ائکولوژینین بیرینجی یاساسی

اینسانین دوغایا وئردییی ضررین اصلینده اؤز بدنینه وئردییی ضرر اولدوغونو آنلاماسی نه یازیق کی چئوره بیلینجینین گلیشدییی زامانیمیزدا بیله یئترلی دوزئیده یایغین بیر آنلاییش دئییلدیر. دوغانین بدنینه، تورپاغا، سویا، هاوایا، و بیتکی و حیوانلارا وئریلن اینانیلماز بویوت‌داکی ضرر یاشامین چئشیتلیلییینی و تورلرین زنگینلییینی اینسانین دا علیهینه اولاجاق شکیلده یوخ اولماغا گؤتورمکده‌دیر. بو ازودن گونوموزده نه دوغانین بدنی نه ده اینسانین بدنی صاف و پوزولمامیش دئییلدیر. بو قونو دوغا یازینینین اؤزللیکله اوزه‌رینده دوردوغو بیر قونو اولاراق چئوره‌چی سؤیلملرین گلیشمه‌یه باشلادیغی 1960لاردان بری اؤنمینی قوروماقدادیر.

 

اوسته گتیردیییم پاراگراف پروفسور سرپیل اوپئمن 2006دا ایستانبول یونیوئرسیته‌سی، ادبیات فاکولته‌سی طرفیندن "ادبیات‌دا بدن" قونولو «Akşit Göktürk Anma Toplantısı»یندا سونولان بیلدیرینین گئنیشله‌تیلمیش، و یئنیدن دوزَنله‌نمیش شکلی‌دیر. «دوغا یازینیندا بدن پولیتیکاسی» باشلیقلی مقاله "هرشئی باشقا هرشئی‌له باغلانتیلیدیر" ایفاده‌سی ایله بیلینن ائکولوژینین بیرینجی یاساسینا دایاندیریلیب.

 

دوغا یازینین‌دا قایناق

دوغا یازینینین دئتایلی اینجه‌له‌مه‌سی ایچن: لیون (Lyon)، توماس ژ. ائد. (Thomas J. Ed.) This Incomparable Lande: A Book of American Nature Writing. (New York: Penguin Books, 1989). بو کیتابدا دوغا یازینی اوچ فرقلی باشلیق آلتیندا توپلانمیش و یئددی دییشیک کاتئقوریده اینجه‌له‌نمیشدیر. آیریجا Robert Finch و John Elder’ین درله‌دییی The Norton Book of Nature Writing’ده (New York: W.W. Norton & Co, 1990)، 18جی یوز ایلین باشیندان اعتیبارن یازیلمیش اثرلره یئر وئرمه‌سی آچیسیندان اؤنملی بیر قایناقدیر. دیگر بیر قایناق، John Cooley’ین حاضیرلادیغی Earthly Words: Essays on Contemporary American Nature Writing and Environmental Writers (Ann Arbor: The U of Michigan P, 1994) ایسه آمئریکان دوغا یازارلارینین تانیتیلماسی و اینجه‌له‌نمه‌سی آچیسیندان اؤنملیدیر.

ائکو-اله‌شتیری

ائکو-اله‌شتیری قاورامی ایلک اولاراق William Rueckert آدلی اله‌شتیرمن طرفیندن ادبیات چالیشمالارینا سوخولموشدور. Rueckert’ین 1978 ایلینده یایینلانان “Literature and Ecology: An Experiment in Ecocriticism” (ادبیات و ائکولوژی: ائکوـ‌اله‌شتیری’ده بیر دئنه‌مه”) آدلی مقاله‌سی ائکوـ‌اله‌شتیرینین باشلانغیجی اولاراق قبول ائدیلمک‌ده‌دیر. آنجاق ائکوـ‌اله‌شتیرینین ادبیات چالیشمالاریندا یایغینلاشماسیندا، Cheryll Glotfelty و Harold Fromm’ین درله‌دییی، ایچینده Rueckert داخیل بیرچوخ ائکوـ‌اله‌شتیرمنین یازیلارینی توپلایان، The Ecocriticism Reader:Landmarks in Literary Ecology (1996) آدلی کیتاب اؤنچولوک ائتمیشدیر. Glotfelty کیتابین “گیریش” بؤلومونده ائکوـ‌اله‌شتیرینی، “ادبیات و فیزیکسل چئوره آراسینداکی ایلیشکیلری اینجه‌له‌مه” اولاراق تانیملاییر. ائکوـ‌اله‌شتیرمنلر، ادبیات اله‌شتیریسینی اینسان‌ـ‌مرکزچی سؤیلم‌دن چیخاریب، چئوره‌ـ‌مرکزچی بیر سؤیلمه داشیماغی آماجلاییبلار. بو قونودا 1996’دان بری چوخ ساییدا یایین وار.

یوروم و الشتیری

یئنه دیلیمیز، ادبیاتیمیز

 

همت شهبازی

 

بئله نظره گلیر کی بو گونکو دیلیمیزی قورویوب ساخلاماق یاواش یاواش چتین‌لشیر. دیلیمیزین الینده، قوروما جیهازلاری (مثلن: مدرسه، مئدیا، تلویزیا و...) اولمادان یاری جان حیاتا داوام ائدیر. بئله اولدوقدا دیل اؤز کؤکونو، اؤز اوریژینال‌لیغینی ایتیریر؛ بو دا ادبی یارادیجیلیقدا تاثیر قویور. دیلیمیزین کلمه احتیاطلاریندان (ذخیره) اوزاقلاشان اوخوجوموز، ادبیاتیمیزین دا دیلینی باشا دوشمه‌یه‌جکدیر. داها دوغروسو، بو گون ادبیاتیمیز بیر دیل یاشاییر، کوتله آراسیندا یاشانان دیل ایسه، باشقا بیر دیل حساب اولونور. بو سؤز، ائله آلینماسین کی عمومیتله بو ایکی دیل حقیقتن ایکی فرقلی یابانجی دیل ساییلیرلار. بو سؤزدن مقصد دیلیمیزده اولان گئدیشاتا اولتیماتوم وئرمکدیر.

دانیشیق دیلیمیز صنعی و ساختالاشیر. اونا گؤره کی هم قراماتیکاسی (نحوی) یادلاشیر هم یئرلی و دوغما سؤزلریمیز باشقا دیل‌لردن گلن سؤزلرله قاریشیر. بعضی‌لری بونو آل-وئر حساب ائدیرلر. منجه بونو او زامان آل-وئر حساب ائتمک اولار کی آلیش-وئریشده اولان ایکی دیل آراسیندا بوتون واریانت‌لار آربا و برابر، یعنی منیم دیلیمی تبلیغ ائدن مئدیا، یازی، اوخوجولوق، مکتب و ... آلیش-وئریش‌ ائتدییم دیلین جیهازلار ایله باشا باش اولسون. بیز بونون ترسینی گؤروروک.

بیر طرفین خئیرینه سونا چاتان دیلده اولان سؤز آلیش وئریشی‌نین آدی یالنیز قوماردیر. بو قومارین بیر اوجوندا اودان، بیر اوجوندا ایسه اودوزان واردیر. چونکی جیهازلاردا برابرسیزلیک حاکیمدیر. بس دیلیمیزه داخیل اولان یاد بیر دیلین کیملییی برابر دورومدا آلیش-وئریشه کئچه بیلر. عکس حالدا ایسه زیان گؤرن کیمسه، بو مسئله‌یه یئترینجه قایغی گؤسترمه‌ین طرف اولاجاقدیر.

بوردا ایسه صحبت بیزیم آنا دیلیمیزدن گئدیر. مسئله‌نین هر طرفینه یاناشدیقدا ان آزیندان دانیشیق و یا کوتله دیلیمیزده اودوزان طرف ده ائله بیزیک. قالیر ادبیات دیلیمیز. بو دا هر ایکی طرفدن قیسقیدادیر. یعنی بیر طرفدن باشقا دیل‌لرین هجوم گتیرمه‌سی، بیر طرفدن ده یوخاریدا دئدییم او دانیشیق دیلینی باشقا دیل‌لرین خئیرینه اودوزان واریانت، ادبیاتیمیزین دیلینی باشا دوشمه‌مکده سوچلاندیریر؛ بونون آردیندا ایسه ادبیاتیمیز اوخوجوسوز قالیر. ادبیاتچیلاریمیز، یالنیز بیر خاص ادبیاتچیلارلا دانیشیغا و دیالوگا کئچه بیلیر.

بو دورومدا نه ادبیاتچی و نه اوخوجو اؤز توتدوغو یولدان گئری چکیله بیلمیر. ادبیاتچی گئری چکیلدیکده اونون تکجه سیلاحی اولان دیلی‌نین آرادان گئتمه‌سی‌نین شاهیدی اولور. بونا گؤره ده اوغراشدیغی دیل، دوشونو‌لمز اولسا دا قورویوب ساخلاماسینا فیکیرلشیر. داها دوغروسو او، بو گونکو یازدیغی اثره گله‌جکده، تاریخی دیلچیلیکده، موزئی‌لره باش ووران آرخئولوقلار (باستان‌شناس) گؤزوندن یاناشیر. بئله کی ان آزیندان بو دوشونجه‌ده‌دیر کی، بو گون اونون دیلینی باشا دوشمه‌سه‌لر ده، گله‌جکده اونون بو گونکو یازیب یاراتدیغی دیلدن بیر دیل اؤزه‌یی کیمی استفاده ائده بیلرلر.

دیل چئشیدلی موضوعلارلا یاناشی چئشیدلی سجییه قازانیر. سیاست، شعر، ادبیات، فلسفه، بیلیم و گونده‌لیک دیل‌لرین هر بیریسی‌نین اؤزونه مخصوصلوغو وار. بو قونولار، اؤزونه مخصوص دیل‌لری بیربیریندن سئچیلیر و اؤزو اوچون سجییه قازانیر.

مدرن دونیامیزین دایم حرکتده اولماسی طلب ائدیر کی اونو عکس ائتدیرن صنعت ده حرکتده اولسون. صنعت ده بو حرکتی گؤسترن شئی، دیل و اونون اوزرینده یارادیلان صنعتکارلیقلاردیر. دیل آنلاییشلاری‌نین گئنیشلنمه‌سی نتیجه‌سینده صنعتکارین دا گؤروش‌لری گئنیشله‌نیر.

 

 

دیلیمیز، اوخوجوموز، ادبیاتیمیز

 

شریف مردی

 

نئچه گون اؤنجه همت شهبازی «یئنه دیلیمیز، ادبیاتیمیز» باشلیقلی یازی تلگرام کانالیندا یایدی؛ اوخویاجاغینیز یازی همن یازی‌یا قاییداراق بیرپارا گؤروشلر و نوتلار اؤنه سوردورَرک، سایین همت شهبازی اؤتورن سؤزو چؤزمک ایسته‌ییر.

آقای شهبازی اؤز یازیسیندا «بوگونکو دیلیمیزی» آماجلایان بیرنئچه سورونو چؤزوب آچاراق، «ادبیات‌چی» و «اوخوجو» آراسیندا یارانان چات‌دان سؤز آچیب، دیلیمیزین «قورویوب ساخلاماق»ینین «یاواش یاواش» چتین‌لشمه‌یینی اورتایا قویماق ایسته‌ییر.

یازارا گؤره بیر طرفدن «دیلیمیزین الینده، قوروما جیهازلاری (مثلن: مدرسه، مئدیا، تلویزیا و...) اولمادان یاری جان حیاتا داوام ائدیر» دیگر طرفدن ایسه هر دیلین گلیشمه‌سینده و باشقا دیللرله تعامل‌دا نورمال پروسه اولان «آل وئر» بیزیم دیله گلدیکده ایکی طرفین یارارلانان بوتون جیهازلار «آربا و برابر» اولمادیغیندان بو «آل وئر» دئوریلَرک بیر «قومار» اولور؛ و طبیعی کی قومارین بیر یانی اوتماق اوبیر یانی ایسه اوتوزماق‌دیر. جناب شهبازی «بوگونکو دیلیمیزی» انگل‌لَین ایکی عاملی وورغولایاندان سونرا «دانیشیق دیلیمیز صنعی و ساختالاشیر. اونا گؤره کی هم قراماتیکاسی (نحوی) یادلاشیر هم یئرلی و دوغما سؤزلریمیز باشقا دیل‌لردن گلن سؤزلرله قاریشیر» دئییر.

«ادبیات دیلیمیز»ـه گلدیکده ایسه، یازارا گؤره، «باشقا دیل‌لرین هجوم گتیرمه‌سی» و گئت‌گئده «ساختالاشان» دانیشیق دیلی «ادبیات‌چی» ایله «اوخوجو»نون آراسیندا «باشا دوشمه‌مه» سورونو یارادیر. ایکی دسته ایسه اؤز قونوملاریندان گئری چکیلمک ایسته‌میر (یوخسا ائده‌بیلمیر) یازارا گؤره. بئله‌لیک‌له سایین شهبازی‌نین اؤزت اولاراق ایلک باشدان اؤتوردویو «بئله نظره گلیر کی بو گونکو دیلیمیزی قورویوب ساخلاماق یاواش یاواش چتین‌لشیر» سؤزو دوغرولور.

آردی اولاجاق یادداشت‌دا سایین همت شهبازی بعضی کلمه‌لردن یارارلاناراق آماجلادیغی قاورامی ائله‌بیل اوقدر ده دقیق نظرده توتماییب یوخسا اونلارا دقیق یاناشماییب‌دیر. «دیلیمیز»، «اوخوجوموز» و «ادبیاتیمیز» کیمی کلمه‌لره اوقدر گئنیش میدان وئرمک‌له یا آنلامدان سالیر یا دا کلی‌گویی اولور سونوندا. «دیلیمیز» دئدیییمیزده ایران اؤلکه‌سینده قوللانیلان آذربایجان و باشقا تورک شهرلرده دانیشیلان دیل اوقدر ده بیر یئره سیخیشان دیل دئییل‌دیر؛ بونا باخمایاراق هامیمیزین ذهنینده جانلانان تورک دیلینی نظرده توتساق دا، و داها دا قاپسام‌لی اونو بیر دیل و بیزیم اولاراق «دیلیمیز» آدلاندیرساق دا، یئنه «بیر» دیلین اوقدر واریانتلاری اولابیلر کی چئشیت‌لی دسته‌لرین قوللاندیغینی باشقاسینین آنلاماماسینا دا گتیریب چیخاریر. یقین کی جناب شهبازی‌نین آماجی بئله بیر آنلاشمامالار دئییل‌دیر هرحالدا و چتین توتماییب دا داها چوخ ال‌اوستو قاورامی ایله دانیشیلان و یازیلان دیلین آراسیندا یارانان چات‌دان سؤز آچیر.

سؤزونو دئدیییم چئشیت‌لی دسته‌لرین بیربیرلرینین آنلاشیلمامازلیغی هئچ زامان سؤزقونوسو اولمور دا ترسینه داها اؤزللیک وئریر اونلارا؛ «بیزیم» بوردا ایسه بئله بیر شئی اولور! نه‌دن بئله بیر سونوجا واریرام؟ (حاقلاییرام) ائله بوردان باشقا ایکی «اوخوجوموز» و «ادبیاتیمیز» کلمه‌لرینه گلیب چاتیریق. «اوخوجوموز» کیم‌دیر؟ «ادبیاتیمیز» نه‌دیر؟ بو ایکینی بیر دسته‌ده تانیتدیرا دا بیلریک «بیزده». سؤزگلیمی «بیزیم دیل»ین گئنیشله‌نمه و گلیشمه‌یه امکانی اولمایان و یوخ اولان «جیهازلار» نَدنیندن دولایی «اوخوجوموز» همن «ادبیات‌چی‌میز»دیر. بوردا «اوخوجو» هاردایسا بللی بیر گروه اولابیلر؛ تلاشا قاپیلیب اولمایان جیهازلاری اؤزونه یارادان، ایسته‌ییب اؤرگه‌شن و سونوندا اوخویا بیلن کیمسه. یانی سایین همت شهبازی‌نین آماجلادیغینین ترسینه بوتون اینسانلارین آنادیلی تورکجه اولان کیمسه «اوخوجو» دئییل‌دیر، نئجه‌کی باشقا دیللرده ده. «دیلیمیزین کلمه احتیاطلاریندان (ذخیره) اوزاقلاشان اوخوجوموز، ادبیاتیمیزین دا دیلینی باشا دوشمه‌یه‌جکدیر».

دیگر یاندان دیل دورغون بیر وارلیق دئییل ده گل‌گله جانلی جانلی قول‌قاناد آچیب گئنیشله‌شن وارلیق‌دیر؛ باشقا سؤزله زامان سوره‌جی اؤزونو یئنیله‌ییب گلیشدیرمه‌سه اؤلومه سورونن نعش اولور. بو گلیشمه و گئنیشله‌نمه‌نین بیر یانی سایین شهبازی‌نین سؤز ائتدییی «آل وئر»دیر. آنجاق «دیل اؤز کؤکونو، اؤز اوریژینال‌لیغینی» ساخلاماقلا یئنی قاوراملاری، اوفق‌لاری یئنی سؤزجوک‌لر و تئرمین‌لرله اؤنه سوردورمه‌سه قورویوب یوخ اولماغا محکوم بیریسی‌دیر. دیلین گلیشمه‌سی یالنیز گئری‌یه دؤنوب آرخئولوق کیمی ایچینده دئشینمه دئییل‌دیر؛ بیر یؤنو گئری‌یه باخاراق قالان یؤن‌لر اؤنه دؤنوک‌دور گلیشن دیلین. بو اوزدن بیزیم دورومدا «اوخوجو» بوتون کوتله‌دن ایسترایسته‌مز آییریلیب ایره‌لیلَمه‌لی‌دیر (باشقا دیللر و میللت‌لر کیمی البته). سانمیرام جیمز جویسون یولیسس و Finnegans Wake رومانینی یوخسا ویرجینیا وولفون رومانلارینی و بئله یؤنتم‌لرده اولان باشقا رومانلار یوخسا شعرلری بوتون اینگیلیس دیللی کوتله اوخویوب باشا دوشه بیلسین؛ یوخسا هاروارد یونیئورسیته‌سینده فلسفه آنلادان فیلسوفون سؤزلرینی وال‌ستریت‌ده‌کی دللال! (هر حالدا سایین شهبازی یازی‌سینین سونوندا بیرجور بو سؤزلری دئمک مجبوریتینده‌دیر ده)!

باشقا دیللره گؤره «بیزلر» دیل قونوسوندا ائش دورومدا اولمادیغیمیزدان بئله بیر چابا (اؤیره‌شیب یارارلانماق) داها چتین اولور و اوخوجو کوتله‌سی دارالیر، نه ایسه همن بو دارالان دسته‌دن داها کیمی‌لرینی «ادبیات‌چی» دئیه آییرابیلریک. چونکو اؤیرنمه چتینلییینه قاتلاشیب دا «دیل»دن یارارلانماغی باجاران یارادابیلر یالنیز. هرحالدا «اوخوجو» دسته‌سینه گیره‌بیلمه‌ین تورک، نه‌قدر قولای دا توتساق، اؤز دیلینده ساوادسیزدیر. بئله‌جه «بونون آردیندا ایسه ادبیاتیمیز اوخوجوسوز قالیر. ادبیاتچیلاریمیز، یالنیز بیر خاص ادبیاتچیلارلا دانیشیغا و دیالوگا کئچه بیلیر» سؤزو (یازینی و اؤزللیک‌له ادبیاتی هامی اوخویوب باشا دوشه گرک آلینیر بو سؤزدن، باشقا سؤزله اوخوجو همن تورک‌دور دئییر!) بیرجور لاخلاق نظره گلیر اؤز یئرینده.

البته کی آقای شهبازی‌نین پیغمبرانه سؤزو «داها دوغروسو، بو گون ادبیاتیمیز بیر دیل یاشاییر، کوتله آراسیندا یاشانان دیل ایسه، باشقا بیر دیل حساب اولونور» مضیقه‌ده اولان بیزیم دیل‌ده داها کوبودجا اؤزونو گؤستره‌بیلر، نه ایسه بئله بیر دوروم یوموشاق دا اولسا باشقا دیللرده ده وار. یئنی سؤزجوک‌لر بیر یاندان، قراماتیکا اوبیری یاندان، دونیایا و داها دوغروسو دوشونجه دونیاسینا یئنی‌جه آیاق باسان قاوراملار وس. باشقا یاندان آرادا یارانان چاتی (باشقا دیللره گؤره اولوشان چاتی دئمیرم هله!) آیدینجا گؤرستره‌بیلر. نه‌دنسه یازارین «اولتیماتوم» وئرمک ایسته‌یی کیمی توشلامیشی (بوراکیمی) بللی اولمور.

یازار نه‌دن، نییه، کیمه و نئجه یازیر؟

یازار نه‌دن، نییه، کیمه و نئجه یازیر؟ (اینجه‌صنعتی نظرده توتورام؛ و یازماق یانی روایت ائتمک، یاراتماق. هرجوره. و اوخوماق یانی گؤرمک، چؤزمک، یارغیلاماق، اله‌شتیرمک!) نظره گلیر بئله سورغولار چوخ انتلکتوال، کلیشه‌ای و نئجه‌دییم ضیالی اولماغا چابا گؤسترمه‌نین مَنبره چیخماسی کیمی‌دیر! اونسوز دا بئله سورغولارا سون‌قویان یوخسا راضی ائدن جواب تاپیلاسی دئییل. کیمین قونونو آچیب آچیقلاماغا یئتکیسی اولابیلرینده ده هئچ سؤزوم یوخ.

روح‌سوز ایلتیفات‌لاردان سونرا سؤزه باشلاسام آنجاق، اؤز ایچ دویغولاریمی یازار و اوخورکن دیله گتیرسم بئله دئیه‌بیلرم؛ ساده‌جه:

1ـ درد اولماسا یازیلماز: ایچدن بیر شئی اولمالی؛ قوردالاماغا، روحو دینج‌سیز ائتمه‌یه بیر شئی! آدینی «درد» قویورام. آلت‌اوست اولار یوخ اولماز آنجاق. بؤیویَر بؤیویَر لاپ بوتون روحو، بوتون بدنی توتار. خیردالیب یوخ حددینده گیزله‌نه ده بیلر. آرتیق سیلینمز!

2ـ درد دردی چکر: مغناطیس کیمی‌دیر بو درد. ایسته‌مدن! یا دردلی‌نی یا دردین اؤزونو تاپارسان. یازار دردی درده دوگونلر.

3ـ باشقاسینی گؤرمک و باشقاسینی قاوراماق یارادماغا و ده اوخوماغا یؤنه‌لدر. خیال گوجو اولمازسا باشقاسینی قاورامایا یول یوخ! تخیل ائتمه‌یی باجارمایان یازماق هئچ اوخویا دا بیلمز.

4ـ درد پیرتلاشیق! آچارسان، چؤزه‌رسن آمما چؤزوله‌سی دئییل. بورخولوب بورخولوب بری یاندان ائله تاپارکی مات قالارسان. بو اوزدن یازماق (یاراتماق و اوخوماق) بیتیب توکه‌نمه‌ین یولا بنزر.

5ـ اینسان دردسیز اولماز!

«بوغاناق» بوغاناقدیر

حمید قرائی

 

گئنلده هرهانگی بیر صنعت یاپیتی تنقید ائدیلدییینده اونون ضعفلری ده اورتایا چیخاریلیر. من سؤزون تئکنیک آنلامیندا بیر تنقیدچی اولمادیغیم کیمی بو نیتده ده دئییلم آنجاق "بوغاناق" رومانی‌نین ساوونولابیله‌جک بیر رومان اولدوغو دوشونجه‌سینده‌یم. بو اوزدن سوزومون نه‌دنلرینی بیرنئچه مادده شکلینده سیرالایاجاغام.

 

 

1- «بوغاناق»ین مرکزینده ظولوم یاتیر

 

محمد ملک‌نژادین یازیلارینا بالذات یاخیندان تانیش اولان بیری اولاراق اونون مساله‌سی‌نین دیشلاندیغی اوزوندن درد چکمیش، یوخ ساییلمیش، ظولوم گؤرموش اینسانلارین حیکایه‌سی اولاراق گؤروروک. بورادا اؤنملی اولان مساله‌نین اولماسیدیر. دئمک بیر قونو بیر صنعت اثری صاحیبینه مساله اولمادیغی زامان اونون مخاطبینه ده بیر مساله اولاراق چئوریلمه‌یه‌جک. باشقا بیر دئییشله ان سونوندا او صنعت اثری سوسلنمیش بیر فیکیر کیمی تقدیم اولونابیلر. یازارین آنلاتدیغی حیکایه ان آز دؤرد نسلین چکدییی چیله‌دیر. دئولت ایله خانلارین ظولموندان توتون تا آسیمیلاسیون سیاستلرینه قدر یازارین ائشیتدییی و بیرچوخونو یاشادیغی دردلردیر. بورادا اؤنملی اولان یازارین کیمسه‌نی آلداتماماسیدیر. روماندا یازار ظولوم مساله‌سی ایله بیزه فیلم اوینامیر ویا اونو گله‌جکده سیاسی پروپاگاندا آماجی اولاراق قوللانماغا چالیشمیر. دئدیییم ظولوم دا شئیطانلاشدیریلمیش بللی بیر اؤزگه کسیم طرفیندن ده گؤستریلمیر. بو ظولومون انشاسیندا قدرت طرفیندن آلینابیلن، یؤنلندیریلن و یینه ساتیلابیلن اوزلرین ده پایی وار. بو مملکتده ظولومون اوزو بوتون تورلری ایله سورغولانمالیدیر. بو دئدییم هئچ بیر سیاسی حسابلاشما آنلامینا گلمیر. مساله دیالوگ اورتامی‌نین یارادیلماسی، توپلومسال بیر بیلینج و سونوجدا سورغولایان بیر اخلاق کولتورونون اورتایا چیخاریلماسیدیر.

 

2- «بوغاناق» رومانی کیچیک ده اولسا بیر سؤزلو تاریخ کیتابیدیر

 

رومانداکی چوخلو شخصیتلر و تیپلرین گئرچک حایاتدا قارشیلیغی اولوب تام باشدان گئچیردیکلری حیکایه‌لر آنلاتیلماقدادیر. منجه بو آچیدان رومانین بیرچوخ یئرینده اوزدشلشمه شانسیمیز اولابیلر. چونکو کسین بیزیم اؤزوموزون و گئچمیش نسیللریمیزین ده بئله ویا بونلارا بنزر بیر باشدان گئچیرمیشلیییمیز واردیر. اؤته یاندان بو رومان سون یئتمیش ایل تاریخیمیزدن بیر تابلو سرگیله‌دییی باخیمیندان اؤنم عرض ائتمکده‌دیر. دوننکی خبر بیله اسکی ساییلان یئنی قوشاغا، بو اثری، تاریخی بیلینجیمیزی رنکلندیره‌بیله‌جه‌یی آچیسیندان دا اؤنمسه‌ییرم.

 

3- «بوغاناق» رومانی باش قالدیرانلار و تقدیره اویانلارین حیکایه‌سیدیر

بو ایکی کسیمین اؤزلرینه گوره منطیقلی دلیللری اولسا بیله رومانین گئدیشاتیندا هرهانگی بیر طرفدارلیق اولمادان اؤز یئرینی تاپیر. اولگوسو و ویزیونو اولان اینسانلار آرزولارینا اولماشدیقلاری یئرده سونراکی نسیلده قارامسارلیق و اولمازلیق دویغوسونا یول آچیر. سونراکی نسیل گئچنکی نسلین آرزولارینا کوفر ائدیر بعضن دالغا گئچیر و حتی اؤزلرینی اونون یولونو داوام ائتمکده یوکوملو بیلمزکن بو کیمی گیریشیملردن اوزاق دورماغا دا چالیشیرلار. گئچنکینه هزیمت کابوس ایکن گلنکینه تقدیرین اؤزدور. بو تقدیر ایستنمه‌دن اولسا دا بویون اه‌ییلمه‌لیدیر. چونکو گلنین آچیسیندان او آرزولار باشیندان بری یانلیشمیش. بو باخیمدان آیدینلیق، بیری طرفیندن قوتسانیرکن دیگری طرفیندن قارغانیر.

 

4- «بوغاناق»ین دیلی زنگیندیر

 

یازار، رومانین گئدیشاتی و اؤزللیکله کندلی بیر توپلومون حیکایه‌سینی اؤیکوله‌دییی گره‌یی اویغون بیر دیل قوللاندیغی یانیندا، دیلیمیزی زنگینله‌شدیره‌جک دئییملردن کوفورلره، قارغیشلارا، دوعالارا و آتالار سؤزلرینه قدر استفاده ائتمیشدیر. عئینی زاماندا زنگین بیر سوز داغارجیغیندان دا بسلنمکده‌دیر.

 

بو رومانین حاققیندا داها چوخ صؤحبت گئدیله‌جه‌یی حاققیندا امینم. گرک قورغو گرک ایسه بیچیم و ایچه‌ریک آچیسیندا اطرافلی چالیشما یورودوله‌بیله‌جک بیر پوتانسیله صاحیب اولان بیر روماندیر دییه دوشونورم. صنعتین گره‌یی یعنی ذوق آلما و باش ایسیتمه آچیسیندان ذوق وئریب باش ایسیده‌جک بیر اثر اولاراق ده‌یرلندیریرم. بیر رومانی بیرنئچه مادده حالیندا ساوونماق بیله آز اولدوغونون فرقینده‌یم آنجاق اوخولاسی بیر اثر اولدوغونون دا گؤروشونده‌یم.

کاش یخچالیز بوندان چوخ قاباق خاراب اولایدی!

کاش یخچالیز بوندان چوخ قاباق خاراب اولایدی!

«قیرمیزیم» کیتابیندا گئدن اؤیکولرین بیرینه اؤتری باخیش

شریف مردی

 

«قیرمیزیم» اؤیکو توپلوسو غفور امامی‌زاده خیاوی‌نینبیرینجی اثریدیر و ایچینده اون‌بیر اؤیکو وار؛ آدینی کیتابا وئرن اؤیکو ایسه 2017ده «اولوسلار آراسی کاشغرلی حیکایه اودولونون بیرینجیسی» اولموش. بو اوغورلا برابر کیتابین یاییلماسی ایلین اؤنملی و گؤزل ادبی اولایلاریندان ساییلسا دا، ادبیات ساحه‌سینده اوخوجو اولاراق و یازی ایله مشغول اولان بیرینین آچیسیندان دئسم، اؤیکولرین بیرربیرر اوخوماغیمنه داها دادلی گلدی. هیجان ایچینده، حسرت‌لرله برابر و داها آنلاتابیلمه‌یَجه‌ییم دادلار، طبیعی هر اؤنملی اثری اوخورکن تجربه ائدیلن آنلار کئچیردیم. بو اوزدن سایین یازارین ایلک اثرینی صمیمی قارشیلایاراق تبریکله‌ییر و یازماقدا دواملی اولماغینی آرزولاییرام.

کیتاب صمیمی و یوموشاق دیلده یازیلیب؛ دیل اوخوجونو تمامی ایله راضی ائتمه‌سه ده گؤزل بیر شکیلده ایفاده اولونوب. آنجاق آنلاتی بیچیمی کیتابین ان باشاریلی یؤنو اولموشدور. سون زامانلار یازارلایمیزدان یازیلارین و اؤزلجه اؤیکو و رومانلارینخالق آراسیندا دانیشیلان دیل ایله یازیلماسینی سؤیله‌ینلر وار؛ بو قونویا توخونماق ایسته‌مه‌دن یالنیز بیر مساله‌نین خاطیرلاماغی گره‌کیر: ایندیکی دوروموموزون مئدیا گوجو، ائییتیم یوخلوغو و داها نه‌لر... اوزوندن دانیشیلان دیل هر حالدا تورکجه‌میزین عئیبه‌جر واریانتی ساییلیر. بو اوزدن توپلوملا یازینسال دونیانین آراسیندا دییالئکتیک ایلیشکینی وورغولاماقلا «قیرمیزیم»ـه دؤنورم. دئدیییم کیمی اؤیکولرین آنلاتی آچیسی و بیچیمی کیتابین باشاریلی و دَیرلی نوقطه‌سی‌دیر.

اؤیکولرین وورغولایابیله‌جَییم باشقا اؤزللییی ده اوزه‌رینده یازیلان موضوع‌لاردیر؛ یازار سئچدییی قونودا داغی‌داشی دیرمانمادان قاباغینا چیخان ساده و گوندم‌ده اولان اولای و سؤزلری بیر یازار باخیشی ایله اؤیکویه چئویریب‌دیر. چئوره‌میزده سیرادان گلن هر اولای اؤیکویه چئوریله‌بیلر؛ آرتیق حساس و دقیق باخیش لازیم‌دیر یازار اوچون. غفور امامی‌زاده ایسه بوتون بو اولایلاری انسانی حسلرله یئنیدن یاراتماقدا باجارمیش و سونوندا اوخوجویا دویغولاری ـ دویغوساللیغا قاپانمادان ـ دیریجه دادیزدیریر.

کیتابین بوتونلویونون آراشدیرماسی اولاسی اولمادیغیندانایچینده‌کی‌لردن بیر و اَن باشاریلی اؤیکونو سئچمکمجبوریتینده اولسام، کسین سون اؤیکونو سئچرم. «بو یخچال دوزه‌لن دئییل» باشلیقلی اؤیکو کیتابین ایچینه آلدیغی اؤیکولرین اوزوک‌قاشی کیمی اؤزونو گؤستریر. باشقا یاندان کیتابدا «قیرمیزیم» ده وار! بو اؤیکو حاقلی اولاراق اولوسلار آراسی کاشغرلی حیکایه اودولونو قازانمیش؛ اوزه‌ریندن قولایلیقلا کئچیلمک اولماز. «قیرمیزیم» سوموکلو بیر اؤیکو و دارتیشماغا لاییق بیریسی؛ آنجاق قورولوش، آنلاتی و تئکنیک آچیسیندان باخاندا سون اؤیکو اوستون گلیر. نه ایسه اؤیکونون آدی وگئنه‌للیک‌له کیتابدا ایشله‌نن آدلار و سؤزجوک‌لر یازارین دورولوغو و صافلیغینی گؤسترسه ده، آرتیق منی تمامی ایله راضی ائتمه‌دی؛ آد قونوسونا بیر ده دؤنه‌جم آنجاق.

اؤیکو دول قادین و اونون قیزینین کئچیردییی بیر گئجه‌نی آنلاتیر؛ بو آرا زامان گل‌گئدی ایله کئچمیش‌لره قاییدیب بو ایکی کاراکتئرین یاشام آنلارینی آنلاتیر. قادین یاسدان قاییداراق ائوین آشپازخانه‌سیندا ساری بیر ایشیغین ترپَنمه‌سینی سئزیر و یئرینده‌جه ترپَنمز اوتوروب صوبحون آچیلماسینا قدر قورخو و فیکیرخیال ایچینده قالیر. قیز ایسه باشقا شهردن اوتوبوسا مینیب دال صندلی‌ده‌کی اوغلانین یول‌بویو اونا پیچیلداماسی و کئچمیش خیالی ایله گئجه‌نی سورور.

گؤروندویو کیمی اؤیکونون اوزه‌ینده یازیلان قونو سیرادان و گوندم‌ده اولان یالقیزلیق، قورخو، خیانت و بئله‌بئله سؤزلردیر؛ آنجاق اؤیکونو اؤیکو ائدن اونون آنلاتی تئکنیکی و قورولوشو اولموشدور. بو ایکی بیربیری ایله یاناشی آخان ایکی کاراکتئرین بیر گئجه‌نین کئچیرمه‌سی و آردآردا گلن تداعی‌لرله ایکی یاشامی ایکی نسلدن ایکی فرقلی دویغولارلا آنلاتان یازارین حساس و صمیمی دویغولارینی و ده آنلاتی باشاریسینی گؤستریر. آنلاتی چوخ صمیمی و ساده دیل ایله آنلاتیلیر بو اوزدن آنلاتیلان حیسلر ده جانلی جانلی اؤزونو گؤسترمک‌دهاولور.

اؤیکونون تئمی سئوگی و حسرت‌دیر؛ آنا جاوانلیق سئوگیسینه چاتمیر، باشقاسی ایله عؤموربویو یاشاییرسا دا، آنجاق لذت آلمیر یاشامیندان؛ اری اؤلور، اوشاقلاری دا اونو ترگیدیب. قیزبیلیم‌یوردوندان «قارنیندا خفیفجه وورنوخان دیری جانلی» ایله گئجه‌نین قوینوندا ائوه دؤنور. آنجاق سئوگی یوخسا حسرت‌دن داها اؤنملی اولان باشقا تئم ده وار؛ یاشام‌بویو هرکسین حیاتیندا ایز بوراخیب اینجیدن، سئوگی یا حسرتی اینسانا دادیزدیران «تصمیم»دیر. اؤیکوده کاراکتئرلر، گرچک حیاتین کاراکتئرلری کیمی، توتدوقلاری تصمیم‌ده اؤزگور دئییل هئچ؛ بعضن بیلمیرلر نه‌دن بیر تصمیمی توتورلار. قادین گؤیلوایسته‌مه‌دن باشقا بیر اوغلانا گئدیر؛ قیز ایسه ایسترایستمز بیر تصمیم‌له یاشامینین قالانینا اونودولماز ایز بوراخیر «سانکی تصمیمین هامیسینی او دئییلدی توتان؛ یاریسینی او توتموشدو، یاریسینی باشقا بیر آدام. او آدامی تانیماق ایسته‌میردی.»

اؤیکوده ایکی آنلاتی بیربیرینه قاریشا قاریشا اولایی هؤرور و اوخوجودا گؤزل آنلار یارادیر. بیر آن، بیر گئجه یوخسا بیر زامان کَسیمینی آخیشیندان آییریب، او کَسیمی اوخوجونون قاباغیندا سرگیله‌مک، بئله‌کی او زامان کَسیمیندن گؤزللیک ذؤوقو آلینا، اوخوجو دوشونمه‌یه مجبور اولا؛ اؤیکو یااؤیکوجویون تعریفی دئمک‌دیر. آنجاق تعریف‌لره اویمایالیم، تعریف بیر آنلامی سیغیشدیران سرحددیر، ادبیات ایسه سرحدلره سیغمایان.

باشلانیش آمما تاثیرلی بیر گؤرونتو ایله «باشینداکی قارا چادرا» سانکی قادینین عؤموربویو قاراباخت اولدوغونو ایلک باشدان وورغولاماق اوچون باشینا «قارا» اؤرتولموش، «گئجه‌نین بو واختیندا» «یاس ائویندن» کیمسه‌سی اولمایان ائوینه دؤنور. ایلک پاراگرافدان آلینان بیرینجی تصویر قادینین یالقیزلیغی و آلانین دهشت‌لی اولدوغودور.

کیلیدی بوروب تیق سسینی ائشیدندن سونرا، دهلیزین قارانلیق گیره‌جه‌ییندن ایچری کئچمه‌میش آشپازخانادان چیخان ساری ایشیغین قاباغیندا یئرینده‌جه قالدی. قاچمادی، قیشقرمادی، دیزلری اؤزو اؤزونه قاتلاندی. گؤزلری یومولدو.

قادین ائوه دؤندویونده کئچیره‌جه‌یی قورخولو آنلاری، اونون یالقیزلیغی و چاره‌سیزلییی ایلک جومله‌لرله تصویره چکیلیب. «کیلیدی بوروب» اونون ائوده کمیسه یولونو گؤزله‌مه‌دییینی گؤسترسه ده، «تیق» سسینده کیمسه‌سیزلیک قورخو ایله یاناشی حیسلری داها جانلی ائتمه‌یه یارارلی اولموش؛ یالنیز سس‌سیز یئرلرده (یوخسا جنایت اوزره اولان زامان آخیمیندا) کیلیدین بورولماسی ایله «تیق» سسی ائشیدیله‌سی قدرقالخمالی‌دیر. «تیق سسی» «دهلیزین قارانلیق گیره‌جه‌یی» «آشپازخانادان چیخان ساری ایشیق» صحنه‌نی آمانسیزجا قادینین دیزچؤکوب چاره‌سیز اوتورماسینا یؤنه‌لدیر. اؤیکونون داوامیندا گؤروروک قادین عؤموربویو باشینا گلن بلالارا قاتلاشیر؛ دده‌سینین اؤزو سئومه‌دیی اوغلانا وئردییینه راضیلاشیر، سئودییی اوغلانلا اونا «گل قاچاق بوردان» دئدییینده، قاچمیر. قادین قاباغینا چیخان بو صحنه‌ده ایسه دیره‌نیش گؤسترگه‌سی اولان هئچ بیر تپکی گؤسترمه‌دن تسلیم اولور. «منه رحم ائله بالا» «هر نه‌یی ایسته‌سن آپار، سسیمی چیخارتمارام بالا» دئیه اؤزونو بوتونلوک‌له قاباغینا چیخان بلایا تاپشیریر. قادینین بئله بیر کاراکتئری اولدوغو همن ایلک پاراگرافدا بللی اولور: «آشپازخانادان چیخان ساری ایشیغین قاباغیندا یئرینده‌جه قالدی. قاچمادی، قیشقرمادی، دیزلری اؤزو اؤزونه قاتلاندی. گؤزلری یومولدو.»

ایلک پارگراف بیر آچیلیش اولاراق اؤیکوده تصویره چکیلن آلانی و باش کاراکتئرین شخصیتینین اؤزللییینی ییغجام شکیلده گؤسترمک‌ده‌دیر. بوندان سونرا قادینین گؤزدولاندیرماسی ایله «بیر یول آختاریر کیمی» اؤیکو دوام تاپیر و باشقا صحنه‌لر، خاطیره‌لر و کاراکتئرلر یارانیر. آنجاق بوردا ایسه قادین «یول آختارماقدا» قاباغینا چیخان اولایین قارشیسیندا دیرَنمک دئییل، اؤزونو کئچمیشه و خاطیره‌یه باغلاماقلا یارانان قورخولو دورومدان قاچماق ایسته‌ییر. چئوره‌سینده اولان بوتون نسنه‌لر اونو کئچمیشه آپاریر و اؤیکونون اؤزونده سیغیشدیران آلانی گئنیشله‌ندیریر.

«اوست اوسته ییغیلمیش قوناق یوکو» ارینه، ارینین اؤلمه‌سینه، اوشاقلارینین «قوجا آروادی یالقیز بوراخماقدا بیربیرلری ایله یاریشما»لارینا یؤنه‌لدیر. «دیوارداکی تابلو» اوشاقلارینی جانلاندیریر. قیزینین تابلودا یوخلوغو «رؤیا»نی یادینا سالیر؛ نه ایسه بو یاداسالماق آنلاتیجی‌یا اؤیکونون اوبیری آنلاتینی روایت ائتمه‌یه گتیریب چیخاریر. اؤیکونون روایتینده دوزگون سئچیلن آنلاتی آچیسی آنلاتینین گئدیشینده چات یاراتمادان بئله‌جه بورخولوب باشقا آنلاتی‌یا کئچمه‌یه ایزن وئرمیش. آنلاتیجی بوندان بئله ایکی کاراکتئرین یاشادیغی آنلاری چئشیت‌لی تداعی‌لرله کئچمیشه دؤنرک باشدان کئچیردییی اولایلاری ایله یاناشی آنلاتیر؛ و آنلاتی سوره‌جینده قارماقاریشیقلیغا یول وئرمیر.

اؤیکو بیر گئجه‌نی آنلاتیرکن اوخوجودا چئشیت‌لی حیس‌لر یارادیر؛ بللی بیر سونوجا وارمادان توکه‌نیر. کاراکتئرلر دَییشمه‌دن سون قویولور؛ آنجاق بوردا دییشن کاراکتئر دییل ده اوخوجو دییشمه‌لی‌دیر. آنا و قیز اؤیکونون سونوندا همن آنا و قیزدیر؛ آچیلان صوبحون آخشامی باشقا کئچمیش آخشاملاردان فرقلی اولمایاجاق. نه ایسه اوخوجو ایکی یاشامین تجربه‌سینی و حسرتلرینی دئنه‌ییر بوردا. اؤیکو بوراخان بوتون لذتلرله قوتولور، آنجاق اوخوجو قالیر و زامانین هر شئییساووروب اریدیب اؤزونده یوخ ائتدیی دویغولارا قاپیلیر!

سؤزومون سونوندا، ایلک باشدان گؤزه دین اؤیکونون آدینی نظره آلسام؛ بوتون اؤیکونون ایچینده یاتان تعلیق یا آسقینی اؤز شیددتیندن و بوراخاجاغی ائتکیدن سالیر. اؤیکونون یاریسیندا (کیتابین 113 جی صفحه‌سی) یخچالین قاپیسینین خاراب اولدوغونو آنلاتیرکن بللی بلیرسیز بیلینیر «آشپازخانادان ساچان ساری ایشیق» یخچالدان اولمالی؛ آنجاق اؤیکونون آدی اونو وورغولایینجا، تعلیق داها تعلیق دئییل. آد بلکه باشقا بیر آد اولسایدی ساخلانیلان بو تعلیق اؤیکونون سونونا قدر سورور و داها ائتکیلی اولوردو. نه ایسه «بو یخچال دوزه‌لن دئییل» سؤزونده ناریندان ایشلنمیش تیتیزلیک ده یاتیب‌دیر: یخچال کؤهنه اولدوغوندان، قادینین سئوگیلیسی یخچال تعمیرکاری اولدوغوندان، بو «یخچال» سؤزجویو «سئوگی»نی خاطیرلادیر؛ آنجاق نه تعمیرکار (سئوگیلی) بو سئوگینی دوزه‌لده‌بیلیر نه ده اصلینده «دوزه‌لن‌دیر» و «کاش یخچالیز بوندان چوخ قاباق خاراب اولایدی!»

قیرمیزیم

«قیرمیزیم» اؤیکو توپلوسو غفور امامی‌زاده خیاوی‌نین بیرینجی اثریدیر و ایچینده اون‌بیر اؤیکو وار؛ آدینی کیتابا وئرن اؤیکو ایسه 2017ده «اولوسلار آراسی کاشغرلی حیکایه اودولونون بیرینجیسی» اولموش. بو اوغورلا برابر کیتابین یاییلماسی ایلین اؤنملی و گؤزل ادبی اولایلاریندان ساییلسا دا، ادبیات ساحه‌سینده اوخوجو اولاراق و یازی ایله مشغول اولان بیرینین آچیسیندان دئسم، اؤیکولرین بیرربیرر اوخوماغی منه داها دادلی گلدی. هیجان ایچینده، حسرت‌لرله برابر و داها آنلاتابیلمه‌یَجه‌ییم دادلار، طبیعی هر اؤنملی اثری اوخورکن تجربه ائدیلن آنلار کئچیردیم. بو اوزدن سایین یازارین ایلک اثرینی صمیمی قارشیلایاراق تبریکله‌ییر و یازماقدا دواملی اولماغینی آرزولاییرام.

باشارمیسان کی..

مامانیما تورکوداوا دئیه بیرچئشیت اوتون چکمه‌یی گرکلی اولموشدو؛ اونا سیقار کاغاذی آرادیم، تاپمادیم. سونوندا سیقارا آلیشقان بیری‌یله دانیشدیغیمدا، «اونا بیر سیقار آل، ایچینی بوشالد، اوتو تؤک ایچینه» دئدی. وئردیم چکدی.. اؤزو ده کئفله‌نیردی مامانیم بو سیقاری چکرکن، توستو گئدیردی گؤیه.. بیزده بابام موشلوگ ایله دولونفس سیقار چکردی بیرزامان. ننه‌م بئله.. بیزده چوبوق چکمک یئنی بیرشئی دئییلدی. آنام سیقارینی چکرکن آتام یوخودو. خوشو گلیردی کیشیسی ده گؤرسون بو فتح الفتوحو! بیر ساعاتدان سونرا آتام گلدی. مامانیم نئجه سیقاری آلیشدیریب توستوله‌دیییندن دئدی.. صاباحی آتام دا واردی. آناما او اوتدان سیقار ائشدیم. آتام، آنامین سیقارا باشلامامیش باشلادی «باشارمیسان کی..» و نئجه سیقارین چکمه‌ییندن دانیشدی.. ائله ائله بئله ائله.. دئدی دئدی بئچارا آنامی ایتیردی.. آنام اؤسکورمه‌یه توشدو.. بو کره آتام داها هیجانلا «باشارمیسان کی..» دئدی. بو کز دوغوردان باشارمیردی آنام..

و بیر شئی: تاریخ بویو بئله گلمیشیک، بیر بؤلوم اوبیر بؤلومه باشارمیسان دئیه دئیه.

دؤرد...

1

گونده هرکسدن کیتاب اوخوماقدان و اوخوماغین نم‌نه قدر یاخشی اولماغیندان و کیتاب اوخوماساق نم‌نه اولاجاق و نه باشیمیزا گله‎جک کیمی سؤزلر بوللوبوللو ائشیدیلیر، یازیلیر و ... سانمیرام کیتاب اوخویانلار بؤیله‌بؤیله بوش سؤزلره اینانار و کیتاب اوخومویانلار دا یالنیز بلکه حسرت دولو یوخسا وئجینه آلمادان (یا هئچ گؤرمه‌دن) یانیندان کئچه‌لر. بوش سؤزدور کیتابا یالوارماق. تئز اولون اوخویون یوخسا..! قورخمایین یوخسا هئچ زاد اولماز..

2

سانسورا دؤنه‌لرجه توخونموشام. ارشاد اداره‌سینی سوچلو توتموشام. نه ایسه بونا واریرام اداره‌ی فخیمه‌ی زاددان اؤنجه اؤزوموز سانسورا جان آتیریق. کئچن یازیدا فارسجا مجوزلی چاپ اولان کیتالارین سانسور اولموش بؤلوملرینه توخوندوم.. بونلاردان بیرآز گئری دؤنوب اؤز ایچیمیزه وارساق؛ بیر مقاله یازمیشدیم آدلیم درگی‌یه گؤندردیم. درگی یوزلرجه یئرده ایمیل آدرسینی یازمیش و اثرلری اورا گؤندرمک ایسته‌میش و دئمیشدی بیزیمله علاقه قورون! مقاله‌نی گؤندردیم. ایکی هفته کئچدی.. (درگی بیر سایی بوراخیب سونرا محور اولانلاردان دئییل!) کئچیردی اوچونجو هفته‌یه.. یئنی‌دن بیر مکتوب یازدیم و علاقه قوردوم کی: بَبَم‌جان هئچ اولماسا دئیین ایمیلی آچدیزمی آچمادیزمی؟ الیزه بیر شئی چاتدی‌می چاتمادی‌می؟! ان ازی یازین "سالام" هئچ.. یئنه جاواب گلمه‌دی..

هئچ گیلئیلیگیم یوخ! بلکه خوشلاری گلمه‌ییب، مجبور دا دئییل‌لر نه وئرسم آتالار درگیلرینه..

سونرالار بیر مقاله یئنه یازمیشدیم. او دا باخیش ایدی بیر اؤیکویه. بونو کیمسه‌یه وئرمه‌دیم. (قاباقکی‌نی دا گؤندرمک ایسته‌میردیم. باشقاسی دئدی گؤندر، گؤندردیم!) فقط فیس‌بوکدا یایدیم بونو. سونرالار گؤردوم گؤتوروب آتیبلار(!) درگینین ایچینه. همن درگی!

بیر: مندن اجازه آلمامیش نییه بو مقاله درگی‌ده گلمیشدی؟ بونون حقوقی سورومو وار..

ایکی: قاباقکی مقاله‌نین قانینین رنگی فرقلی‌یدی‌می؟

اوچ: نییه او علاقه یولو بیر طرفه‌دیر هله؟

دؤرد: ...

3

دیل اؤیره‌نیب بو سولطه‌دن چیخماق لازیم. اوخوماقدا آن آزی..

سانسوردان گئدیر سؤزوم..

سانسوردان گئدیر سؤزوم..

1.

سانسور قونوسونا توخونماق/ یازماق نه‌قدر وئریملی اولابیلر؟ اؤلکه‌میزده، بیلیریک سانسور چوخ یوغون و اؤنملی‌دیر. بو آرا یازارلارین سانسورا آلیشدیغیندان سؤز گئدیر؛ یازارلاریمیز اؤزلرینی اویوشدوروبلار دئییرلر سانسور قوراللارینا (بیلیریک قایدا قرار دئیه بیر شئی یوخدور سانسوردا!) بیلیرلر هانسی قونویا توخونماسینلار، نه‌دن کئچسین‌لر، نه‌یی یازماسین(یاراتماسین)لار. آنجاق سانسوردان دانیشماق سانسورون قدمتی قدر اوزانیب گئدیر. ناشرلرده آلیشیبلار دئمه.. (آلیشماسین نئی‌له‌سین؟!) یازار و البته ناشر چؤرک قازانمالی؛ بیر یؤندن.

2.

کئچن ایللر بیر کیتاب آلدیم (فارسجایا چئوریلمیش بیر کیتاب؛ آدینی گتیرمک ایسته‌میرم.. اوقدر اینجیتدی بیله‌می!) La psychanalyse du texte litteraire باشلیغینی داشیییر؛ Jean Bellemin-Noel آدلی یازار یازمیش. کیتابی چئوین هئچ یئرده اورژینال متنین سانسور ائتمه‌ییندن یازمامیش.. آمما؛ ص 23 و ص 25 ده گؤروروک بیر ایکی بؤلوم یوخدور.. بئله‌کی 2.2.1 بؤلوم بیردن اولور 3.2.1 بوردا نه اولور نییه گلمه‌ییب..؟! هئچ یئرده دئییلمیر. کیتابی اوخودوغومدا ائله بوردان بیر ضربه کیمی وورولدو باشیما و قویدوم یئره؛ داها اوخوماغی خوش گلمیردی (البته بوراخان دئییلدیم! سونرالار اوخودوم) آنجاق نه خالقی، نه اوخوجونو، نه یازاری.. هئچ کیمی وئجینه آلمادان گؤتوروب کسمیش دئمه‌میش ده.. بلکه ترجمه ائتسه‌یدی سانسور اولاجاقدی ائله.. یا چئوری‌دن سونرا سانسور اولموش‌دور.. آنجاق بونون بیر یئرده یازماغی گرک‌دی.. دؤرد صفحه «یادداشتِ مترجم» واری بو کیتابین؛ هئچ اولماسا اوردا یازمالی‌یدی! نه ایسه سانسور اوقدر ایشله‌میش کی.. سومویون ایلییینه قدر!

ایکی گون اؤنجه «بفرمایید فلسفه! (1)» باشلیقلی کیتاب آلدیم. صاباحی دا بیتیردیم. بو کیتاب دا بئله.. اورژینال متنین ایکی فصلینی کسمیش‌لر.. نه ایسه أن آزی «کرگدن» یاییم ائوینده یوخسا چئویرمن‌لرینده بو شعور و دوشونجه وارکی دئسین کیتابدا کسیلمیش بؤلوملر وار.. بیرجور آدام قاورایابیلیر بونو.. دوزدور؛ ایچگی (wine) و آللاه‌سیزلیق (atheism) چئوریلسه ده سانسورا معروض قالاجاق! آمما چئویرمن‌لر «پیشگفتار» یازیلارینین آلت‌یازیسیندا بونو دئمیش‌لر.. آنجاق بونلارین دا باشقا بؤلوملرده کسیلن سؤزلر وار.. کیتابین اورژینالی سس اولاراق www.phlosophybites.com یوکله‌نیب‌دیر! ایکی بؤلومونو دینله‌دیم (چئوریلمیشلردن بیری و چئوریلمه‌میشلردن ده بیرینی)؛ بللی‌دیر کیتابدا [...] گلن یئرلرده کسیلمیش پاراگرافلار وار (چئویرمن‌لرین دئدیکلریندن ساوای!) بو آدامی اینجیدیر.. گومان دا ائتمیرم بو کسیلمیش پاراگرافلار سانسورچینین ایشی اولسون.. (حقوق اقلیت‌ها (هم‌جنس‌گرایی و ... سؤز گئدرکن)؛ مسئله شر؛ و ..) بونلار سانسور اداره‌سینه (ارشاد!) وارمادان سانسور اولموش! و فاجعه ده بوردا..

3.

بعضی‌لری گنج یازارلارا اؤیود اولاراق (بلکه ده اؤنری!) بئله‌بئله قونولارا (جینسل؛ ائروتیک.. نه‌بیلیم باشقا..) توخونما دئییرلر؛ اؤزومه نئچه کره وورغولایان اولوبدور! خیر نیّت‌لری ده وار. کیتابلار چاپ اولسون دئیه..

منیم ده دغدغه‌م جینسل گؤرونتولر یاراتماق یا یازماق یوخسا پورنوگرافی دئییلدیر. سانسوردان گئدیر سؤزوم. آلت‌بیلینجیمده سوره‌کلی سونجوقلایان بئله‌بیر شئی وارسا یاراتماق ایشینه کسین انگل اولاجاق. سؤز بودور. بیزیم دوشونوروموز قاتلاشیب بونا! اؤزونو ده دئییل باشقاسینی دا سانسور ائدیر.. باشقاسینا دا یئتیرمه‌یی.. (قاتلاشماسین نه ائتسین..؟! بونو دا سوروشابیلریک.) 

قلمه‌قوزان 5

آشاغیدا گلن مقاله، خانم «رقیه کبیری»نین «قلمه‌قوزان» آدلی رومانیما یازدیغی تنقید و اوخونوش‌دور. اؤز درین سایغیلاریمی خانم کبیری‌یه بیلدیررک مقاله‌نی بوردا پایلاشیرام. یئری گلمیشکن دئییم بو مقاله «آذری» درگی‌نین یئنی ساییندا گلیب.

 

 

قلمه‌قوْزان؛ سوْبژکتیو بیر دونیا

 

   آیا حئکایه عالمینده اوْلایسیزلیغین اؤزونو بیر اوْلای سانماق اوْلارمی؟

   شریف مردی‌نین «قلمه‌قوْزان» اثرینده أن بؤیوک اولای، اولایسیزلیق اولسا دا راویله یازیچی أل‌بیر اولوب، اوخوجونون «باشینی قاتا» بیلمیش‌لر هله[قلمه‌قوزان، ص66]. بو اثری اوخویوب قورتاردیقدان سونرا بیر اوخوجو کیمی «باشیم قاتیلمادیغیندان» ساری نسه قیسا بیر جیزماقارایا ماراقلاندیم.

   و اولایسیزلیق آنلامیلا باغلی جیدّی بیر سوْرغو گؤز اؤنومده گؤیردی: اولایسیز بیر حئکایه یا روْمان دا اولارمی عجبا..!؟

   اوخوجو ایسه هانسیسا بیر روماندا هر صحیفه‌نی واراقلادیقجا اؤزل بیر اولای آختاریشیندادیر. لاکین اثر سوْنا چاتیر، آمما بورادا باشقا رومانلارا تای تانینمیش قایدالار اساسینداکی «اوْلای»دان ایز- توْز گؤرونمور. اولایسیزلیق بیزیم ادبیاتیمیزدا یئنی بیر حادیثه‌ اولسا دا، منجه حئکایه‌سل ادبیات تاریخینده هئچ بیر اولایسیز رومان یا حئکایه یوخدور. حتی مؤلّیف طرفیندن «چیلپاق یازی» آد وئریلمیش صادالادیغیم اثر ده، اولایسیز دئییل. آمما بو اولای اوخوجونون انتظاریندان ایره‌لی گئدیر. بو یؤندمده اثر یاراتماق منجه، اؤزو اؤزلویونده، ادبی بیر ژانر اوْلا بیلر.

   «حئیف.. بوللو بوللو اولایلی، شخصیتلی داستان سؤزو وئردیم ایکینجی بؤلومده، بورا گلینجه هامی کوسوب گئتمیش، داستان بوشالمیش سانکی. اولایدان زاددان خبر یوخ سونوندا؛ آدام بیلمیر نه‌دن باشینی قاتسین اوخوجونون...» [ص 66]

   یازیچی، اثرین سون صحیفه‌سینده یازیلمیش بو سؤزلرله اوخوجویا دیل- آغیز ائدیب، اونون بوراجان فورمالاشمیش ادبی ذؤوقونه توْخوندوغونا گؤره عذرخواهلیق کیمی بیر مقاما گلیب چاتیر. بو سؤزلر آچیق- آیدین گؤستریر کی، مؤلّیفین اؤزو هامیدان یاخشی بیلیر کی اوخوجو کوتله‌سینین بو طرزده حئکایه‌سل متن اوخوماغا حاضیر دئییل.

   ابتیدایی صحیفه‌لری اوخودوقدا نظره گلیر یازیچی آنباشی اؤزونو اورتایا آتیب، اثرده قئید اولدوغو کیمی «آت مینیب، دینگیلیم آتیب»[ص 38]، راوینی آرخاسیندا ساخلاییب، اونا مئیدان وئرمکدن چکینیر. اوْ، توپو اؤز سئودییی مئیدانا شوتله‌ییر. بو گؤز اؤنونده اولان چکیش- برکیشه رغماً، یازیچیله راوی‌ آراسیندا اؤنم داشییان اورتاق قوْنو، آنجاق کیتابلار اولور. هم یازیچی، هم ده راوی، کیتاب قوردو تک کیتابلاری ده‌لیک- دئشیک ائدیب، سونا چیخیرلار. آمما هر ایکیسی ده رومان‌ دونیاسیندا، اؤزللیکله دیل و فوْرم آراسیندا، سرگردان قالیرلار.

   ژاپن یازاری هاروکی موراکامی‌نین «کافکا ساحیلده» رومانینین سئویملی شخصیّتی «ناکاتا»، قلمه‌قوزان اوچون یارانیش سببی اولسا دا، ناکاتایا بنزرلیک گؤسترمیر. بعلاوه، شخصیت و فیزیک باخیمیندان بئله اونونلا ضدیت‌لی‌ گؤرونور. ناکاتا اوْلدوقجا صاف، ساده، آزبیلیکلی کاراکتردیسه، قلمه‌قوزان اونون عکسینه، بیلیک صاحیبی‌دیر. دونیا ادبیاتی ساحه‌سینده اؤزونو صاحیب‌نظر گؤسترمه‌یه چالیشیر. 

   قلمه‌قوزان دئدی‌یین آذربایجان فولکلوروندا خیالی بیر کاراکتر‌دیر. قلمه‌کیمی هم اوُزون بوْی، هم ده ده‌لیک- دئشیکدن کئچمه قابلیتی اولان، ذهنی بیر یارانیشدیر. همین یارانیش أسکی زامانلار عایله‌لرده اوشاقلاری قورخوتماق اوچون أل‌ائوینده‌کی ساده بیر کاراکتر ایمیش: «یئمه‌یینی یئمه‌سن قلمه‌قوزان گلیب سنی آپارار... واختیندا یاتماسان قلمه‌قوزان گلیب سنی قاچیردار». بو کیمی سؤزلرله اوشاقلاری خیالی بیر یارانیشدان قورخودارمیشلار. 

   بو کاراکتر قلمه‌قوزان اثرینده دام اوزرینده‌کی قارانلیق دونیادان چیخیب، یازیچی‌یا ساری ایره‌لی گلیر. بو دفه باجا- بوجادان گیرمیر. او، گوده بوْیو ایله یازیچی‌له بیرگه قاپیدان ایچری کئچیب، یوخاری باشدا پوشتویه سؤیکه‌نیر. یئنی یارانمیش قلمه‌قوزان یازیچینین ذهنینین یوخاری باشیندا أیله‌شیر.

    بو قلمه‌قوزا‌نین عاغلی توْپوغوندا دئییل، باجادان کئچن قلمه‌قوزانین عکسینه عاغیللی، ادبیات‌شوناس، دونیا سویّه‌لی آدلیم کیتابلاری تانییان گوده‌بوْیون بیریسی‌دیر. منه ائله گلیر کی، گونو گوندن رئآل چئوره‌دن اوزاقلاشیب، کیتابلارین خیالی دونیاسیندا مسکن سالمیش یازیچینین تنقیدچی ذهنی‌دیر قلمه قوزان.

   راوی یالنیز موراکامی‌نین اثرینده دایانماییب، بلکه پل‌ائستر، مارسل پروست، مین بیر گئجه ناغیللاری و فوئنتس کیمی یازیچیلارین آدلارینی چکدیکده، ادبیاتین بو بوداغیندان او بیری بوداغینا قونوب، دونیا سویّه‌لی آدلیم اثرلره توخونور.

   اثرین باشلانغیجیندا منه ائله گلدی کی کیتابلار دونیاسیندا سرگردان قالمیش یازیچی/ راوی دونیا ادبیاتینین بایراقلارینی گزدیرمکله باشچیلاردان علاوه قیراقداکی ایزله‌ینلرین ده دیقّتینی چکمه‌یه چالیشیب، ادبیات ساحه‌سینده‌کی بیلیک‌لرینی ناشی‌جاسینا اورتایا قویور. آمما گئت- گئده یازیچینین ادبی ژانرلارا گؤره تنقیدی باخیشی اورتایا چیخیر. یازیچی اؤز یازدیغی اثرین یوخاری باشیندا أیلشه‌رک، دیک باشلیقلا آردی- آردینا سوآللار وئریر. پروست‌دان باشلاییب، صالح عطایی‌نین «منیم آدلاریم» اثرینده سوآل ائله‌مه‌یی بوراخیر. 

   روایت دیلی اورتایا گلدیکده، ایسماعیل شیخلی‌نین «دلی‌کور» اثری‌نین آد‌ی‌یلا جیمز جویس یاناشی گئدیر:

   «دلی‌کوره گؤره، دیل مسئله‌سی منه اؤنملی ایدی. هردن یاواش اوخویوردوم، هردن اوجادان اوخویوردوم. جیمز جویس دئمیشدی، کیتابیمدا آنلامادیغیز بیر یئر وارسا، اوجادان اوخویون بیرده.... بیر داها دؤنمه‌دیم هئچ اونا. جاهاندار آغانین آدی بئله قالمادی بئینیمده... »[ص11]

   «اونا گؤره ده دلی‌کور قالارغی اولانمازدی دونیا سوییه‌سینده، سؤزو ایچین یازیلمیش، آداملاری ایچین یوخ، اؤزو ایچین یوخ، قوللوقدادیر کیتاب...»[ص11]

   بئله‌لیکله شریف مردی دیل قونوسونا دئتیشنده، قلمه‌قوزان و راوینین دیلیندن چیخمیش جومله‌لرایله متن و اوخوجو آراسیندا کورپو سالیب، دونیا سویّه‌لی قالارقی اثرلرین ندن‌لرینی اوخوجویا آچیقلاماق ایسته‌ییر. او چالیشیر گؤسترسین  «قوُللوقدا» اولان اثرلر دونیا سویّه‌سینده قالارقی اولانمازلار. 

   منسه بئله بیر نتیجه‌یه چاتیرام کی، قلمه‌قوزان اثرینده‌کی فولکلوریک قورخونج شخصیت همن یازیچینین ذهنینده‌کی تنقیدچی‌دیر. شریف مردی بو اثرده خیالی بیر کاراکتر واسیطه‌سیله، تورک ادبیاتیندا آدی قولاغمیزا تانیش گلن تنقیدچی‌‌نین یئربوْشلوغونو گؤسترمه‌یه جان آتیر. باشقا جور دئسم، چالیشیر بو نکته‌نی اوخوجویا چاتدیرسین کی تورک ادبیاتیندا تنقیدچی‌نین اوْلدوغو، خیال کیمی بیر تصوّوردور؛ دوروست قلمه‌قوزان کیمی.

   یئری گلمیشکن قئید ائتمه‌لی‌یم، فولکولوریک بیر شخصیتدن فایدالانیب، کیتابلاردان باشی چیخان، اؤزونه گؤره دوشونجه  صاحیبی اولان بیر شخصیّت یاراتماق بو اثرین گؤرکملی و مثبت عنصرلریندندیر. بونونلا بئله قلمه‌قوزان دا شعور و بیلیک‌ صاحیبی اولان یارانیشلارا تای، بیر آن بئله ده‌ییشیله بیلر. روایتده گؤرونن کیمی هشترخانا بئله چئوریله بیلر.

   سؤز یوُخودان گئتدیکده کیتاب قوردونا دؤنموش راوی فروید، یونگ، فرایا و لاکانین آدینی چکمکدن هئچ‌جوره چکینمیر. او، کیتاب رفلرینده یئرلشمیش فروْیدون بوتون اثرلرینی گؤزوندن کئچیرد‌ییینی سؤیله‌ییر.  لاکین بو عالیم‌لرین آدلاریندان دا بیر سیرا یازیچیلار کیمی اوزدن‌کئچمه کیمی اؤتوشور.

   مؤلیفین دیلی‌یله هله «زهله تؤکن» یئر اوردادی کی، یازیچی آلتینجی بؤلومده قوْللارینی چیرمالاییب، بئشینجی بؤلومده آردی- آردینا دوزولموش سوآللارا یوْزوم وئرمه‌یه چالیشیر. بلکه ده ذهنینده‌کی تنقیدچینین بوْش قالمیش یئرینی دوْلدورماق‌ ایسته‌ییر.

   آیری بیر زاویه‌دن باخسام، یازیچی چالیشیر پلات (plot)، پلان (plan)، قوُرولوش (structure) و چرچیوه‌سیز بیر «متن»ین نه اولدوغونو سؤزده دئییل، عملده اورتایا قویوب، اوخوجونون دیقّت نظرینی چکسین. او اوزدن رومان تکنیک‌لرینی مؤولانانین «مفتعلُ ، مفتعلُ، مفتعل» سایاغی قیمت‌لندیریب، دونیا سویه‌لی قالارقی اثرلرین یازی تکنیک‌لرینی، و آرتیق، تنقیدچیلری ده ائللشدیریر. آرتیرمالی‌یام کی، همین ائللیشدیرمه ده یازیچیلار و کیتابلارین آدلارینین گؤزدن کئچیریلمه‌سی کیمی «آت‌اوستو» بیر ائللشدیرمه‌دیر.

   «دئییر یازیچی دونیاسینی یارادیب، قیراقدا آلـلاه کیمی دوروب باخمالی، نه بیلیم دیرناق توتمالی و اؤز ایشینده اولمالی. دئییر اؤزونو یوخ ائتمه‌لی‌دیر یازیچی. سوروشا بیلریک کی! شیلتاقلیق دئییل‌می یارادیرکن دانماق؟ واریکن داهماق؟! یوخسا جویس ائستیون دئدالوسون احوالاتینی آنلادیرکن دوققوز یاشیندا اوغلان بئله سؤزلر یازا بیلرمی؟...»[ص40-41]

   یازیچی بو سوآللاری سوروشارکن، اؤز گوون‌لی‌یینی بیر داها تنقیدچی‌یه گؤسترمه‌یه جان آتیب، «پیتر بوردویو»نون (La Distinction) کیتابینین اوخوماغینی تنقیدچی‌یه تؤوصییه ائدیر. منجه متن دایره‌سینده اؤزونه بو قدر اینانیب، کیتاب قوردو اولان یازیچی‌ طرفیندن بئله بیر تؤوصییه‌لر هئچ ده غیرعادی نظره گلمه‌مک گرک.

   یازیچینین اؤز دئییشینه گوره باشی- دیبی بللی اولمایان بیر اثرده هئچ ده ذهنه سیغماز دئییل کی قلمه‌قوزان یارانیشیندان باشلاییب، بیر ایکی فصیل ایره‌لیده اونودولمامیش بیر سئوگی‌دن سؤز آچیب، اونو یاریمچیق بوراخیب، سانای آدلی قارداش قیزینین ائوجیک ماجرالارینا یاناشیب، سونرا راوی‌نین یاتاق اوتاغینین قاپیسینی آچاراق، رؤویالاردان، فروْیددان، نه بیلیم، ایچ دونیادان دانیشسین.

   شریف مردی یاراتدیغی اثرده تکجه بیر فصیلده قلمه‌قوزانا مئیدان وئریب، راوی و یازیچیدان مستقل اؤز باخیش آچیسینی اوخوجوسونون گؤز اؤنونده قویسون. منجه اون فصیله بؤلونموش بو اثرده کیتابین عنوانینی داشییان بیر شخصیتین باخیش آچیسینی انعکاس ائدن قیطعه‌لر چوخ آزدیر. ماراقلی‌ ایدیم راوی/ یازیچی کیمی قلمه‌قوزانین چوخ دانیشماغیندان  نمونه‌لر گؤروب ائشیدیم. بو اثری اوخویاندان سونرا بئله آلینیر کی بیزیم ادبیاتدا تنقیدچی قیتلیغی‌یلا سؤز قیتلیغی پارالل ایره‌لیله‌ییر.

   و سؤز یئری قالماسین دئیه، بو اثرده قادین ادبیاچیلاردان هئچ بیر ایز- توْز گؤرونمه‌دیییندن ساری مؤلیف چالیشیر اؤزونه مخصوص بیر طرزله بو مسئله‌نی آچیقلامامیش کئچمه‌سین. او، قورولوشون «ائرککسل» اولدوغونا توخونوب، «سؤزجوکلردن ائرککلیک یاغیر»، دئییر.

   «سوس گؤرک..باشدان باشا قادیندان سؤز گئتمه‌دی هئچ..»[ص46]

  «دئییر قادینلاری اونوتموشوق، اؤزوم فمنیست اولماسایدیم، آغیر گلیردی بلکه بو سؤز.»[ص46]

   همین آچیقلاما «اوْغرونون یادینا داش سالیر» مثَلینی خاطیرلادیر. بو بیر واقعیّت‌دی کی بیزیم جغرافیادا قادین اولماق، اؤزو اؤزلویونده، چتین بیر دوُرومدور؛ قالسین کی قادین یازیچیسی اولاسان. گومان ائتمیرم قادین ادبیاتچیلاریمیز ایچره آدلاری بو اثرده گلمه‌ین کیمسه‌لر گیلئیلی قالسینلار. اوسته‌لیک، منه ائله گلیر کی اؤزونو فمنیست تقدیم ائدن مؤلیفین کؤکونو، بیر چوخ فمنیست ائرکک‌لر کیمی، آتا‌بیلی‌لیکدن باغلامسیز آنالیز ائتمک اولماز. 

   اثرین بیر چوخ یئرینده راویله یازیچی اوست- اوسته دوشورلر. بللی دئییل دانیشان راوی‌دیر یوخسا یازیچی! بلکه ده هر ایکیسی. الا بو کی تئلویزیونداکی مغنّی‌لر کیمی آرا- سیرا گئییم‌لر ده‌ییشیرلر.

   یازیچی/ راوی اعلان ائدیر کی بئله بیر یازی یازماغین آماجی «اؤزونو تانیماق»دیر. اؤزگه‌لرله ایشیم یوخ، اؤز سؤزومو دئییم: من بیر اوخوجو مقامیندا اثرین سونونا چاتاندا چوخ ایستردیم بیلیم کی یازیچی/ راوی نه قدر بو آماجا نایل اولموشدو.

   «قلمه‌قوْزان» شریف مردی‌نین رومان آدلاندیردیغی بیرینجی اثری‌دیر. منجه بو اثری اوخویان اوخوجولارا دونیا ادبیاتی‌له تانیش اولمالاری گرکلی‌دیر. اثری ده‌ریندن دوشونوب و اونو دوزگون ده‌یرلندیرمک اوچون لازیمدی اوخوجو دا مؤلیف کیمی کیتاب قوردو اولسون.

   کیتابی اوخودوغوم سوره‌ده همیشه‌کی سوآلیم بیر آن بئله ذهنیمدن قیراغا چکیلمه‌دی: «یازیچی هانسیسا بیر اثری یاراداندا آیا اوخوجوسونو دوشونوب اونو تانیمالی‌، اونون سلیقه‌سی‌یله یازمالیدیر یوخسا چوخلاری دئین کیمی، سن اؤز سؤزونو اؤزون بیلن کیمی دئه/ یاز؛ اوخوجونون آنلاییب آنلاماماسینین منه هئچ دخلی..!» منجه متن و اوخوجو آراسیندا دیالکتیکی بیر باغلیلیق دانیلمازدی. بونونلا بئله، گؤزدن آتمامالی‌ییق کی یازیچی اؤز بیلیک‌لرینه دایانیب، اثرینی یاراتمالی‌دیر. منتها مسئله‌نین ظرافتی بوردادی کی، لازیمدی اوخوجو، مؤلیفی هوندور و اوزاق اوفوق‌لری رصد ائله‌دییی مقامدان آشاغی چکمک یئرینه، اؤزونو اونون حدّی قدر یوکسلده بیلسین. اثردن آلدیقلاریما گؤره سانیرام بو قوْنودا یازیچی‌یلا من، ایکیمیز ده بیر دوشونجه‌ده‌ییک. من ده شریف مردی‌یه قاتیلیب، ادبی اثرین «قوللوقدا» اولماماسینا اینانیرام.

   هرچند قئید اتمه‌لی‌یم کی، قلمه‌قوزان بیر رومان مقامیندا منی بیر حرفه‌ای اوخوجو کیمی راضی سالا بیلمه‌دی. ایندی‌یه‌دک همیشه یئنی اثرلر و ژانرلار اوخوماق اوچون جان آتمیشام. قلمه‌قوزان‌سا تورک ادبیاتیندا فرقلی اولدوغو تصوّورویله ماراغیمی چکمیشدی. دئیه بیلرم اؤنجه‌دن هئچ بیر اؤزل پلانیم اولمادان اونو اوخویوب، آنجاق یوْزومومو یازمادان واز کئچه بیلمه‌دیم. بئله ائتگیلندیییم اوچون، دئمک، شریف مردی بوتؤولوکله اولماسا دا، اوست- اوسته اوخوجویا تاثیر قویماغی باشارا بیلمیشدی.

   کیتابین دیل قورولوشویلا چوخ یئرده راضی قالا بیلمه‌دیم. اوسته‌لیک، نامأنوس سؤزلرین ایضاح وئریلمه‌مه‌سینین یئرینی بوش گؤردوم و یازی قایدالارینین اوْرتاق معیاری اعتباریله اوچ نؤقطه یئرینه ایکی نوقطه (..) دن فایدالانماغین ندنیندن باش آچمادیم.

   شریف مردی‌ 1363-جو گونش ایلینده دونیایا گؤز آچمیش. یاشام چئوره‌سی(محیط زیست)موهندیسی‌دیر و حال حاضیرده قم شهرینده یاشاییر.

 

رقیه کبیری

1/5/1395

 

 

نئچه‌سسلیلیک؛ رومان؛ بیز

نئچه‌سسلیلیک؛ رومان؛ بیز

 

رومان باشقا دونیالاری قاورایان، باشقاسینی آنلایان، باشقاسینا مئیدان وئرن و باشقاسینی تانیماقلا اؤزونو تانیماغا چالیشان آلاندا دوغولابیلر. رومان سس‌لر ایچینده سس دئییل، سس‌لرین بیر دوزئیده اولدوغودور. سؤز آتماغا اولوشمور، سؤزلرین بیر یئره برابرجه ییغیلماغی‌دیر. سس‌لرین ائشیدیلمه‌سی‌دیر. بؤیوک روایت‌لرین آنلاتیسی دئییل، خیردا سس‌لرین بؤیوک قورولتایی‌دیر رومان. گوزگودور. سنی و باشقاسینی گؤسترن گوزگو. اولوشماق و گؤسترمک‌دیر رومان. گئج دوغولسا دا، اینجه‌صنعتین اَن گؤزل قولودور رومان. اینجه‌صنعت، گؤزللیک، و اَیله‌نجه‌یه گؤره یارانیر. وارلیغی وارلیق کیمی گؤسترمه‌یه چالیشیر رومان. گئرچک‌لرله دولو یالان دونیادیر و یالانلاردان داشان گئرچک‌دیر. دونیادیر رومان؛ هر کسین گؤروب، دئنه‌ییب یاشایابیلدیغی دونیالار. و ساده‌جه بیر آنلاتی‌دیر رومان، شیرین بیر آنلاتی. آجیلاری شیرینجه دادیزدیران‌دیر رومان. هابئله رومان اوسته گلن شعاری سؤزلر ده دئییل! آنجاق نه‌دیر رومان؟ نه‌ده و هاردا دوغولابیلر؟ و نه‌دن بیزده بو ادبی ژانر آزدیر؟ (ورامی هئچ؟!)

رومان بیر امکان‌دیر. تانیماغا، تانیتدیرماغا، گؤرونمه‌یه، و گؤروندورمه‌یه امکان. بو اوزدن کمیسه «اؤز»ونو و وارلیغینی تانیماسا، هئچ زامان بو امکان‌دان یارارلانا بیلمز. «اؤز»دن کئچیر و «اؤز»ـه دیر رومان. بوتون دین‌لرده، بوتون مکتب‌لرده «اؤز»و تانیماغا بوللو بوللو گؤزل سؤزلر و نصیحت‌لر وار. «اؤز» یا «نفس»ی تانیماق اوچون بشر «افسانه»دن و «حماسه»دن کئچیب «رئال» دونیایا آیاق قویدو. انسان‌اوغلو گؤیدن، مئتافیزیک‌دن آیریلدیغی و اولاغان‌اوستو گوجلرین یوخا چیخدیغی زاماندان اؤزونو «بیرئی» اولاراق تانیماغا و دَیرله‌ندیرمه‌یه چالیشیر. بو زامان «رومان» آدلاندیرابیله‌جه‌ییمیز شئی دوغولور. آنجاق رومان نئجه «اؤز»و تانیتدیریر؟ انسان نئجه اؤزونو رومان‌دا تانیییر و تانیتدیریر؟ و یئنه ده، بیزده بئله‌نچی رومان وارمی؟

اوسته سادالادیغیم اؤزللیک‌لر نئچه‌سسلی رومانین اؤزللیک‌لری‌دیر. روس دوشونور، میخاییل باختین، رومانی نئچه‌سسلی اولماغا باشارابیلن ژانر بیلیر. «نئچه‌سسلی» دئییمی باختین‌ین اؤز دئییم‌لریندن‌دیر و داستایفسکی‌نین رومانلارینین اؤزللیک‌لریندن ساییر؛ عین حالدا باختین تولستوی‌ون رومانلارینی ایسه «تک‌سسلی رومان» آدلاندیریر. باشقا سس‌لره ائش قونوم وئرماق، هر کاراکتئرین اؤز سسی، باخیشی، ایدئولوژیسی بوغولمادان اوزه چیخماق، متضاد سس‌لرین بیریئرده اولماسی و توققوشماسی، شخصیت‌لرین قارشیت سس‌لر ایله بیرگه مؤلف و یازارین سسی برابر اولماق، نئچه‌سسلیلیک اؤزه‌للییی‌دیر. دئموکراتیک آلاندا، دئموکراتیک باخیشلا بئله بیر شئیین اولوشماسی اولاسی‌دیر؛ باشقاسینین وارلیغینی داهمایان آلاندا. دانیشیق اولان اورتام‌دا اوزه چیخابیلر نئچه‌سسلی رومان؛ «دانیشیق»دان آماجیم ایسه میخاییل باختین‌نین تعریفی‌دیر.

تک‌سسلی رومان قورو رومان اولور، دیکتاتورلوق سؤیله‌می‌نه داها اویور. مؤلفین دئدیی سؤز قولاغی کار ائله‌ییر، یا دا کاراکتئرلرین بیرینین سسی باشقا سسلری بوغور. تک‌سسلی رومانین باشاباشیندان یالنیز بیر سس ائشیدیلیر؛ و بو سس رومانین روحونو آلیر، قورودور. تک‌سسلی روماندا، بوللو بوللو کاراکتئر ده اولسا، اونلارین دونیالاری و سؤزلری باشقالاری ایله دانیشیغا گیرمیر، بیربیرینی قاورامیر، و نهایت‌ده اولایلار و سؤزلر مؤلفین یا دا قهرمانین سؤزونون سونوجونا یؤنه‌لیر. تک‌سسلی روماندا اؤزونه‌دایالی (اؤز دونیاسینا دایالی) وارلیق/ایده/شخصیت یوخدور. نئچه‌سسلی رومان سوره‌کلی آختارماق‌دیر، تک‌سسلی ایسه بللی سونوجا وارماق.

آرتیق «اؤز» یا «نفس»ی بیر بیتوو اولاراق تانیماق اوچون نئچه‌سسلی رومان یارارلی اولور یالنیز. رومان‌دا باشقاسینین دونیاسی ایله، باشقاسی دئنه‌ییب یاشادیغی کیمی تانیش اولوروق. باشاریلی رومانی اوخورکن کیمسه یوخدور اؤزو تجربه ائتدییی آنی روماندا گؤرمه‌سین. بعضن اوخوجو اؤزونو تام دیری وارلیق کیمی گؤرور روماندا. بو اوزدن اؤزونو باشقاسینین گؤزوندن گؤره‌بیلیر اوخوجو. بوردا اؤزونو ده گؤرور باشقاسینی دا؛ اوخوجو بیر ده قاییدیب اؤزونه دؤنوب، ایچینه گیرسه «اؤز»ون تانیماغینا نئچه آددیم یاخینلاشیر. آخی «اؤز»و تانیماق یالنیز ایچه دالماق‌لا اولاسی دئییل‌دیر. اصلینده «اؤز»و تانیماق اوچون «باشقاسی»نین گؤزوندن و «اؤز»ون گؤزوندن، ایکی یؤنلو اولاراق یاناشمالی‌دیر انسان. و بو ایکی آچی بیرله‌شیب بیری‌بیرینی اؤرتوشدورمه‌سه «اؤز»و تانیماق یالنیز توهم‌دیر. آنجاق بو (ایکی یؤندن «اؤز»ـه یاناشما) سس‌لرین اؤزگورجه اوزه چیخان رومان‌لاردا گئرچه‌کله‌شه‌بیلر. بیر سسین یوخسا مؤلفین سسی بوتون آلانی قاپسایان رومان اوخوجونو دا او سسین جایناغی آلتینا آلیر. مؤلفین هرنه‌یی بیلدییی و حوکم سوردویو آلاندا باشقا سس‌لر باتیر. دوشونن اوخوجو ایسه آرتیق بو سس‌دن و بو سئیطره‌دن قوتولوب قاچماق ایسته‌ییر.

شعر یا باشقا اینجه‌صنعت قوللارینین نئچه‌سسلی اولماسی چتین‌دیرسه، رومانین نئچه‌سسلی اولماغینا آرتیق زمینه وار؛ آنجاق بو باشارینین الده ائتمه‌یی ایلک اؤنجه نئچه‌سسلیلیگه اینانماق‌دیر. باشقاسینین وارلیغینی گؤرمزدن گلمه‌مک، سسینی بوغماماق، اونو اینکار ائتمه‌مک، دینله‌ییجی آراماماق، دیالوقا کئچمک و بیرکره‌لیک منبَر اوستوندن خالقین آراسینا کئچمک لازیم‌دیر. جانلی دانیشیق یارادماغا طرف‌لرین سسینی قاوراییب ائشیتمک گره‌کیر! دوغروسو رومان بیر دوشونجه، یوخسا وارلیغین اثباتینا اولوشمور؛ رومان اونون گؤسترمه‌یینه چالیشمالی‌دیر.

ایران تورک‌لرینین رومانی سایی‌دا ایزله‌دیییمجه بیر اوقدر دئییل‌دیر (سایماقلا قوتولور دئسم یانیلمامیشام.) اولانلارین چوخو دا بیر سسین یوخسا یازارین سسی آلتدا بوغولور! دانیشیق دئیه، اؤزل کاراکتئر دئیه، اؤزللیک دئیه بیر شئی یوخ‌دور. هر شئی دایازدیر. دیل قونوسونا گلینجه، آرادا بؤیوک چات وار. خالق دیلی ائییتیمین یوخلوغوندا و مرکزیّتین تک‌سسلیگی آلتدا چابالاییر. یازار بوندان قوتولماغا چابا گؤسترمه‌لی‌دیر. آنجاق دانیشیلان دیل‌ده یازماق چلیشکی‌یه قاتلاشماق‌دیر بیر یؤندن.

هر حالدا دَرین رومانین کاراکتئرلری دیری وارلیق کیمی اولمالی‌دیر؛ اؤزونو تام بویلو بوخونلو گؤسترمه‌لی‌دیر. رومان اوخوجوسونو ایناندیرمالی‌دیر، گئرچک‌اوستو اولسا بئله. سؤزومو هاوادا دئمک ایسته‌میرم. ناصر منظوری 1373ده «قاراچوخا» آدلی رومان یازمیش؛ باشقا یئرده دئمیشم، بو رومان بیزیم (بیلدیییم و اوخودوغوم) اَن گؤزل و آدی چکیلمه‌لی رومانلاریمیزداندیر. نه ایسه بو روماندا مؤلفین سسی قولاغی کار ائله‌ییر. کاراکتئر دئیه بیر شئی آرادا اولوشمور. سانکی مؤلفین سؤزونو دئمک اوچون یازیلمیش‌دیر یالنیز. سؤزو ایسه کسین‌دیر. باشقا رومانلاریمیزین بیرچوخو بوتونلوک‌ده یا رومان دئییل یا دا تجربی رومان اولماغا جان آتیر. یازارین حوصله‌سیزلیگی ایله، تلم‌تله‌سیک یازیلمیش، دایاز، جان‌سیز، روح‌سوز و ژورنالیستی بیر عالم‌دیر. ایناندیرماغی وئجینه آلمیر. یازار سانکی سؤزونو یئریتمک اوچون بیر سیندان آلمیش الینه و سؤزجوک‌لرله اوخوجونون بئینین دویور. اؤیکو قولو ها بئله. آنجاق اؤیکوده بیرآز رومان دوروموندان ایره‌لی گئده‌بیلمیش اولساق دا، یئنه مونولوق ایچینده‌ییک! هله گئتملی و آچمالی یول چوخ و اوزوندور.

ائکوأله‌شتیری (Ecocriticism)

یازماغیندا اولدوغوم ائکوأله‌شتیری مقاله‌مدن بؤلوم‌لر (باشلانیشی)

ائکوأله‌شتیری[1] قاورامی ایلک اولاراق ویلیام روکرئت[2] آدلی أله‌شتیرمن وَریندن 1978ده أدبی تنقید ساحه‌سینه «أدبیات و دوغابیلیم: ائکوأله‌شتیری‌ده بیر دئنه‌مه»[3] آدلی مقاله ایله گیردی. آنجاق بو قاورام آمئریکادا 1980لارین سونو و بریتانیادا ایسه 1990 اون‌ایللرین باشلانغیجیندا أدبی تنقید قوللاریندا یئر توتماغا باشلادی.[4] یاشیل مطالعه‌لر[5] عنوانی ایله ده تانینان بو قولون، آمئریکادا چئریل گلاتفئلتی[6] و هارولد فروم[7]ون روکرئت‌له بیرچوخ ائکوأله‌شتیرمنین یازیلارینی توپلادیغی «ائکوأله‌شتیری: یازینسال دوغابیلیم‌ده دؤنگه‌لر»[8] آدلی کیتاب، یایغینلاشماسینا یاردیم ائتدی. گلاتفئلتی کیتابین گیریش بؤلومونده ائکوأله‌شتیرینی، «أدبیات و فیزیکسل چئوره آراسینداکی ایلیشکی‌لری اینجه‌له‌مه» اولاراق تانیتدیریر.[9] آنجاق 1990 ایل‌لریندن ائکوأله‌شتیری، أدبی تنقیدین بیلیم‌سل قوللاریندان بیری اولاراق بیلیم‌یوردلاریندا آیاق توتماغا باشلامیش اولسا دا، هله اوقدر تانینمیش یاخینلاشما طرزی اولان، یوخسا ییغجام و چرچیوه‌لی قورام اولاراق دئییل‌دیر.

دوغا و حیاتین یابانجی گوجلرینه توخونان یازار/یازیلار ائکوأله‌شتیری‌نین أدبی قونوموندا رول اوینایان اولموشلار. اؤرنک اولاراق، رالف والدو ائمئرسون[10]ون 1836دا، اؤز آدی چکیلمه‌دن، یاییلدیغی Nature (دوغا) آدلی کیتابچاسیندا اونا بوراخدیغی دوغا ائتکیسیندن آچیقجا یازمیشدیر.[11] آنجاق ائکوأله‌شتیری آمئریکادا چوخلو دئنه‌ی‌اوستوچولوک[12] فلسفه‌سینه دایالی اولسا دا بریتانیادا 1790 ایللرینین رومانتیزم فلسفه‌سینه کؤکله‌نن یازارلارین یازیلارینا دایانیر. [13] آمئریکادا یازیلان ائکوأله‌شتیری‌دن چوخلو دوغانی «اویماق» قوخوسو آلینسا، بریتانیادا داها چوخ چئوره‌یه وئریلدییی آجی ضرردن «اویارماق» وار[14]؛ اؤرنک اولاراق The Song of the Earth (تورپاق تیرینگه‌سی) آدلی کیتابدا، جاناتان بئیت[15]، یاییلماچیلیق[16] مئشه‌لر و دوغانی بوتونلوک‌له تخریب ائتمک‌ده‌دیر، دئییر.[17]

 

---

[1] Ecocriticism

[2] William Rueckert

[3] Literature and Ecology: An Experiment in Ecocriticism

[4] Barry, Peter (2009). Beginning theory: An introduction to Literary and Cultural Theory, Third Edition, Manchester University Press. P284

آنجاق Karl Kroeber، آمئریکالی بؤیوک ائکوأله‌شتیرمن، ایلک کز اولاراق «دوغابیلیم» دئییمینی ائکوأله‌شتیری ایله  ایلگیلی قونودا 1974ده «گراسمئرده (Grasmere) بیر ائو: دوغابیلیم قوتساللیق» آدلی مقاله‌سینده ایشله‌تدییینی دئییر.

[5] Green Studies

[6] Cheryll Glotfelty

[7] Harold Fromm

[8] The Ecocriticism Reader:Landmarks in Literary Ecology

[9] Oppermann, Serpil (2006). Doğa Yazınında Beden Politikası, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi.

[10] Ralph Waldo Emerson

[11] Barry, Peter (2009). Beginning theory: An introduction to Literary and Cultural Theory, Third Edition, Manchester University Press. P284

[12] Deneyüstücülük (Transcendentalism/Transandantalizm)

[13] ibid.

[14] ibid.

[15] Jonathan Bate

[16] Yayılmacılık (Imperialism/Emperyalizm/İmperializm)

[17] ibid.

قلمه‌قوزان 4:

آشاغیداکی سؤزلر، حورمت‌لی عطیه طاهرینین فیس‌بوک صفحه‌سینده‌کی قلمه‌قوزان آدلی کیتابیما، اوخونوشو و دویغولاری اوزره یازدیغی سؤزلره سایین اکبر پاشایینین کامئنتی‌دیر.

اکبر پاشایی‌نین یازدیغی کامئنتی سئوینج‌له، آنجاق اؤتری وورغو ایله پایلاشیرام؛ بؤیله‌جه یاناشمالار، ادبی اله‌شتیری‌ده، عرب تئرمینی ایله «علم المعانی» قونوسونا سیغیشیر. بو تئرمینی آچیقلاماق اوچون دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، رستاخیز کلمات آدلی دَیرلی کیتابیندا گلن مقدمه‌ای کوتاه بر مباحث طویل بلاغت مقاله‌سینده بئله یازمیشدیر:

علم معانی علمی است که زیبایی و تأثیر آثار ادبی را فقط از دیدگاه ساختمان جمله مورد بحث قرار می‌دهد. در این علم که «رعایت مقتضای حال» جزءِ تعریف آن است، باید به این نکته‌ها رسیدگی کرد که در چه وضعی از نظر روانی شنونده، باید با او به اختصار سخن گفت و در چه وضعی با تفضیل. کجا می‌توان فعل را مقدم آورد و کجا بهتر است در آخر جمله بیاید. صفت‌ها را در کجای جمله قرار دهیم. از ادات تأکید کجا باید استفاده کرد.^[1]

ایندی ایسه سایین اکبر پاشایی‌نین یازیسی:

کیتابین باشاباشی دئوریک جومله‌لرله دولودور؛ یانی اوندا گئدن دیل قورولوشو دانیشدیغیمیز برباد شیفاهی دیلین مکتوبلاشمیش وئرسیاسی‌دیر. سانیرام بو کیتابی اوخویانلار منیم کیمی اؤنجه‌دن اؤیرندیک‌لری قوروشلاری ایتیره‌جک‌لر، بو تیپ اثرلرین دیله گتیردییی زیانلار فایداسیندان چوخدور.

شیفاهی دیلین دئوریک قورولوشونون بیزه وئره‌جه‌یی فایدالار نه اولاجاق؟

بیر چوخ یئرده، یارادیلمیش ترکیبی جومله‌لرده فعل‌لر زامان باخیمیندان بیربیرینه اویوشمور؛ بو اوزدن متنی آنلاماغا بیر داها اؤزون، زامانلاری بیربیرینه باغلامالی دوروما گلیرسن.

منیم ادبی سبک‌لردن خبریم یوخدور، رومانی یالنیز اوندان آلاجاغیم لذت اوچون اوخویارام، تورکجه اولان کیتابلاردان دا یقین کی اؤیرنمک مقصدی ایله یولا چیخیرام. قلمه‌قوزانین ریوایتیندن ذره قدر ذؤوق آلمادیم، سایین یازاریمیز ایندییه کیمی اوخودوغو رومانلاری، تانیش اولدوغو یازارلارین آدلارینان بیرلیکده، بیر نئچه سؤز ده اونلار حاققیندا یئرلی یئرسیز کیتابین هر بوجاغینا جالاماق ایسته‌میشدیر. اوخوجو بو ریوایتی اوخومادان اول بیر خئیلک یازار واونلارین کیتابلارینان تانیش اولمالیدیر. طبیعی کی آخیجی اولمایان متنین ایچینده بو قارماقاریشیقلیغی کیتابین اؤزه‌للیی کیمی اوخوجویا سونماق اولماز.

کیتابدا شیفاهی دیله اولان ماراق و اَییلیم ده منیم اوچون خوشاگلمز مسئله‌لردن بیری‌دیر، آراسیرا گرامری سهولری ده گؤز آردی ائتمک اولماز.

---

[1]  شفعی کدکنی، محمدرضا؛ رستاخیز کلمات: درس‌گفتارهایی درباره نظریه ادبی صورتگرایان روس؛ انتشارات سخن، تهران؛ چاپ دوم 1391