نمه‌لر هئچ ده اؤزللیک وئرن دئییلدیر جینسییَته. بونو اَر آروادین دیالوگلاریندا دا گؤروروک؛ ایکی آغیزدان چیخان دیالوگلارین هئچ اؤزللییی یوخدور بیربیرینی آییرا بیلسین.

اثر مئتافوریک[3] بیر یاپیت اولورسا[4]، اینجه اینجه ایپ اوجولار آختارمالیییق بئله مبهم‌لیک‌لرین دویونونو آچماغا. بو اوزدن «سویوق چای» و «قورص» موتیف‌لرینه دیققت یئتیرمک ایسته‌ییرم. آلت‌بیلینج یوخودا قاوراملاری جومالاشدیریب بیربیرینه سیخیشدیریر، استعاره و یئردَییشدیرمک[5]له ایسته‌دییی آنلامی، ایسته‌یی یوخو بیچیمینده گؤستریر بیزه؛ نه ایسه اوندا ایپ اوجو تاپماق اولار، هر نه ائدیر ده ایز بوراخیر آنجاق. اینجه صنعت ده بئله‌دیر بیر طرفدن. بو ایکی‌نی یوزماق اوچون اونون مُحتواسینا ذره‌بین سالماق گره‌کیر.

چایین سویوماسی ایکی کره وورغو ایله گتیریلیب اؤیکوده. بیر: «میز اوستونده‌کی چاییمدان بیر قورتوم ایچیب، استیکانی قویدوم نعلبکی‌نین ایچینه. چاییم سویوموشدو.» آنلاتیجی چایین سویوماسینی آیری باغیمسیز جومله‌ده بارماغ ایله گؤستریر. ایکی: «اوگون ائلمیرانین چایی سویودو. بونو قاپیدان چیخیب ـ بیر آزدانن ـ بیر ده ائوه قاییتدیغیمدا بیلدیم.» بوردا دا چایین سویوماسینا ایکی پاراگراف یئر وئریر آنلاتیجی. اون صفحه‌لیک یازیدا ایکی کره چایین سویوماسینا قاییتماق، او دا وورغو ایله، نه‌یی گؤستریر؟

«میز اورتاسینداکی بوشقاب ایری نارین قورص‌لارنان دولویدو. اوجادان چیغیردیم: ـ «بونلار آدامی کئییدیب هئیدن سالار...» «ائلمیرا تئز آتیلدی سؤزومون اورتاسینا. ـ «بس گؤرمورسن او سحردن آخشاما ترپنمه‌دن صندلی اوستونده اَیله‌شیر!» قورصلاری آنلاتیجی ایئوانداکی کیشییه ناغیل قوشاندا یارادیر ذهنیند؛ آمما اؤز میزلری اورتاسیندا گؤرور! بو گؤرمه‌یه ایشاریلان زامان ائلمیرا تئز آتیلیر اورتایا.. ائلمیرانین چابا گؤسترمه‌سی بو گؤرمه‌یین ایتیرمه‌سینده اوستون من[6]ی آندیریر، من[7]ین گؤزو گئرچه‌یه آچیلیرکن اؤرت باسدیر ائدیر هر نه‌یی.

اؤیکوده آنلاتیجی، آنلاتیجینین آروادی، قونشو قادینلاری.. هامیسی آنلاتیجینین وجودونون بؤلوم‌لریدیر. بیر کاراکتئرین پاره پاره اولموش شخصیت‌لریدیر. چایین سویوماغینی آنلاتیرکن آنلاتیجی اؤزونو نظرده آلیر، اؤزو بیلمه‌دن. آنلاتیجینین آلت‌بیلینجی سویوق چایی وورغولاماقلا «قادین دا سن‌سن کیشی ده!»دئییر آنلاتیجی‌یا؛ و بو ایزلری آکتیو اوخوجو آرامالی‌دیر. اؤیکونون سونوندا آنلاتیجی آرخایینلیقلا «ائلمیرا کیشینین یوخوسونو گؤرور» دئیه دوشونور.

اؤلوم قورخوسو یازاری یازماغا مجبور ائدیر، نئجه‌کی شهرزادی ناغیل سؤیله‌مه‌یه. اؤلومه اؤلومدن یازماقلا قاباق چیخماق ایسته‌ییر؛ اؤلوم بوتون سؤزجوک‌لره سوزور، کاراکتئرلری ساریییر و اثری بوتونلوک‌له اؤزونه آلیر. و اثر اؤلوم مونولوگونا چئوریلیر!

---

[1]  بو سؤز، اثرین مبهم اولماغی، اؤز اؤزونده هئچ اؤزللیک وئرمیر اثره. دئمک اولماز بوتون مبهم اثرلر آچیق و توکه‌مز یاپیتلاردیر.

[2]  باخمایاراق یئرسیز سؤزجوکلر ده، کیتابین بوتونلویونده و ایشاردیغیمیز بو اؤیکوده وار. (اؤز قونوموندا اوتورمایان سؤزجوکلردن گئدیر سؤزوم).

[3]  استعاره‌ای (metaphoric)

[4]  اینجه صنعت اثری معرفت شناسانه مئتافور‌دیر، بیر ایماژ، بیر گؤسترگه‌دیر. اینجه صنعت دونیانی تانیتدیرماق اوچون اؤزونه گؤره باغیمسیز بیر دونیادیر.

[5] Displacement

[6] Super Ego

[7] Ego

هئچ گئتمه‌ین لککه‌لر

هئچ گئتمه‌ین لککه‌لر؛

«اوچ بارماق» حیکایه‌سینین قورولوش چؤزومو و روانکاوی نظریه‌سی اوزره یاناشما

 

1

ناتورالیستی [دوغالچیلیق] اؤیکولر انسان اوغلونون جبری گرک‌لرین جایناغیندا وورنوخماسینی گؤسترمک ایسته‌ین، وراثت و چئوره مجبوریت‌لری اوزره یاشام دئنه‌ییم‌لرینی [تجربه] بیر لابراتوریست بیلیم آدامی کیمی گؤز اؤنوندن کئچیرن صنعت ترزیدیر. بو مکتبین تمل داشینی قویان، فرانسیز یازاری، ائمیل زولا، کاراکتئرلرین داورانیشی و اونلارین دورتولری، وراثت و چئوره گرک‌لری اوزوندندیر دئییر؛ و یازار گرک یاراتدیغی شخصیت‌لرینی چئشیتلی دوروملاردا قویاراق اونلارین تپکیسینی اوزه چیخارا، و هابئله ایشاریلان دورتولرین رولونو کاراکتئرلرین اؤزللیک‌لرینده گؤستره [1]. بو ازودن، «محمد صبحدل» جنابلارینین یازدیغی «اوچ بارماق» حیکایه‌سی، «بالاشلی احد جبارزاده»نی «بالاشلی کیمی بالاجا بیر کند» یاشامیندان «تئهران کیمی بؤیوک بیر شهر»ـه آپارماقلا و اونو چئشیت‌لی دوروملاردا قویاراق، آنجاق وراثت جبریندن قوتولا بیلمه‌ین گؤره‌جه‌یینی گؤستریر بیزه. و حیکایه‌نین باشلانیش تصویری ده بو دورومو اوستون گؤزللیک‌له وورغولاماق ایسته‌ییر.

و بو شیدیرغی یاغیش ائله خیاوانلارین قوتور اوزلرینه، تیکینتیلرین اوجا هئیکللرینه، قنوولارین قالدیریملارین چاتلامیش جدوللرینه و بوتونلوکده شهرین پئیسرینه چیرپدی و چالالاردا قالانیب، گؤل اولوب، داشماغا باشلادی کی؛ احد جاببارزاده سو داملالارینین او پاییز آخشامیندا، تئهران کیمی بؤیوک بیر شهرین بوتونلویونو یویوب آپارماق قصد ائله‌دیکلرینی، ظنن ائتدی. البتته احد جاببارزاده بو یاغیشدان بترلرینی گؤرموشدو؛ اؤزوده تئهران کیمی نهنگ بیر شهرده یوخ ائله بالاشلینین اؤزونده و بالاشلی کیمی بالاجا بیر کندی یویوب آپارا بیلمه‌ین یاغیش، بو عظمتده بیر یئری نئجه آپارا بیلردی.

گؤی اوزنون رنگی دَییشن دئییل، هارا اولور اولسون؛ «شیدیرغی یاغیش» تئهراندا یوخسا بالاشلیدا ائله یاغار کی آدام ظن ائدر هر نه‌یی یویوب آپاراجاق. نئجه‌کی «احد جاببارزاده»نین بالاشلیدا بختی آچیلمادی، تئهران کیمی یئرده ده آچیلمایاجاق. بو «شیدیرغی یاغیش» کیمسه‌سیزلیک یاغیشی‌دیر «احد» کیمی یوخسول آداملارین پئیسَرینه دوشور و هاردا اولورسا دا هئچ فرق ائتمه‌یه‌جک‌دیر (چئوره‌نین [محیط] جبری). بدبخت آداملارین گؤره‌جه‌یی، اؤزلرینی چالیشیب اوسته چکسه‌لر ده، بیلیم یوردوندا لیسانس دا آلسالار، توپلومدا قونوملاری فرق ائتمه‌یه‌جک‌دیر.

مئترو ایشینی یوسوف تاپمیشدی. اوچ دؤرد آی بوندان قاباق. احد شهری الک ولک ائدیب، آیاقدان دوشوب، اوتاقدا اوزانیب، آیاقلارینی پنجره‌نین گون آلان رفینه دایامیشدی.

-  آمما بیر ایشده وار. ـ یوسوف بونو دئیه کیتابلارینی اللشدیرمیشدی.

-  نه ایش؟

-  فیکر ائله‌میرم به‌یه‌نه‌سن.

- نییه به‌یه‌نمیییم؟

-  آخی سن لیسانسسان. ائله بو خارابادا ..

-  سئفئح دانیشما دئ گؤروم نه ایش؟

-  نظافت ایشی؛ مئترو نظافتچیلییی.

احد دینمه‌میشدی و پنجره‌دن گؤیده اوچان گؤیرچینلری نظردن

کئچیرمیشدی.

و بو قونوم «احد جاببارزاده»نین یوخوسونا دا کئچمیشدیر. یانی کاراکتئرین آلت‌بیلینجینه یئرله‌شن قونوم دا ائله نیظافت‌چیلیک‌دیر:

بالاشلی‌یا مئترو چکمیشدیلر. احدی سککی‌یه قویمادیلار. بیلیتچی بالاعمی ایدی و نه قدر احد «نظافته گئدیرم» دئسه‌ده، «قدغندی.» دئدیلر.

[...]

-  باغیشلایین خانیم!

-  دئدیم نه‌یی؟

-  هئچ نه‌یی. من مئترو نظافتچیسی‌یم. اؤزوده احدم. احد جاببارزاده. منی سککییه قویمورلار.

-  هانی به سوپورگه‌ن؟

 - قاپی قاباغیندا آلدیلار.

 - ائله‌دی. سککی‌ده نظافت قدغندی.

هابئله باشقا بدبخت کاراکتئرلرین گؤره‌جه‌یی ده اولدوغو چئوره‌نین گره‌ییندن [جبریندن] قوتولان دئییللر. اؤرنک اولاراق، «یوسف نصیری»؛ بو آدامدا تاکسی ایشله‌دیر سونوندا و توپلومدا ایسته‌دییی قونوما گیره بیلمه‌یه‌جک. بئله آداملار هئچ واخت اؤزلرینی یوخاری چکه بیلمزلر دوغالچیلیق ایدئولوژیسینده. دیگر گؤره‌جه‌یینه چاره اولمایان کاراکتئرلردن «سحر»، سحرین آناسی «زکیه»، سحرین آتاسی «سروان سولطانی» و ..

ارینین وضعیندن خبرسیز بویلو زکییه نئچه آی بوش ائوده گؤزله‌ییب الی چاتیب چاتمایاندان خبر توتاندان سونرا تئهرانین او های هاراییندان نه کؤکده اؤزونو بالاشلییا یئتیرمیشدی.  سونرا سحر دوغولموشدو و سولطانیدان خبر اولمامیشدی.  اونون دیری اولماغینا چتین اینانماق اولوردو.  زکییه‌یه ائلچی گلن اولسادا دؤزه‌جه‌یم- دئیه باشدان ردد ائله‌دی. دوز ایکی ایل خبرسیز قالدی، آمما گؤزله‌دی.

ایکی ایلدن سونرا سولطانی یئنی دؤولتین افسرلیک پالتاریندا کنده دؤندو. ایسلام جومهورییتینین ارتئش افسری ایدی و ایراقلا تزه باشلانان موحاریبه جبهه‌لرینده دؤیوشوردو.  کیمسه زکییهیه گلن ائلچیدن زاددان سؤز دئییب آروادینین بویلولوغوندان خبرسیز سولطانینین اوره‌یینی بولاندیرمیشدی. بو ظنن فاجیعه دوغورموشدو.  زکییه شوککه اولدو و آتاسی بالاعمی سولطانینی ائودن قوواراق-بو اوغراشین آدینی چکه‌نین نه‌کی‌وارینا لعنت- چئویردی،- ایتیل سوله‌ندیین یئرلره قورومساق!

زکییه اؤزونو آلا دره‌سیندن آشاغی بیراخدی. [...] آمما اؤلمه‌دی.  بو حادیثه اثرینده مشاعیرینی ایتیردی.  داوا-درمان جاواب وئرمه‌دی و اورمو دلیخاناسیندا نظارت آلتینا آلیندی.  سحری ایسه زکییه‌نین آتا-آناسی بالاعمی و کولثوم خالا ساخلاییردیلار.

دوغالچیلیق ترزین باشقا تمل اؤزه‌للیی اخلاقی داورانیشین بیر میراث کیمی نسلده داوام تاپماغیدیر. «احد جاببارزاده»نین آتاسی  موصطافا «زهملی بیر کیشی ایدی.  یئتیم بؤیویوب، اؤز آیاغی اوسته دورانلاردان و نئجه‌کی دئیه‌رلر حئساب-کیتاب آدامی ایدی»؛ موصطافا کیشیدن احدین خاطیرینده قالان «ائله بئله؛ بیر ژئنرال کیمی، بیر سولطان هئیبتینده گؤرموشدو.  اونو بیر سولطان آتا کیمی اوره‌یینده ایسته‌میشدی ده، آمما اونونلا صمیمی اولا بیلمه‌میشدی». بو کیشیدن ساییلان اؤزه‌للیک‌لری نظره آلساق: «ژئنرال کیمی»، «سولطان آتا»؛ سؤز آلتیندا قالمایان، سؤز بیله‌سینه آغیر گلن اؤزه‌للیک‌لری داشییان بیر کاراکتئر اولمالیدیر. و دوغالچیلیق تمللرینه گؤره بو اؤزه‌للیک‌لر اوغلونا دا میراث کیمی یئتیشمه‌لی اولاجاقدیر؛ نئجه‌کی بئله‌دی ده:

آتاسیلا سویو بیر آرخا گئتمه‌میشدی و اؤیرنجیلیینی کئچیردیی تئهراندا آوارا دولانیب، دانیشگاه ایللرینده تانیییب، عسگرلیکده دوستلاشان ابهرلی دوستو؛ یوسوفون، موجرردی اوتاغینا سیغینماغی، آتا ائویندن اوستون توتموشدو.

ایش یئرینده ده سؤز آلتیندا اولماغی ایسته‌میر، «بیر آزدا یوبانسایدی، ایشینی الدن وئرمه‌یه‌جکدی آمما سؤز یئری اولاجاقدی و احد بو سؤز یئرینین اولماسینی آتاسیندان دا بئله چکه بیلمیردی.».

 

2

بئله‌لیک‌له ایکی تمل اؤزه‌للیک دوغالچیلیق ترزیندن بو اؤیکونو ناتورالیسیتی اؤیکولر سیراسینا باغلاییر؛ آنجاق حیکایه‌نین قورولوشونا دیققت یئتیرسک؛ اؤیکونون اولای‌هؤرگوسو [پی‌رنگ]، بیر قیزین مئترودا اؤزونو قاطار قاباغینا آتیب اینتهار ائتمه‌سی، سونرا اوردا تاپیلان بارماقلاری احدین الی ایله باشقا بیریسینه یئتیرمه‌سی و بو آرادا احدین بو بارماقلارین گؤرمه‌سی دیر. بو آرادا نئچه فرعی روایت‌لر و زاماندا گل‌گئد وار، کی اؤیکونون آخارلیغینا و داها چکیجی اولماغینا یاردیم ائتمیشلر. آنلاتیجی هر شئی بیلندیر و احدین یاشامینی ریوایت ائتمک اوچون چوخلو اونون ایچ دویغولاریندان، یوخولاریندان، یاشادیغی قورخو و ایضطیرابلاریندان دئییر. رئالیستی و ناتورالیستی یازیلارین چوخو هر شئی بیلن آنلاتیجینین آچیسی ایله یازیلیر و بو آچی یازارا هر شئیی دقیق ثبت ائتمک اوچون داها یارارلی‌دیر.

یازار احدین تئهراندا نئجه قالدیغیندان دئیه‌نده، «یولداشی یوسوفو» تانیتدیریر و زاماندان آتیلماق‌لا کئچن خاطیره‌لریندن دئییر؛ سونرا بو خاطیره ایچینده یوسوفون «آیریلیق ماهنیسینی» اوخوماغین آنلاتیرکن، احدین ذهنینده اوشاقلیقدا «سحر» ایله کئچن خاطیره‌سی جانلانیر، آیریلیق سؤزجویو احده «سحر»دن آیریلدیغینی تداعی ائدیر و همن بو خاطیره گئدیشینده «دا گئتمز کی» دئییشی یادینا دوشور.. بو سؤزه بیر داها قاییداجاقدیر احد؛ اصلینده بو «دا گئتمز کی» احدین یاشامیندا و بو اؤیکوده دانیلماز تئم‌لردن‌دیر. نه ایسه یازار بونلاری دئدیییینده مجبور قالیر «سحر»ین عاییله‌سیندن دئیه.. آمما آنلاتی یالنیز احدین بیلدیکلرینه سینیرلانیر و نهایت «اونون-بونون پیچیلتی، قاش-گؤز ائتمه و ایشاره‌سیندن دویموشدو» یوخسا «سونرالار احد بیلدی کی» شئیلرله اوخوجویا آرتیق بیلگیلر وئریر... و نهایت قاییدیر یئنه احدین یوسوفلا بیرگه توتولدوغو گئجه‌یه (ایکی کره زاماندا دالی قاییتمیشدی).

زامان هله ده احدله یوسوفون تانیش اولمالاری چاغدادیر.. و خیابانلاری سربست دولانیر و بو دولانمادا، نئچه کره اؤیکوده تیکرارلانان، تئلئفون دککه‌سینده دانیشان قیزی گؤرور؛ بو قیز سونرالار احدین یوخولارینا دا کئچیر. احد بو قیزین «عیشوه‌لی» دانیشمالارینی ائشیدرکن یئنه «سحر» یادینا دوشور «سحر ایسه اوشاق ایدی، اوزاق ایدی و احدین اوشاقلیغی و وارلیغینین بیر حیصصه‌سی کیمی جینسییت‌سیز بیر خاطیره ایدی قوهوملاردا-قونشولاردا و دانیشگاه قیزلاریندا دا بئله بیر قابیلییت نه آختارمیشدی و نه ده تاپمیشدی.  او احد ایدی و احد ده قالمیشدی. یعنی تک ایدی و هئچ بیر اینسان بو احدلیی پوزا بیلمیردی». زامان یئنه همن چاغدادیر.. (احدله یوسوفون تانیشدیغی چاغلار، اؤیرنجیلیک و سونراسی عسگرلیک چاغلاری) یازار بؤلوم آییرارکن احدین عسگرلییه گئدن چاغدان دانیشیر و اوردان احدین ائوه دؤنمه‌سیندن و ائله بونون اوچون احدین آتاسیندان، آناسیندان و اونلارین ایلگیسیندن آییردیغی بؤلومون سونونا قدر دئییر. سونرا ایندیکی زامان ایچینده آنلاتیجی احدین نئجه ایش تاپماغینا ایشاریر و او زامانا گئتمک‌له خاطیره‌نی دیریلدیر. بو خاطیر ایچینده یوسوفون عسگلرییی یادا دوشور و بیر داها زامان دالی آپاریر و یوسوفون سرجوخه درجه‌سینده کئشیک چکمه‌سیدن دئییر، «حاجی سئیفی»دن سؤز گئدیر و زامان بیر داها گئدیر مئترودا ایش تاپان گونلره..

زامان هله ده کئچمیش‌ده‌دیر و بؤلومون باشلانیشیندا احدین ایشه گئتدییی ایلک گونلریندن دئییر آنلاتیجی. و ایش چتینلیکلریندن دئمک‌له بیر داها «دا گئتمز کی» سؤزونه توخونور. و بوردان باشلانان اولایین قالانی آنلاتیلیر (قیزین اینتهار ائتمه‌سی گونون صاباحی)؛ «منصوری» احدی یانینا چاغیریر و ایچینده «اوچ بارماق» اولان پاکاتی وئریر احده «بگیر این بسته رو ببر حراست، بده به آقای شکوری». اؤیکونون اووجو بوردان باشلانیر؛ «دا گئتمز کی» بوردا آنلام تاپاجاق. بو اولای احدین ذهنینده یاپیشیب قالاجاق و بیر «لککه» کیمی داها هئچ زامان خاطیریندن گئتمه‌یه‌جک! هرنه، بو آرا احد «آقای شکوری»نی گؤزلرکن بالاشلی جانلانیر ذهنینده.. بؤلوم بیتیر.

احدین یوخوسو آنلاتیلیر و یوخوسوندا قاباقجا گؤردویو «عیشوه‌لی دانیشان قیز»ی گؤرور، آناسیدیر سانیر؛ نه ایسه آنلاییر کی آناسی دئییل ده، مئترودا اینتهار ائدن قیزله «زکیه» ائله بو قیزدیر.. یوخودا اونا اؤلوبسن دئییرلر.. اوجا بیر آغاجا آسلانیر.. سحر «اؤلونو آغاجینان وورون دوشسون» دئییر.. و یوخودان اویانیر.

آنلاتی رئالیستی ترزده آنلاتیلیر؛ یازار باجاریقلی تمهیدلرله اؤیکونو چکیجی ائتمیش و باشاریقلی بیر اؤیکو یارادمیشدیر. اولایلارین دال قاباق ائتمه‌سی، خاطیره‌لرین و سؤزجوک‌لرین تداعی یارادماسی و باش کاراکتئرین دویغولارینی، ایضطیرابلارینی قاراباسمالارینی، گؤزل شکیلده گؤسترمه‌سی و سونوندا اولایلارین بیر حلقه ایچینده دولانماسی (احدین قاراباسماسیندا) ایشاردیغیم تمهیدلردندیر.

 

3

باش وئرن اولایین یئری، اوچ «بارماق»، احدین یوخوسوندا اولان «اوجا آغاج» و سوندا گلن بالاشلی‌نین «قوجا، اوجا و ابدی چینار آغاجی» بو اؤیکوده (بو چینار «آغاج» یوخسا «اوجا آغاج» نئچه دفعه تیکرار اولور اؤیکوده) فرویدین پسیکوآنالیسیس [روانکاوی] نظریه‌سی بیچیم ایله یاناشساق، دلالتمند روللاری وار.

یازار احدین یئنی اؤیرنجی‌لرین بیلیم یوردونا گلمه‌سینی آنلادیر کن اونون دویغولارینی و سئویشمه‌لرینی "حسرت دولو" بیر دویغو ایله آنلاتیر:

یئنی اؤیرنجی‌لر گله‌جک‌لر. دانیشگاه قاباغینداکی کوچه‌لری، پاساژلاری و چرچیلرین دؤشندیکلری قالدیریملاری الک-ولک ائده‌جک‌لر. آخشاملار قیزلی-اوغلانلی بزه‌نه‌جک‌لر و مودا باخان کیم، کئفه باخان کیم، دولانماغا چیخاجاقلار. ائو بوغونتوسوندان قورتولان جاوانلار بو بیردن وئریلمیش آزادلیق اؤنونده یونگوللنه‌جکلر.  سئوه جک‌لر، سئویله‌جک‌لر. گوناها باتاجاقلار، پاکا چیخاجاقلار..

احد تئلئفوندا عیشوه‌لی دانیشان قیزی گؤرورکن، جینسل دویغولاری ایله بئله اوغراشیر:

احد قیزین صندل باشماقلاریندان لاکلی آیاق بارماقلاری و قیسا شالوارینین پاچاسینا قدر یاریم آچیق بالدیرلارینی نظردن کئچیردی.  قالان حیصصه‌لری تکمیللشدیرمک چوخ چتین دئییلدی. اؤیرنجیلیک دوستلارین موجرردی ائولرینده پورنو فیلیمدن-زاددان گؤرسه‌ده قیز جاماعات اونا همیشه یاساق اراضی حئسابلانیردی. احد اؤزونو آغیر توتوردو. کیتاب-کاغیذ ایله مشغول اولوردو و اوولدن؛ لاپ اوولدن یعنی اؤیرنجیلیکدن قاباق و حتتا سونرالار دفه‌لرله موساعید مؤوقئعییتی اولسادا بو یاساقلیغا توخونمامیشدی. بو یاساقلیق اونونلا دولانیردی، اونونلا گزیردی و اونون ایچینده ایدی.

احد ایسته‌دیی قیزا، «سحر»ـه دویغولو اولسادا، اونو «جینسییت‌سیز» ساخلاییر خاطیرندا:

احدجه بو یاساقلیغی پوزماغا درین دویغولو، عاطیفه‌لی بیر رابیطه یارانمالی ایدی. سحر ایسه اوشاق ایدی، اوزاق ایدی و احدین اوشاقلیغی و وارلیغینین بیر حیصصه‌سی کیمی جینسییت‌سیز بیر خاطیره ایدی. قوهوملاردا-قونشولاردا و دانیشگاه قیزلاریندا دا بئله بیر قابیلییت نه آختارمیشدی و نه ده تاپمیشدی. او احد ایدی و احد ده قالمیشدی. یعنی تک ایدی و هئچ بیر اینسان بو احدلیی پوزا بیلمیردی.

احد هر زامان معلوم اولمایان بیر ایضطیرابلا یاشاییر، و بو ایضطیرابی آتاسی وریندن‌دیر سانیر:

هر آن، هانسی معلوم اولمایان مسله اوزره خیرتده‌ییندن یاپیشیلب، سورغو-سوالا چکیلمه‌سینی گؤزله‌مک ایضطیرابی، دویوردو. بو حیسسینین یارانماسیندا آتاسی موصطافا جاببارزاده‌نی موقصصیر بیلیردی و هر بیر بوجاقدان حتتا یوخولاریندادا بئله موصطافا کیشینین بیردن چیخیب:-سن بیر الیمه کئچ!-دئمه‌سینی خاطیرلاییردی.

احد قاراباسما یوخولاریندا بالاشدا اؤزونو خالقین دیلینده و نظرینده اؤلو گؤرور:

بالاشلییا مئترو چکمیشدیلر. احدی سککییه قویمادیلار. بیلیتچی بالاعمی ایدی و نه قدر احد «نظافته گئدیرم» دئسه ده، -قدغندی. -دئدیلر.

احد دئدی:

- بالاعمی! منم احد.

- هانسی احد؟

- احد دا. احدجاببارزاده.

- احد جاببارزاده؟

- هن احد جاببارزاده، شؤوکت خانیمین اوغلو.

- شؤوکتین اوغلو!.. شؤوکتین اؤلن اوغلو؟

- نئجه اؤلن اوغلو؟! شؤوکتین ائله بیر اوغلو من ایدیم دا. احد، احد جاببارزاده.

- تانیدیم دا احد. ائله احد جاببارزاده. اؤلوب دا..

- نئجه یانی اؤلوب؟!... باخ بیر! منم؛ احد جاببارزاده.

- دئدیم دا اؤلوب. اینانماسان شؤوکتین اؤزوندن سوروش.

احدین یوخوسوندا، احد سئودییی قیز (سحر) اونو «اؤلو» سسله‌ییر و «آغاج»ینان اونون وورماغینی ایسته‌ییر، «سحر دئدی:- اؤلونو آغاجینان وورون دوشسون.».

اوسته گتیردیییم شاهیدلرله، بللی اولونور احدده بؤیوک بیر نیگرانچیلیق وار، احد ائرکک اگه‌من بیر آتانین الی آلتیندا بؤیوموش (اوسته احدین آتاسینین اؤزه‌للینی گتیردیم). و همه‌شه اونون وریندن بیر بلیرسیز ایضطیرابدا یاشاییر. احد هئچ زامان جینسل قونولارا توخونمامیش و اونلاری اؤزونه "یاساق" سانمیشس، بئله اؤز سئودیی قیزا دا جینسییت وئرمه‌میشدیر. آتاسی ائوینده گؤردویو تربیت‌له بلکه اخته‌لیک عقده‌سی و ایضطیرابی اونونلا قالمیش سوره‌کلی، او جینسل قونولاردان چکینیر همه‌شه! بلکه اؤزونده او گوجو گؤرمور؛ و قضیب حسرتی وار احدده. او آلت‌بیلینجینده اؤزونو قضیب‌سیز بیلیر و بونون اوچوندور یوخودا اؤزونو اؤلو (دیری وارلیق کی اؤلودور؛ جینسل تحروکاتی اولمایان لئش یانی!) گؤرور. فروید هر اوزن، اوجو بیز نسنه‌نی، کیشیلیک سیمگه‌سی‌دیر دئییر [2]؛ بو ازودن احدین آلت‌بیلینجینداکی «سحر» اونو اؤلو بیر وارلیق بیلیر. آنجاق احد یوخوسوندا اوجا آغاجا سیغینیر (قضیب سیمگه‌سینه!) آمما احدین یوخوسونداکی «سحر» بیلیر بونو و آغاجینان (قضیب سیمگه‌سی!) اونون وورماغینی ایسته‌ییر.

«بارماق» دا بیر طرفدن قضیب سیمگه‌سی‌دیر، بو اوزدن احدین یوخوسوندا بارماغی یوخ. و بو ننگ (لککه) اونون یاشامیندا اونونلادیر سوره‌کلی و «دا گئتمز کی». احدین ایشله‌دیی یئر ده بوتونلوک‌له دلالتمند بیر یئردیر؛ همه‌شه قضیب حسرتی چکن احد، جینسل دویغولاری اؤزونه یاساق ائدن احد، تونل‌لرده گئدگل‌ده اولان قاطارلارین دوراقلاریندادیر. یوخوسوندا بو مئترو بالاشلییا قدر گئدیر، آمما اونو ایچه‌ری قویمورلار، یوخوسونون سونوندا دا هئچ مئترودان اثر یوخدور. احد مئترودا نیظافت ائدیر؛ سانکی او دوراقلاردا هئچ گئتمه‌ین لککه‌لری سیلماق ایسته‌ییر..

اؤیکونون سون جومله‌سی نه‌قدر دلالتمند اولمالی‌دیر احدین حسرتینه! او همه‌شه‌لیک بیر حسرت‌ده یاشاییر (قضیب حسرتی!) و گؤردویو سون تصویر ده «قوجا، اوجا و ابدی چینار آغاجینین ترپتمه‌سینی» گؤرور.

 

قایناقلار:

[1] صبحدل، محمد. 1386، حیکایه‌لر

[2] پاینده، حسین. 1391، داستان کوتاه در ایران (داستانهای رئالیستی و ناتورالیستی)، انتشارات نیلوفر

[3] فروید، سیگموند. 1385، تفسیر خواب، ترجمه: شیوا رویگران، نشر مرکز

یازیدان سونرا:

جناب صبحدلین «اوچ بارماق» حیکایه‌سی ایله برابر باشقا اوچ حیکایه‌سینی «حیکایه‌لر» مجموعه‌سیندن، بوردان ائندیریب اخویا بیلرسیز!

اؤیکوجوک

اؤیکوجوک/ بیر اؤیکوجویون چؤزومو

 

اؤیکو ژانری نقدر ده تانینمیش اولسا، شعردن سونرا ان چوخ اوخونان بو ژانری بیز اوقدر تانیمامیشیق هله. بعضی‌لرینه اؤیکو رومانین بیر قیسمی و داها کیچیک رومانی اؤیکو سانانلار دا وار. آمما رومان اؤزونه بیر ژانر اولورسا اؤیکو بوسبوتون بو ژانردان فرقلی و اؤزگور بیر ژانردیر. رومان‌داکی اؤزه‌للیک‌لر اؤیکودن قات قات فرقلیدیر؛ هابئله اؤیکوده‌کی اؤزه‌للیک‌لر! اؤیکونو چرچیوه‌سینی دوزگون باجاریب چیخارتماق رومان گئدیشیندن داها چتین‌دیر. کاراکتئر بسله‌مک اؤیکوده گرکمیرسه رومانداکی کیمی، چرچیوه‌لی شخصیت‌لریی اولمالی هر اؤیکونون.

بو آرادا اؤیکوجوک، آیاق اوستو یاشام تؤروندن تؤره‌نن یوخسا اونون ملزومو اولان، یایغین ژانرا دؤنمک‌ده‌دیر؛ اؤیکودن آیریلالی. «اؤیکوجوک» / «حیکایه‌جیک» / «مینیمال اؤیکو» / «چوخ قیسا اؤیکو» / «قیسا قیسا اؤیکو» / «قیپ‌قیسا اؤیکو» / «سیخ اؤیکو» / «قیسا قورومجا» / «کیچیک اؤلچکلی قورومجا» / «مثل» آدلارلا تانینماقدا اولان اؤیکو ژانری، گئنللیک‌له 500 سؤزجوک‌دن آز یازیلاردیر. آنجاق سؤزجوک ساییسی بو ژانرا بیر بیچیم چرچیوه‌سی کیمیدیر و اوقدر ده سیخ دئییل. اؤیکوجویون تمل قورولوشو، بیر اولای، بیر یئرده و بیر زاماندا اولماغی‌دیر [1]. بیر گولمه‌جه [جوک] کیمی بیر قونونو آچیقلار، بلکه بیر شوک کیمی اوخوجونو دا شاشقین قویار.

اؤیکوجوک ژانرینی تانیتدیرماق چالیشماسیندا حؤرمت‌لی دوستوم «رضا کاظمی»، «یئر اوزوندن انسان‌لار سیلینمه‌یه کاش...» آدیندا اؤیکوجوک توپلوسونو فارسجادان چئویریبدیر. دونیا ادبیتاتیندان 99 سئچیلمیش اؤیکو دئییلسه ده بو کیتابا، کیتابی ایچه‌رن اؤیکوجوکلر آمریکادا «نیوتایمز» قزئتینده یاییلمیش اؤیکوجوکلردیر.

بو کیتاب درله‌ییب چئویره‌نین اؤن سؤزو ایله باشلانمیش و 99 اؤیکوجوک دالبادال گلمیش‌دیر. اینگلیسجه‌سی 55 سؤزجوکلو اولدوغوندان بئله بیر اؤیکوجوکلر یالنیز بیر لطیفه کیمی اولاجاق‌میش قورولوش باخیمیندان، یانی بیر قونویا توخونوب کئچه‌بیلر. دوزو ده ائله بودور: بیز 50 ـ 60 سؤزجوک‌لو بیر اؤیکوجوک‌ده اوردان بوردان دانیشماغا گیرمه‌مه‌لی‌ییک.

کیتابین اؤیکوجوک‌لرینین فضاسی آمریکا یازارلارینین اولدوغوندان چوخلو هالیوود باسقی‌سی آلتیندا اولوب و دئمک بیزیم کولتوره اویوشمایان بیریسی‌دیر! آنجاق چئویره‌نین آماجی بو ژانری بیزلره تانیتدیرماق‌سا باجاریب دئمک. ایشی ده اوغورلو.

یئری گلمیش‌کن آرتیرمالی‌یام «رضا کاظمی»نین ایشی ایله یاناشی «سمیه خیرخواه» دا ائله بو کیتابی «دونیادان 55 سؤزجوک‌لو حیکایه‌جیک‌لر» آدی ایله چئویریب، آنجاق رضا کاظمی چئویردییی اؤیکوجوک‌لر اوندان آرتیق‌دیر و باشقا اؤیکوجوک‌لر ده بو کیتابا قاتمیش‌دیر.

آماجیم بو یازیندان، ایکی کیتابی تانیتدیرماق‌دان سووای، بو ژانری تانیماق، بو ژانردا چالیشماق، بو ژانرین اؤزه‌للیک‌لرینی اؤیرشمک‌دیر. بیر شعر کیمین اولماسا دا بیر آن‌دا بیر یاشام پارچاسی، باجاریق‌لی آچیلارلا، بیر قورتوم سو کیمی بیر باشا ایچیب اوخوماق آماجینا یئتیشمک اوچون یازیلان اؤیکوجوک‌لر دونیادان داد آلماغا اولوملو اولار!

کیتابدا گلن اؤیکوجوکلرین بیرینی آچیقلاسام:

[«کیشی یاتاق اوتاغینا قاییداراق، ـ «سئوگیلیم گؤزه‌تله... ایچی دولودور» دئدی.

تختین بالیشینا سؤیکنمیش قادین ـ «آروادین اوچوندور بو؟» دئدی.

ـ «یوخ، حدیندن آرتیق ریسکی وار. بو ایشی اؤز آدامینا تاپشیراجاغام.»

ـ «من نه جورم؟»

کیشی گولومسه‌ییب ـ «مزه‌لی‌دیر، آمما هانسی مایماق بیر خانیمی موزدلو قاتیل کیمی ایشه گؤتورر؟» دئدی.

قادین دوداق‌لارینی ایسلادیب توپانچانی کیشی‌یه ساری توتاراق، ـ «سنین آروادین!» دئدی.] (گئجه ناغیلی/ جفری وایت‌مور/ یئر اوزوندن اینسانلار سیلنمه‌یه کاش..)

اینگلیسجه‌سی 55 سؤزجوکدن اولوشان بو اؤیکوجوک، تورکجه‌ده 60 سؤزجوک اولموش؛ نه ایسه بیر قونو اوزره گئدن، بیر زاماندا و بیر یئرده اولوشان بو اؤیکوجوک، ایسته‌دییی قونودان چیخمامیش، اؤیکوجویون سونلارینا قدر اوخوجونو تعلیق‌ده ساخلاییر و سون جومله‌سینده ایسه گؤزل آیرونی یارانیر.

ایلک جومله‌ده، «کیشی یاتاق اوتاغینا قاییداراق،» یازار، اوخوجونو کاراکتئرلرین خصوصی دانیشیغا چاغیرماق ایسته‌ییر. «یاتاق اوتاغی» و «اوتاغینا قاییداراق» فعلی بو دانیشیغین بیر اولای اورتاسیندا اولماسینی (بلکه سئکسدن سونرا) گؤستریر. نه ایسه بو دانیشیق تعلیق دوروموندا اؤیکوجویون سونونا قدر آسیلی قالیر. و دانیشیق نه‌دن گئدیر؟ کیمسه بیلمیر! کاراکتئرلرین دیالوگلارینی آنلاتیر کن؛ کیشی «یوخ، حدیندن آرتیق ریسکی وار. بو ایشی اؤز آدامینا تاپشیراجاغام.» دئمک‌له بو تعلیقی هده‌لی ائدیر و دورومو دهشته یؤنه‌لدیر؛ حال بوکی قاباقدان دا «تختین بالیشینا سؤیکنمیش قادین ـ «آروادین اوچوندور بو؟» دئدی.» گؤستریر کیشینین یاتاق اوتاغیندا اولان «سئوگیلی» کیشینین اؤز آروادی دئییلمیش. بو تعلیق سون جومله‌یه قدر اوزانیر و اوخوجو هله ده بیلمیر نه‌لر اولور.

بو دیالوگا بیر ده دیققت یئتیرسک:

تختین بالیشینا سؤیکنمیش قادین ـ «آروادین اوچوندور بو؟» دئدی.

ـ «یوخ، حدیندن آرتیق ریسکی وار. بو ایشی اؤز آدامینا تاپشیراجاغام.»

یاتاق اوتاغیندا، تخت اوسته اولان «سئوگیلی» کیشی‌یه «ایچی دولو» بیر نسنه گؤستررک «آروادین اوچوندور بو؟» سوروشور. بیز هله بیلمیریک بو نه‌دیر. آنجاق هر نه‌دیر شوخلوق دئییل و «حدیندن آرتیق ریسکی وار» کیشینین دئییشینه گؤره. یازار آنلاتیدان دییالوگا کئچمک‌له، آرتیق معلومات وئرمه‌دن باجارمیش ایلک یاراتدیغی تعلیقی ساخلاسین و گئد گئده ایسه اونون هیجانینی آرتیرسین.

«کیشی گولومسه‌ییب ـ «مزه‌لی‌دیر، آمما هانسی مایماق بیر خانیمی موزدلو قاتیل کیمی ایشه گؤتورر؟» دئدی.» جومله‌سینده‌دیر کی بیلینیر «یاتاق اوتاغین» خصوصی دانیشیغینین قونوسو نه‌دیر. کیشی آروادینی اؤلدورمک اوچون «موزدلو قاتیل» آختاریر. و سون جومله‌ده، «قادین دوداق‌لارینی ایسلادیب توپانچانی کیشی‌یه ساری توتاراق»، هر شئی بللی اولور. «ایچی دولو» نسنه «توپانچا» ایمیش و بئله‌لیک‌له «آروادین اوچوندور بو؟» سورغوسونا جاواب وئریلیر. آنجاق ایشاردیغیم آیرونی بوردا یارانیر کی، کیشی آروادینا خیانت ائدرکن، یاتاق اوتاغینداکی سئوگیلیسی (اویناشی) ایله اؤز آروادینین قتلینه پلان تؤکه تؤکه، «تختین بالیشینا سؤیکنمیش» قادین کیشینین آروادی وریندن اونون اؤلدورمه‌یینه مأموردور.

بوردا ایکی آیرونی وار: 1ـ وضعیت آیرونیسی و 2 ـ کاراکتئر آیرونیسی.

ایلک آیرونینی بئله آچیقلاماق اولار کی اؤیکوجویون باشلانیشیندان بئله نظره گلیر کی کیشی اؤز آروادینا خیانت ائله‌ییر و هابئله اونون اؤلدورمه‌یینه دوشونور. نه ایسه اؤیکوجویون سونوندا کیشینین آروادی اونون اؤلدورمه‌یینه قاباقدان پیلان ساهمانلامیش ایمیش.

ایکینجی آیرونی کاراکتئر آیرونیسی‌دیر. کیشینین اویناشی اولان «سئوگیلی» کیشینین یاتاق اوتاغیندا « تختین بالیشینا سؤیکنیرکن» کیشی اونا ایسته‌دییی فیکیرین تهلوکه‌لی اولماغیندان دئییر «یوخ، حدیندن آرتیق ریسکی وار. بو ایشی اؤز آدامینا تاپشیراجاغام.» و قادین کاراکتئرده او جسارتی گؤرمور کی ایشی اونا تاپشیرسین. نه ایسه سونوندا گؤرونور دقیقن ائله همن بو کاراکتئردی کی بو تهلوکه‌لی و «حدیندن آرتیق ریسکی» اولان ایشه گؤتورولموشدور.

گؤرونور اؤیکوجوک سؤزجوک سینیرینا رغمن اؤزونو اوقدر ده داردا گؤرمور و بؤیوک باشاری قازانا بیلر. سؤزو اوزاتمادان آماجینا دا وارار؛ سونوندا اوخوجونو شاشیردا بیلر ده. یوخسا خوش بیر خاطیره ایله باشباشا قویار اؤز اوخوجوسونو؛ و بونون گؤزللییی بوندادیر کی بیر آن ایچینده بونلارین هامیسی اولوب بیتیر. باشاریلی اؤیکوجوک بیر قورتوم سرین سو ایچمک کیمیدیر داغ هاوادا.

قایناقلار:

[1] ـ ...، (1391) حکایه‌نین امکانلاری، اویغونلاشدیران: همت شهبازی، پردیس دانش یاییم ائوی.

[2] ـ ...، (1392) یئر اوزوندن انسانلار سیلینمه‌یه کاش...، درله‌ییب چئویرن: رضا کاظمی، پردیس دانش یاییم ائوی.

کیتاب تانیتیمی

«نظریه‌های نقد ادبی معاصر» آدلی کیتاب خانیم «لویس تایسون[Lois Tyson]»ـنین ساده قلمی ایله یازیلمیش! «نگاه امرزو» و «حکایت قلم نوین» یاییم ائولری بو کیتابی یایمیش‌دیر. «مازیار حسین‌زاده و فاطمه حسینی»ـنین قلم‌لری ایله ترجومه اولونموش و «دکتر حسین پاینده» جنابلاری دا بو کیتابین ویراستاری‌دیر.

اون‌بیر فصل و 633 صفحه‌دن اولوشان بو کیتابین هر فصلین سونوندا نئچه قایناق (اینگلیسجه) او فصله باغلی تانیتدیریلیب؛ فارسجا ترجمه‌سینده آرتیلمیش قایناقلار کیتابین سونونا کؤچوب‌دور.

«دکتر حسین پاینده» کیتابین باشلانیشیندا، فارس دیلینده دوزگون نقد کیتابین قیتلیغیندان یازمیش و 8 کیتاب «مجموعه‌ی نظریه و نقد ادبی» سیراسیندا ترجمه اولوب یاییلمیش کیتابلاری سایاراق بو کیتابی او مجموعه‌نین 8جی سیرادا یئرله‌شمه‌سینی سؤیله‌میش. دکتر پاینده یازیر: «کتاب حاضر نوشته‌ی لیس تایسن، با این هدف نوشته شده است که پیچیده‌گی‌های نظریه‌های نقد ادبی معاصر را با زبانی تا حد ممکن فهمیدنی تبیین کند. فرض نویسنده این بوده است که این کتاب را دانشجویانی می‌خوانند که هیچ گونه آشنایی تخصصی قبلی با نظریه و نقد ادبی جدید ندارند.»

کیتاب یازارین اوخوجولارینا یازدیغی بیر آچیلیشلا باشلانیر و تنقید قونوسوندا یازیلان مقاله و کیتاب‌لارا ایشاریب اونلارین چتین و بوللو بوللو تخصصی سؤزجوک‌لرین گلمه‌سی و اؤیرنجی‌نین چاشماسینی وورغولاییب و سونوندا کیتابین اوچ اؤنملی خصوصیتینی ساییب‌دیر: 1) چتین نظری قاوراملاری یاشامین گوندم دئنه‌ییم‌لرینه کؤرپو سالماق‌لا اونلارین آنلاییشینا یاردیم اولور. 2) ادبی اثرلره نظریه آچیسیندان یاخینلاشماغی گؤستریر. 3) ادبی نظریه‌لری بیر رومانین اوزه‌رینه ایشله‌دمه‌سی ایله او نظریه‌لرین فرقلیک‌لرینی، اوخشارلیق‌لارینی و اؤزللیک‌لرینی بیلیندیریر.

کیتابین هر فصلی باغیم‌سیزدیر. هر فصل ادبی نظریه‌لرین اساسیندا رومانین اوزه‌رینه یازیلمیش مقاله‌دن عیبارت‌دیر و هر مقاله‌دن اؤنجه او نظریه‌نی ساده و آخیجی بیر دیل‌له آچیقلامیش، عملی نقدین او نظریه اساسیندا نئجه اولماغینی گؤستَریر، هر فصل‌ده نظریه‌نی تانیتدیراندان سونرا نئچه سووال‌لا نظریه‌نین توخوندوغو قونولاری وورغولاییر.

کیتابین یازاری،  Scott Fitzgeraldـین The Great Gatsby آدلی رومانینی سئچدییی ندنلری بئله آچیقلاییر: بو کیتاب تانیتدیردیغیم 9 نظریه‌یه اویغون‌دور، اوقدر اوزون دئییل، اوخومالی و چوخلاری دا بونو اوخوموش‌دور.

فصل‌لرین توخوندوغو قونولار:

فصل 1: تمام چیزهایی که می‌خواستید درباره‌ی نظریه‌ی نقادانه بدانید اما از پرسش درباره‌ی آن‌ها واهمه داشتید/ فصل 2: نقد روانکاوانه/ فصل 3: نقد مارکسیستی/ فصل 4: نقد فمینیستی/ فصل 5: نقد نو/ فصل 6: نظریه واکنش خواننده/ فصل 7: نقد ساختارگرایانه/ فصل 8: نقد واساختی/ فصل 9: نقد تاریخی جدید و نقد فرهنگی/ فصل 10: نقد پسا استعماری و آفریقایی آمریکایی/ فصل 11: رسیدن به طرحی کلی

بو کیتاب یالنیز نقد کیتابی دئییل؛ دونیایا چئشیتلی پنجره‌لردن باخماغی و اولایلارا نئچه یؤنلو یاناشماغی اؤیره‌دیر. بو اوزدن، دونیانی چئشیت‌لی آچیدان باخماق ایسته‌ین‌لره، بو کیتابی دا اوخویون دئییرم!