یاپییا دایالی اؤیکو

یاپییا دایالی اؤیکو

باشاریلی اؤیکولرین باشلانیشی؛ «سَلَمه خالا» آدلی اؤیکونون باشلانیش جومله‌لرینین چؤزومو

 

احمد صادقی اشرافی، «الف. نورانلی» عنوانی ایله، اردبیل دوغوملو و گؤزل نثری اولان یازارلاریمیزدان‌دیر؛ «قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر» آدی ایله، یازیلدیغیندان ایللر سونرا، بیری بیریندن گؤزل اؤیکولری 1392ده ایشیق اوزو گؤردو. کیتابدا 9 اؤیکو وار و «سَلَمه خالا» او اؤیکولردن بیریدیر.

اؤیکو سلَمه خالانین ائوینین هاردا اولماغی ایله باشلانیر و ائوین دورومو، سونرا سلمه خالانین توصیفی ایله اونون معاشی اوچون گؤردویو ایشلری دئییلیر. اؤیکونون ایکینجی بؤلومو اوشاقلارین سلمه خالایا ساتاشدیقلاری و داها سونرا (اوچونجو بؤلوم‌ده) آنلاتیجینین آناسیندان ائشیتدیی سؤزلر آنلاتیلیر. بو اوچ بؤلومون بیربیرینه و بوتونلوک‌ده اؤیکونون ایچ قورولوشونا اویوشدوقلاری ائتمن [عامل] نه‌دیر؟ اؤیکونون ایلک باشلانیش جومله‌لری اونون بوتونلوک‌ده آماجلایان تعلیقه نئجه یاردیم ائدیر و اونو داها دا شیددتله‌ندیریر؟

باشلانیش جومله‌لر اؤیکونون گیریش قاپیسی اولاراق اونون بوتونلویونه اویمالی و ائتکیسینه یارارلی اولمالی‌دیر. بو اوزدن، اؤیکونون ایلک پاراگرافینا یاخینلاشساق، بو پاراگراف اؤیکونون «تعلیق» یاپیسینا نئجه یاردیم ائتمه‌سینی آچیقلایا بیلریک:

"بالا باغمئشه"دن اوزانان توزلو یولون آیریجیندا دوران "ملا باغی"، قاش قارالاندا شیریم یولو اودان نهنگه بنزه‌ییردی. باغین شیمالی حصارینا سؤیکه‌نن چَرقد بویدا داخمادا سلمه خالا یاشاییردی.

ایلک باخیشدا بو پاراگراف بیر آدرس کیمی گؤرونور و بلکه ده هئچ گرکلی اولمایان جومله‌لردیر اؤیکونون قالانینا گؤره؛ آنجاق باشاریلی اؤیکو (و بو اؤیکو «الف. نورانلی»نین ان باشاریلی و یاپییا دایالی اؤیکولریندن اولاراق) ایلک جومله‌لریندن اؤیکونون آماجینا یاردیم اولسون دئیه سؤزجوک سؤزجوک یاپی اوزره قورولمالی‌دیر. سلمه خالانین «ایکی قیز، ایکی آی پارچاسی. بیربیریندن گؤزل» بالالاری واردی، بیری «هئیوا» بیری «نار» آدیندا. بو گؤزل قیزلار سلمه خالانین باغچاسینین باری‌دیر، گوللو بوداقلی. سلمه خالانین اوشاقلارین اونا ساتاشدیغی «سلمه خالا گلدیلر، دام داشووی دَلدیلر / اینانمیرسان اینانما، هئیوا ـ ناری دَردیلر!» اوخوودوقلارینا «جینله‌نمه‌یی» و چیغیر باغیر سالماغینین نه‌دنی سون جومله‌لره قدر آسیلی قالیر؛ و بو آسقییا [تعلیق] قورولان زمینه اؤیکونون ایلک سؤزجویوندن باشلانمیش‌دیر. آنجاق آجی اولای و اؤیکونون قول بوداقلارینی بیر یئره ییغان جومله سون جومله‌دیر:

گئجه‌لرین بیرینده کی سلمه چؤرک یاپماقدایدی، قودورغون‌لار قوزغون کیمی ائوه باسقین ائدیب، ایکی قیزین شرفینه توخوندولار. سحر سلمه ائوه گیره‌نده، هئیوا نارینی بوداقدا یوخ، دیره‌ک‌لردن آسیلی گؤردو.

سون بؤلومو اوخویاندان سونرا، ایلک باشلانیش پاراگرافین آچدیغی و یاراتدیغی زمینه‌سینه داها دقیق یاناشا بیلریک؛ بو پاراگراف‌دا اوچ کره «باغ» سؤزجویو ایشله‌نیب، و سلمه خالانین داخماسی دا «باغین شیمالی حصارینا» سؤیکه‌نمیش‌دیر. نظره گلیر، هئچ اولماسا، سلمه خالا باغین یییه‌سی ده اولماسا، باغا قوروقچودور. بو اوزدن اوشاقلارین ساتاشدیقلاری «هئیوا ـ نار»، سلمه خالانین قورودوغو باغین باری سانیلیر.

آنجاق بو آچیلیش یالنیز باغ کلمه‌سی ایله دئییل، باشقا شئیلر ده وار. ساده‌جه سلمه خالانین «چَرقد بویدا داخما»سینین هاردا اولماغینی آنلاتان جومله‌لرده قورخونج تصویر وار: «قاش قارالاندا شیریم یولو اودان نهنگه بنزه‌ییردی». بو بنزه‌تمه اؤیکونون ایلک و ایکینجی بؤلومونه گؤره یئرسیز بیر بنزه‌تمه‌دیر، نه ایسه اوچونجو بؤلومه گلینجه گؤرونور نه‌قدر یئرینه اوتوروبدور. پاراگرافین سون جومله‌سی بو قورخونج تمثیلدن سونرا سلمه خالانین داخماسینی، دئمک یاشاییشا دیره‌نه‌جک دیره‌یی، «باغین حصارینا سؤیکه‌نمیش»دیر. سلمه خالانین ایچینده یاشادیغی ائو، اونون بوتون وارلیغی گؤسترن ائو، «باغ»ـا ـ ایچینده بارلی بوداقلی، «هئیوالی ـ نارلی» آغاجلار اولان باغا ـ سؤیکه‌نیر؛ بو جومله سلمه خالانین «آمان زامانی ایکی قیزی. دوزگون آندی ایکی بالاسی‌نین جانی» اولدوغونو داشیییر اؤزونده. داها دا آچیق دانیشسام، بو جومله سلمه خالانین یاشام دورومونو («چَرقد بویدا داخما») و اونو یاشاما باغلادیغی نه‌دنلرینی (هئیوا و نار آدلی قیزلاری، یاشام باغینین میوه‌لری) سرگیله‌ییر.

یاپییا دایالی اؤیکو، ایلک سؤزجویوندن بئله، اوستونده فیکیرله‌شمیش و هر جومله‌سینه پیلان تؤکولموش اولمالی‌دیر؛ باشلانیش جومله‌لر بیر بوتونلویون ویترینی ساییلیر و بو اؤیکو باشاریلی باشلانیشی ایله اوجومله اؤیکولردن‌دیر. بالاجا ایکی جومله‌لی بیر پاراگراف اؤیکونون باشلانیشیندا، دئمک اولار اؤیکونون بوتونلویونو اؤزونده داشیییر و باجاریب‌دیر داها ایلک سؤزجوک‌لریندن آماجینا یاردیم ائتسین.

مقاله

دیکتاتورلوغا دؤزمه‌ین قاپی!

اَدبیات ایله اَدبی تنقیدین گئدیش سوره‌جی اوزره

شریف مردی

«تنقید بیلیم دئییل. بیلیم معنالار اوزه‌رینده چالیشیر. تنقید معنالاری اوره‌تیر.»

رولان بارت

اَدبی تنقیدین هاردان باشلانیب ایندییه کیمی و داها سونرالار هارا واراجاغی قونودا چوخلو یازیلیب؛ آنجاق ادبی تنقید اؤز قارینداشیندان، ادبیات‌دان، آیریلان دئییلدیر هئچ زامان. رولان بارت، تنقیدی یازیلمیش اثردن آلان معنایا اؤزللیک وئرمه، اؤزل معنا تؤره‌تمه بیلیر. باشقا سؤزله تنقید بیلیم‌له اوخوماق آراسی بیر آلاندادیر بارت‌جا[1]. نه ایسه اَدبیات‌لا تنقید آراسیندا بؤیوک اورتاقلیق وار: هر ایکیسینین آماجی اوتوریته‌دن قاچماق، اونو چؤکورتمک‌دیر. سیاوش جمادی «درآمد به تبارشناسی رمان و نقد ادبی[2]» یازیسیندا، اَدبیاتین اوتوریته‌نی داغیتما سوره‌جینی آچیقلارکن، نئجه قوتسال متن‌لرین و اونو یوزان کیلیسا تشکیلاتی اوتوریته‌سیندن قاچما آماجی ایله اَدبیاتین اؤزه‌للـه‌شمه‌سیندن و یازارلارین کلاسیک اثرلره، اؤزه‌للیک‌له یونان و روم اَدبیاتینا اوز توتماسیندان دئمیش و سونرا یازارین معنا قونوسوندا اوتوریته مرکزینده اوتورماسینی، داها سونراسی اَدبی تنقیدین بو یازار اوتوریته‌سیندن قاچماغی یاخشیجا آچیقلامیشدیر. مقاله‌نین یازاری، رولان بارتین «مؤلفین اؤلومو» قورامینا توخونموش (قورام دئییل ده بیر چاغیریش‌دیر دئییر بو!) و خوش دیل‌له بارتین مؤلفه قبیر قازماغینی دا یئنی بیر اوتوریته تؤره‌تمک کیمی بیلمیش: بوندان قاباق یازار معنا اوزه‌رینده آللاهلیق ائدیردیسه بوندان سونرا تانریلیق سیراسی اوخوجو/لار/ـا چاتیر، و کیمسه‌یه بویون اَیمه‌دن معنا تؤره‌تمک‌ده چاپدیران اوخودوجودور. آماجیم او مقاله‌نین آچیقلاماسی یوخسا اؤزه‌تینی گتیرمک دئییل‌دیر. میشئل فوکو[3] ایسه «مؤلف نه‌دیر؟[4]» آدلی مقاله‌سینده مؤلفه بیر نسنه کیمی یاناشیر. آنجاق اومبئرتو ائکو[5]، بارت‌دان سونرا اَن تانینمیش گؤسترگه‌بیلیم‌چی و ایتالییان دوشونور، «تاویل و آشیری تاویل[6]» آدلی مقاله‌سینده متنه گؤره معنا تؤره‌تمک‌ده اوخوجویا سینیرسیزلیق حاققی وئرمیر. بو آرا مؤلفه قونوم وئرمک یوخسا اونو یئریندن جایدیرماق، یوخ ائتمک و یئرینه منتقدی یوخسا اوخوجونو سالام صالاوات‌لا اَیله‌شدیرمک، چوخلو چلیشکی‌لر و دارتیشمالار یارادیب، ایش ده ائله اوتوریته مرکزینی داغیتماق‌دان قایناقلانمیشدیر هر حالدا[7].

 بئله ایسه اَدبیات و اونون قارداشی، اَدبی تنقید، بوتونلوک‌له اینجه صنعت و تنقید، نئچه‌سس‌لی‌لیک‌دن یارانان‌دیر. اوتوریته‌یه قاپسانمیش دورومدا اینجه صنعت یوخ اولوب چورومه‌لی، آیاق آلتیندا اوتوریته مرکزینین «آفرین آفرین» یوخسا اَه توفو ایله قارشیلاناجاق‌دیر. دوزو داها اینجه صنعتین دورومو و قونومو دَییشیلیب‌دیر؛ متن و اثرین تکجه‌ـ‌معنالی اولدوغو و اونون قوتسال اولماسی چاغدان کئچمیشیک. بئله ایسه متنه معنا یاراتماق و یوزماق داها متنین اؤزوندن اولموشدور. اَدبیات و اونون اوزه‌رینه یازیلان تنقید تک‌باخیشلیلیغی گؤتوره بیلمز؛ اولاسی دا دئییل. ایلگینج شئی بودورکی اوتوریته‌یه قاپسانمیش دوروم/توپلومدا مؤلف و بعضن داها گولونج اولان، بو دورومون منتقیدی ده اؤز اوتوریته‌سیندن جانی، مالی و سؤزو ایله ساوونماقدادیر و اؤزونه خیردا دیکتاتورچولوق توکانی آچیر؛ بئله بیر دونیادا ادبیات یوخسا تنقید هئچ زامان دیرچه‌لیب گَلیشمز. ادبیات، نئجه‌کی اونونلا یاناشی آیاقلاشان تنقید، اؤز قونوموندا اوتورماق، آیاق توتوب یئریمک ایسته‌ییرسه باخیش فرقلیلیک‌لرینه دؤزمه‌لی‌دیر. اینجه صنعت دئموکراسی ایله اوغراشان اؤلکه‌ده دوغرولا بیلر. بوردا منم‌ـ‌منم‌دن سؤز گئدیرسه اَدبیات و اینجه صنعتین اؤلومونه قول قویولماق‌دیر[8]. اینجه صنعت دیکتاتورلوغا بویون اَیمه‌ین صنعت‌دیر. بیری بیرینین سؤزونو قاوراماسینا (دَرک) تلاشلانمانین چاغیندا تنقید یارانا بیلر.

اَدبی تنقید نه‌دیر او زامان؟ بو سورغونون اوزه‌رینده کیتابلار یازیلیب، دارتیشیلان سؤزلر اولوب.. اونون مانع و جامع تعریفه سیغماماسیندان دانیشان اولوب.. بلکه تنقید یول‌لاریندان یوخسا تنقیده یاخینلاشما تورلریندن دانیشیلسا داها آچیق آیدین سؤزلر اورتایا قویولار! بو قونودا ایسه چوخلو کیتابلار یازیلیب، درسلیک‌لر ساهمانلانیب و اَلده‌دیر ده هامیسی. بو اوزدن بئله ده سوروشا بیلَریک: اَدبی تنقید نه اوچون اولمالی‌دیر؟ آماجی نه‌دیر؟ نئجه اولمالی؟

ماتییو آرنولد[9] اَدبی تنقیدی «غرض‌سیز چالیشمالار، اَن یاخشی ائییتیم‌لر و فیکیرلری دونیادا یایماق اوچون[10]» تعریف ائتمیشدیر. غرض‌سیزلیک بیلیریک ایمکانسیزدیر، بونون پیس یؤنو اولاراق یاخشی یؤنو ده اولمالی‌دیر. جومله‌نین قالانینا کئچیریک‌سه دیکتاتورلوق کؤلگه‌سی یئنه اؤزونو گؤسترمک‌ده‌دیر بو تعریف‌ده. یاخیشی ائییتیم و فیکیری کیم بللی ائده‌جک‌دیر گؤره‌سن؟ و نه‌دیر اَصلن یاخشی ائییتیم؟ اَدبیات و اَدبی تنقید ایسه بو کؤلگه‌نی یوخ ائتمک ایسته‌ییر. 19جو یوز ایلین اَدبی منتقیدین بو جومله‌سیندن اَدبی اثرین چؤزولمه‌سی و یاخشی‌ـ‌پیسین بلله‌ندیریلمه‌سی ده آلینیر.

سؤز ده ائله اثرین چؤزمه‌سینده‌دیر: اوتوریته کؤلگه‌سیندن قاچان اَدبیات اؤزونه یئنی بیر اوتوریته یاراتمیشدیر و اؤزونو اَثرین و معنانین تکجه آللاهی بیلیردی؛ بارت‌دان داها چوخ قاباق، اَسکی یونان فیلسوفلاریندا بیله، مؤلفین معنایا یییه دورماسینا قارشی چیخمیشدیلار. رولان بارت بو سؤزلری بیر یئره ییغیب «مؤلفین اؤلومو» بیلدیریسینی یایدی. مؤلف اَثرینی یایاندان سونرا باسدیریلسا داها اَلی اَثردن چیخان یوروم‌ـ‌یوزوم‌دان باغلی اولاجاق. بو سیرادا مؤلف‌دن آیریلیب یالنیز اَثرین اؤزونه دیققت یئتریمک، «فورمالیست‌لر» یوخسا «یئنی تنقید» کیمی آخیملار اوزه چیخاردی. مؤلفی بوراخیرکن اَثری ده اؤز قونوموندان، اولوشدوغو دورومدان، اؤز توپلوموندان بیله آییردی. یالنیز و یالنیز متنین اؤزو، جومله‌لری ایله، سؤزجوک‌لری و یازیلیش طرزی بیله اؤنم تاپدی[11]. ایش او یئره گلدی مؤلفی باسدیریب اوخوجونو دیکه‌لتدی تاخت اوسته. «آلیملاما ائسته‌تییی[12]» بو آرا اؤزونه یئر قازاندی..

آنجاق اَدبی تنقیدین گؤره‌وی اوتوریته مرکزینی داغیتماق‌دیرسا یئنه متنه قاییدیب، متن‌ده اولان، یازارین اؤزو بیله خبری اولمادان، متنی قاپسامیش ایدئولوژینی چؤزمک گره‌کیردی. ایدئولوژی دیکتاتورلوق یاپیسی اولان توپلوم/باخیش/دورومون دایاق دیره‌یی‌دیر. بونونلا بئله «مارکسیزم تنقیدی»، «فئمئنیزم تنقیدی» و... اوزه چیخدی و اثرین اوزه‌رینه کؤلگه سالان ایدئولوژی‌لرین چؤزمه‌سی ایله تک‌باخیشلیلیق آلتیندان بویون قاچیریردیلار. بونلار هره‌سی بیر باخیش اولاراق متنین ایچینده و متن اونون ایچینده چابالایان باخیشین آچیقلاماغینی آماجلاییردیلار. ایدئولوژی اونا اویموشلاری ائله اویدورور کی بیلمه‌سینلر اویدورولوبلار؛ بو اوزدن اَدبی تنقید بو طرز یاخینلاشماقلا او ایدئولوژینین چؤزمه‌سینی آماجلاییب، اوتوریته مرکزینی داغیتماق ایسته‌ییر.

نه ایسه بعضن بئله سویوت و سرت یاخینلاشمالاردا، اؤزه‌للیک‌له «یئنی تنقید» کیمی اَدبی تنقیدلر، متنی اولوشدوغو زمینه‌سیندن آییریردی و چاش‌ـ‌باش ووران معنا دا تؤره‌دیردی اونا. بو اوزدن بیر داها یازارین و متنین یارانما اولایلارینا و یاپیلارینا یئنیدن دیققت یئتریمک‌له «یئنی تاریخسل‌چیلیق» کیمی قوراملار دا قونوم تاپدیلار.

هر حالدا بو چکیش برکیش‌له بعضن اَثرین یاخشی‌ـ‌پیسلییی اونودولور، منتقید بیر چؤزومله‌ییجی اولور یالنیز. بعضن ائله اولوردوکی منتقید هئچ بئله قونولارا گیرمک ایسته‌میردی؛ بئله‌ـ‌بئله گیریش‌لره ده قارشی دوروردو. نه ایسه یئنه بو سورغولار اؤز یئرینده ایدی. اَدبی اَثر هانسی اَثردیر؟ اَثر یاخشی‌می پیس‌می؟ کیم بونلاری آچیقلایا بیلر؟! اَصلن اَثر اَدبی‌دیرمی؟ اَلبته یئرسیزـ‌یئرسیز و نه‌دن‌لره دایانمایان نظر وئرمه‌لر هئچ زامان دوز اولمازدی. آنجاق سؤزجوک‌جه critic یونانجا kritikos سؤزجویوندن آلینمیش "ژوری هئیأتیندن حوکمو اعلام ائدن کیمسه" آنلامیندا؛ نقد ایسه "دوزو اَیری‌دن سئچمه" اولماقلا منتقیده دَیرله‌ندیرمه حاققی دا وئریله بیلر. نوئل کارول[13]، آمئریکالی فیلسوف، کیتابیندا[14] ایشاردیغی کیمی، اَثرین یاخشی یوخسا پیس‌لییینه سؤز آتان منتقد نئچه زمینه‌ده گره‌یینجه اوزمان اولمالی‌دیر دئییر ده، آنجاق اَثرین منتقید وَریندن دَیرله‌ندیرمه‌سیندن کئچه‌ممیر. سؤز بوردادیر: دَیرله‌ندیرمه حاققی اونا وئریلن کیمسه دیکتاتورلوغا ساری سوزه‌ممزمی؟ تنقید اؤزو اوتوریته آلتیندان قاچماق ایسته‌ییردی؛ بئله ایسه منتقید اؤزو یئنی دیکتاتورلوق قورا بیلمزمی؟ قورار دا چؤزر ده دیکتاتولوق یاپینی! آنجاق بو قاپی دیکتاتورلوغا دؤزن قاپیلاردان دئییل. نقد یاپیسی دیکتاتورلوق گؤتورمز بیر یاپیدیر.

---

[1] Roland Barthes, Criticism and Truth, trans. Katrine Pilcher Kenueman, London, Continuum, 2004, p. 32.

[2]  سیاوش جمادی، انکار حضور دیگری، انتشارات ققنوس، 1394، ص 9ـ68.

[3] Michel Foucault (1926-1984)

[4] The Essential Works of Michel Foucault 1959-1988, vol. 2, Aesthertics: Method and Epistemology, Ed. James Faubion, trans. Robert Hurley et al. (New York Press, 1998)

[5] Umberto Eco (1932- )

[6] Umberto Eco, Richard Rorty, Jonathan Culler and Christine Brook-Rose, interpretation and overinterpretation, Ed. Sefan Collini, Cambridge University Press, 1992 (1994), pp. 23-67.

[7]   20جی یوز ایلده ادبی تنقید اؤزونو اوزه‌رینده چالیشدیغی و چؤزدویو یازیلمیش اثرلرله ائش توتموش. چوخلو منتقدلر اؤزلری بؤیوک یازار دا اولموش‌دور.

[8]   نثر منیم‌له باشلانمیش، شعر منیم شعرلریمه دایالی آیاق توتوب.. بئله بئله لاخلاق سؤزلر مؤلفین اؤز آغزیندان ائشیدیلن چاغدا همن دیکتاتورلوغون درین قاتلارا ایشله‌مه‌سیندن خبر وئریر. دئمک اوتوریته‌دن قاچان آدام اؤزو یئنی دیکتاتورلوق قوروب. (اؤز قولاغیملا ائشیتدیییم سؤزلردن‌دیر بو بیزیم گلیشمه‌میش اؤلکه‌میزده!) هئچ کیم ائتکیلی اثرلری یوخسا آددیملاری دانماق ایسته‌میر.

[9] Matthew Arnold (1822-1888)

[10]  چارز برسلر، درآمدی بر نظریه‌ها و روش‌های نقد ادبی، مترجم مصطفی عابدینی فرد، انتشارات نیلوفر، 1393، ص. 28.

[11]  شعرین و نثرین بیچیم قونوسونا توخوندولار.. جومله هاردان باشلانیب، هاردا بیتیب.. هاردا آرا وئریلیب..

[12] Reader response criticism (Alımlama estetiği)

[13] Noël Carroll (1947- )

[14] Noël Carroll, On Criticism, London, Routledge, 2009.

قلمه‌قوزان 1:

قوم‌دان اولماق
حمید قرائی
 

بیر قوملو اولاراق قوم‌دا ایلک تورکجه رومان چیخما سئوینجینی یاشاسام بیله «قلمه‌قوزان» رومانی‌نین بیر یاندان قوملو دیگر یاندان ایسه قوملو اولمایان اؤزللیی‌نین آلتینی چیزمه‌لی‌یم. گونتئر گراس کیمی یازارلارین ان قاباریق اؤزللیک‌لریندن بیری، آلمان بیر یازار تانیندیغی تقدیرده آلمان کؤکنلی اولماماسی‌دیر. بو اؤزللیک جئیمز جویس کیمی یازارلاردا اولسا دا بو ایکی یازارین آراسینداکی بؤیوک بیر فرقلی‌لییی گؤز اؤنونه سرگیله‌ییر. اصلینده گونتئر گراس‌، اؤزونو یازماغا قامچیلایان تمل فاکتورلاردان بیرینی باشقا بیر یئردن ـ گدانسک‌دان ـ گلیب یئنی یوردو ـ آلمانیادا ـ غریب یاشاماسیندان بیلیر. من بو مسأله‌نی شریف مردی‌نین یالنیز بو اثرینده دئییل بلکه بیرچوخ اؤیکولرینده ده گؤرورم. اصلینده یازارین ـ اؤزللیک‌له بو اثرینده چوخ گؤزه چارپیر ـ بیر یئرده ساکین اولماماسی، دئمک باشقا بیر یئرده دوغولوب آیری بیر یئرده بؤیومه‌سی اثرین روحونا جالانمیش‌دیر. «قلمه‌قوزان» کیمی شخصیت‌لر سانکی بیر چاغری‌یلا گلیب «اول» دئیینجه اولورلار. آتاسی‌نین آغزیندان چیخان حیکایه‌لر، دابباق، اؤزو، شاهزاده، پیشیک‌دن، آشاغی یوخاری سونونا قده‌ر بیر شئیین تاماملانماسی اومولمور. عمی جانلانیر دا اؤلور؛ بیتمک توکنمک بیلمه‌یه‌ن یوروم یوزوم‌لار قویروغو بیر شئیین باشا چاتاجاغی خبرچیسی دئییل. دوراقساماماق هر یئرده حاضیردیر. یازار سؤز آراسیندا سؤز آچیر، اوخوجویلا میرت ائدیر ده بیر شئی بیتمه‌سینی گؤزله‌مک ایشینی زکیجه بوش ایش‌لر بیلیر. مین بیر گئجه داماریندان کسیب فیشقیردان قانین رومانین تابلوسونا سرپیر. آنلاتی قوم دنه‌لری کیمی آغیرباشلی بیر شکیلده زویوشور. یازار قوم‌دا یاشاسا بیله قوم‌دا دئییل، گرگان‌دا افرا پارکیندا، بیلیم‌یوردوندا، خیال گوجویله بیر شئی‌لر یارادارکن الدن اوزاق ویا بیله‌سینه واریلمایان بیر سئوگی حسرتینده‌یکن تامامن سکونتسیزلیک ریوایتچیسی اولور. دستانین قایناغی یوخو مو بیردن‌بیره یوخلاماماغا نه‌دن اولان عاجاییب بیر وارلیق می آغیزلاردان آغیزلارا دولاشان ناغیل‌لار می؟ اؤنملی دئییل کی هئچ، آراماسی بوش بیر شئیه بنزه‌ییر. چونکو «گئرچک»، غایی عیللت، کسینلیک، سونوج و هرهانگی باشقا بیر شئی بولوندوغو شکیده، بو اثرده گؤزللییی دادابیلمه‌ریک. بو رومان‌دا گؤزللیک ساکینسیزلییینده اؤزونو گؤسترمک‌ده‌دیر؛ هئچ یئرده‌لیک‌ده، ریوایتین اؤز گئدیشینده، بیلینج‌آلتی‌نین اؤزباش آخیشیندا، بؤیرک یئتمه‌مه‌زلییی و رومانداکی چئشیتلی کاراکتئرلرین بیر آنلاتینی سوردورمک‌ده کئیف اوستونده اولوب اولمامالاریندا.

تنقید اوزره..

تنقید اوزره..

 

آلبر تیبوده[1]، تنقید فیزیولوژیسی[2] آدلی کیتابیندا، اوچ چئشیت تنقیددن آد چکمیش: «آغیز تنقیدی» ، «اوزمانلار تنقیدی»، «صنعت‌چی‌لر تنقیدی». آغیز تنقیدیندن آماج، دئییشیب یازیشمالاردا، خصوصی اولاراق مکتوبلاردا و ها بئله گونده‌لیک یازیلاردا گئدن تنقیدلردیر؛ اوزمانلار تنقیدی ایسه، تنقیدچی اوستادلارین یازدیقلاری مقاله‌لر و آکادئمیک تنقیددیر. اوچونجو تنقید ایسه، تیبوده‌نین نظری‌جه، اینجه‌صنعت‌چی‌لرین باشقا مسلک‌داشلاری اوچون یازدیقلاری تنقیدی باخیشدان عیبارت‌دیر. آنجاق اوچونجو تنقید، چوخلو اینجه‌صنعت‌چی‌نین اؤز گؤروشو و باخیش آچیسی اولاراق نظره گلیر. اینجه‌صنعت‌چی تنقید یازدیقدا، أثره گؤیلوندن کئچن و باخیشینا اویان آچیدان یاناشیر و بئله‌لیک‌له اؤز باخیشینی باشقاسینین أثرینی دیده‌له‌ییب چؤزورکن اورتایا قویور. بو تنقید بوتون أدبیات تاریخینی قانادی آلتینا آلمیش کیمی‌دیر.

بیر یاندان باشقا گیریشیم‌له ایکینجی تنقیدی، اوچونجونون و بیر ده اینجه‌صنعت و گؤزللیک فلسفه‌سی ایله اوغراشان فیلسوفلارین تاریخ بویو یازدیقلارینین اؤزه‌تینی بیر یئره ییغیب، دَرله‌ییب، قورام قوراراق تنقیده گیرمک، همن اوزمان اوستادلارین ایشی ده سانماق اولار. اوبیری یاندان اوچونجو ایله بیرینجی تنقیدین آراسیندا دا اوقدر بَلیرلی چیزگی یوخدور! بعضن داهی صنعت‌چی‌نین باشقا مسلک‌داشی ایچین یازدیغی تنقید ده، «آغیز» تنقید بؤلومونه لاییق‌دیر. بیر سؤزله بو اوچ چئشیت تنقید، آرتیق اوقدر بیربیریندن فرقلی و آیری اولان یاخلاشیملار دئییل‌دیر.

اوسته گتیردیییم آچیدان تنقید قونوسونا گیرمک، تنقید دوغاسی‌ندان بَلیرلی بیر شئی قاباغا قویا بیلمَز. تنقید، یوروم‌ـ‌یوزوم دئییل؛ هئچ چؤزوم ده دئییل. أثری تفسیر ائدیرکن، دَیَرله‌ندیرمه‌یینه دئییل، مفسر اونون آنلاماغینا چالیشیر؛ بئله‌لیک‌له قوتسال متن‌لرین اوزه‌رینده چالیشان کیمسه‌یه «مُفَسِّر» دئییلیر. بو اوزدن، مفسر أثرین صنعت‌سل یؤنونه توخونماغا گیریشمیر گئنللیک‌له؛ اوسته‌لیک قوتسال متن‌لرین دَیرله‌ندیرمه‌یی ده هئچ قونو دئییل‌دیر مفسرلر اوچون. آنجاق «نقد» کلمه‌سینه گلینجه، کؤک باخیمدان «دوزو أیری‌دن سئچمک»دیر. «تنقید»دن سؤز ائدیرکن، أثرین أیریسینی دوزونو آختارماق، بیر سؤزله ائله «چؤزمک» نظره گلیر ایلک باشدان و دَیرله‌ندیرمه یوخسا یارغیلاماغا اوقدر ده یاناشمیر؛ نه ایسه یونانجا kritikos سؤزجویونه باخاندا، «ژوری هئیأتیندن حوکمو اعلام ائدن کیمسه» آنلام‌دا گلمیش. یونانجادان آلینمیش critic سؤزجویو باتی‌دا أثرین دَیَرله‌ندیرمه‌سینه و البته یارغی قاپانینا قویماغا ماراقلی‌دیر؛ شوبهه‌سیز أثرین دَیَرله‌ندیرمه سوره‌جینده «چؤزمک» ده وار! یوخسا أثری آنلامادان، تانیمدان، اونون چئشیت‌لی قاتلارینا وارمادان، بیر Critic اونو دَیَرله‌ندیره بیلمز. یانی تفسیر، تنقیدین مقدمه‌سی‌دیر باشقا سؤزله.

نه ایسه بو «دوزو أیری‌دن سئچمه» یوخسا «حوکمو اعلام ائتمه» کیمی سؤزلر، تنقید آلانیندا، دونکیشوت‌لار یاراتمیش‌دیر! آغینا بوزونا باخمادان قلم سورتمک، آغیزا گلنی اؤتورمک.. «منتقد» تانینماق اوچون بلکه ده نه‌بیلیم بیریسینی یئره یاخما اوبیریسینی گؤیه یوکسه‌لتمه، یوخسا دوست‌جا دییه، سِفارشی «اؤیمک» یا دا «سؤیمک» کیمی ترپه‌شمه‌لرله اوغراشمیش تنقید ساحه‌سی و داها دا قارماقاریشیقلیغا یول آچمیشدیر.

بلکه آیری آچیدان تنقید گیریشینه یاناشساق: تاریخ بویو تنقید سوره‌جینده أثرین نئجه چؤزولمه‌سینه و دولاییسی ایله دَیَرله‌ندیرلمه‌سینین نئجه‌لییینی ایکی یئره بؤلمک اولار: 1) أثره اؤز اؤزلویونده، باشقا هر شئیدن یان اولاراق، اوبژِکتیو یاناشما؛ 2) أثردن دیشاری هر شئییه أل اوزاتماق‌لا اونون چؤزمه‌سینه یاردیم گؤتورمک. بو ایکی بؤلومون آراسیندا اؤزل چیزگی وار: أثرین دیشاریسینا چیخماق، یوخسا أثرین ایچینده قالماق! بیرینده أثر، باشقا هر شئی‌له برابر (یازارین بیوگرافی‌سی، کئچیردییی اولایلار، یاشادیغی دوروم، باشقا أثرلری، یازارین اؤز نظری و ...)، تنقیدچینین اؤنونده‌دیر. اوبیریسینده ایسه، تنقیدچی یالنیز أثره باخیر (بوردا داها دوغروسو «متن» دئمه‌لی‌یم!). بیرینجی قولون دالیندا دورانلارین کئچمیشی چوخ اوزاقلارا دا قاییتماسا، ییرمینجی یوز ایلین تقنید قولونو قاپسامیش اولدولار. «یئنی تنقید» ایزله‌ییجی‌لری، «شیکاگو اوخولو» تنقیدچی‌لری و باشقالار بو سیرادادیر. ایکینجی دالا گلینجه، أسکی یونانیستانا قدر اوزانیب گئدیر؛ ارسطودان توت ایندیکی «یئنی تاریخسل‌چی»لره قدر.

آمما گئرچک‌دن تنقیدچی «أثرین» تنقیدینه نئجه گیریشمه‌لی‌دیر؟ تنقیدچی یالنیز چؤزومله‌ییجی‌می، یوخسا أثرین صنعت‌سل یؤنلرینه گیریشیب دَیرله‌ندیرمه‌یه و یارغیلاماغا دا حاققی وار؟ تنقید سوره‌جینده اؤزل چرچیوه دوزه‌نلنمیش‌می هئچ؟ یوخسا بو مئیدان‌دا چاپان ایسته‌دییی یؤنه چاپار!

تنقیدی باخیش اوچون چئشیت‌لی قوراملار [نظریه]، اؤزللیکله ییرمینجی یوز ایل‌ده، چرچیوه‌لی اولاراق آرایا گلمیش. آنجاق بونلار «چؤزوم‌سل تنقید[3]» اولاراق یالنیز «متن»ی أله‌شتیرمک اوچون دئییل ده، دونیایا نئجه باخما طرزیدیر. بو اوزدن، بلکه أثری دیده‌له‌ییب ألک‌دن کئچیردیرکن، تنقیدچی، نظرینه آلدیغی قورام اوزره، او أثری قاپسامیش ایدئولوژی‌یه توخونور. اؤرنک اوچون «مارکسیزم تنقیدی» اوزره بیر متنه یاخینلاشان تنقیدچی، لویس تایسن[4] کیتابیندا[5] آچیقلادیغی کیمی، أثرین کاپیتالیزم، أمپئریالیزم و باشقا قاتمانچی‌لارین [طبقه‌گرا] دَیرلرینه قول قویوب قویولماماغینی آراشدیرار؛ و أثر بئله‌نچی دوشونجه‌لره ایسته‌یَرک یوخسا ایسته‌مه‌دن قاتیلمیش‌سا، تنقیچی متنی قاپسامیش بو یؤنلری آچیقلار! و... آنجاق هئچ تنقیدی قورام اؤز ایچینده اوقدر ده باغلی دئییل‌دیر؛ بیر نظریه‌ده، چئشیت‌لی دوشونورلَرین چئشیت‌لی گؤروش‌لری وار، بعضن بو فرق‌لر آیریما دا سونوجلانیر.

ییرمینجی یوز ایلین یایغین تنقیدی قوراملاریندان آد آپارماقلا، یالنیز اؤتری کئچسک: روس فورمالیسمی، پسیکانالیز [روانکاوی]، فئمئنیزم، مارکسیزم، آلیملاما ائسته‌تییی [واکنش خواننده]، یئنی تنقید، یاپیسالچیلیق [ساختارگرایی]، گؤسترگه‌بیلیم [نشانه‌شناسی]، توپلوم‌بیلیم [جامعه‌شناسی]، دیل‌بیلیم [زبان‌شناسی]، بلاغت‌بیلیمی، یاپی‌سوکوم/ یاپیسیزلاشدیرما [واسازی/ شالوده‌شکنی]، یئنی تاریخسل‌چیلیک [تاریخ‌گرایی نوین]، کولتورل تنقید، لئزبیین/ گئی/ کوییر تئوریسی، سؤمورگه‌چیلیک سونراسی [پسا استعماری]، ائکوأله‌شتیری/چئوره‌أله‌شتیری [بوم‌نقد]، و..

تنقیدچی بونلارین هانکیسینی سئچیرسه، ـ طبیعی‌دیر أثره داها اویغونلارینی سئچه‌جک ـ قورامین اورتایا قویدوغو آچیدان أله آلدیغی أثره گؤز دولاندیردیقدا گیزلی یا دا آچیق ایلیشکی‌لری دسته‌کله‌ییب، اونلاری سئچدییی قورامین سوزگه‌جیندن کئچیررک نظرینی دئییر. بو قرارلا أثره ایشله‌میش ایدئولوژینی ده آچیقلاییر؛ دوغروسو ایدئولوژی ایشینی گؤسترمک‌له دئییل گؤسترمه‌مک‌له گؤرور؛ بو اوزدن تنقیدچی ایدئولوژیلرین اؤرت‌باس ائتدییی پرده‌نی قیراغا چکیر! بو سیرادا گؤزل أثردن بئله قورخونج ایدئولوژیک سونوجلار اوزه چیخار..

اوسته سیرالادیغیم یاخلاشیملارین بیرچوخو، تنقیدین اؤزو کیمی، دیسیپلین‌لرآراسی [میان رشته‌ای] چالیشمادیر. مثلن چئوره‌أله‌شتیری: چئوره‌بیلیم [ائکولوژی] و أدبیات آراسی آلاندان دوغولموشدور؛ و طبیعی‌دیر أثره یاناشما دا بونلارین وئردییی باخیش آچیدان یارارلاناراق، سونوندا تنقیدچینین ایسته‌یینه باغلی‌دیر. و بیر سؤزله بلکه تنقید بونلارین هامیسینی بیر یئره ییغالی، اؤزو باشقا چالیشمادیر دئمک ده اولار.

نه ایسه نظره گلیر بئله چرچیوه‌لی قورام‌لار چوخلو چؤزومله‌مه‌یه ساری ماراقلی‌دیر و او قدر دَیرله‌ندیرمه‌یه قول قویمور. بئله باخیش ییرمینجی یوز ایلین ایکینجی یاریسیندان بری باشلاندی و هامیسینی دا یئنی تنقیدین قوللاریندان سایماق اولار. آنجاق 2009دا اینجه‌صنعت قورامچی [نظریه‌پرداز] و فیلسوف، نوئل کارول[6]، «تنقید اوزه‌رینه[7]» آدلی کیتابیندا، تنقیدی باخیشی یالنیز چؤزومله‌مه چالیشمادان قورتارماق اوچون، عملی تنقید سوره‌جینده گره‌ک‌لی اولانلاری آچیقلارکن تنقیدچیلرین دَیرله‌ندیرمک‌دن چکینمه‌لرینی قیناییر. کارولا گؤره: تنقیدچی (ایستر کاغاذ اوزره، ایستر اؤز بئینینده) آلتی آشامانی کئچدیکدن سونرا «دَیَرله‌ندیرمه» حاققینی قازانیر. یانی تنقیدچی أثری تنقید ائتدیک‌ده: ایلک اؤنجه أثری «توصیف» ائتمه‌سی، سونرا «کاتئقوریزه [دسته‌بندی]» ائتمه‌سی، أثرین «اولوشما زمینه‌سینین یوخلاماسی»، أثرین «آچیقلاماسی»، داها سونرا «یوروملاما» و أثری «چؤزمک»؛ بونلاردان سونرا ایسه تنقیدچی اوزه‌رینده ایشله‌دییی أثری دَیَرله‌ندیره بیلَر. هرحالدا نوئل کارول کیتابندا بو آشامالارا اؤزل بؤلوم آییرمیش و آچیقلامیشدیر. دوغروسو اوزمان تنقیدچی بلکه بیر باخیشدا او آلتی آشامانی کئچیرمیش کیمی ده اولا بیلر؛ نه ایسه تنقید یازیلیرسا آیاغینی برک یئره قویوب یازیلمالی‌دیر. نه‌دن‌سیز و هاوادا سؤز اؤتورمک هئچ تنقیدچی‌یه یاراشماز؛ ایستر بو تنقید قورام اوزره، ایستر ده شخصی باخیش اولسون.

---

[1] Albert Thibaudet (1874-1936)

[2] Physiologie de la critique, La Nouvelle Revue Critique, 1930.

[3] critical interpretation

[4] Lois Tyson

[5] Critical Theory Today: A User-Friendly Guide, 2006.

[6] Noël Carroll (1947- )

[7] On Criticism, London, Routledge, 2009.

یئنی سس، قوم شَسَون‌لریندن!

  آشاغیدا گلن مقاله، قوم شَسَون لریندن اولان «حمید قرائی» آدلی یازارین اؤیکوسونه یازدیغیم "یاخین اوخوما، بیچیم چؤزومو و بیر پارا نوتلار"دیر. بو اؤیکو یازارین اؤز ایذنی ایله بوردا ایلک کز اولاراق یاییلیر. اوزَرینه یازیلمیش بو نقدین اورژینال فایلینی بوردان اوخویا بیلرسیز؛ بوردان ایسه PDF فایلینی آلا بیلرسیز.

یئنی سس، قوم شَسَون‌لریندن!

یاخین اوخوما، بیچیم چؤزومو و بیر پارا نوتلار

 

چتین یازماق، یازی طرزی‌دیر بو یازاردا. اؤیکولرینی آنلاماق اوچون سؤزجوک‌لری و جومله‌لری ایله بیرر بیرر اوغراشیب، دایانمالی‌سان هره‌سینده. یازیسی مالیخولیالی بیرینین‌دیر سانیرسان ایلک باخیشدا؛ اؤزونه گؤره بیر دونیا، ایچینه‌ـ‌قاپالی، گئرچکلییه مئیدان اوخویان. گؤزل دیلی ایله حمید قارایی، قوم شَسَون‌لری دلی‌لر طایفاسیندان‌دیر. سؤزجوک‌لره سئوگی بسله‌مه‌سیندن‌دیر شَسَون سؤزلویو اوزره چالیشماسی. اینجه ایشارت‌لرله گولمه‌یه مجبور ائدیر ده، سونوندا اوخوجونو باشی‌ـ‌دولو سورغولارلا اؤزـ‌باشینا بوراخیر. سوردویو فیکیری آنلاماق ایسته‌ین بیر کزدن آرتیق اوخومالی‌دیر یازیسینی، آرتیق آلدیغی لذت ده اونودولماز اولور بئله‌لیک‌له. ائستئتیک ذؤوق آلیرسان بو اوخوما چالیشماسیندا. تورکجه‌سی‌نه تورکیه تورکجه‌سینین کؤلگه سالماسی نظره گلسه ده، بو کؤلگه سو اوزونده کؤپوک‌لر کیمی‌دیر؛ شَسَون طایفالاری، اؤزلجه قوم‌ـ‌ساوا شَسَون‌لری ایله اوغراشان بیلَر بو سؤزون هاردان گلمه‌سینی.

حمید قارایی یازدیغی «    ،     ،     ،          ،     ،» آدلی اؤیکونون، ایلک باخیش‌دا آدی شاشیرتماسا دا، متنه کئچدیییمیزده چاش‌ـ‌باش ووراجاییق. بو اوزدن اؤیکونون آد قونوسونا توخونمادان اؤنجه متنینه کئچمک، اونونلا اوغراشماق و یاخین اوخوماق[1]لا گؤز گزدیرمک ایستَردیم؛ یازیمین سونوندا اؤیکونون آدینا بیرداها قاییداجام!

اؤیکونون ایلک و سون پاراگرافینی قیراقدا ساخلاساق، ایکینجی پاراگرافدا یازار بیرینجی شخص آچیسی ایله ایکی اوغلانین «سیاسی» چته قوردوقلاریندان؛ ایندی ایسه قوردوقلاری «قارا قافلان‌لار» چته‌سیندن چیخان اوچونجو کیشینین چیخماغینین آیلار کئچمه‌سیندن سؤز آچیر. اؤیکوده ایکی آنلاتی قوشا گئدیر: 1) یازار و پارتنئری ایله قوردوغو «قارا قافلان‌لار» چته‌سی. 2) ژئله کیمی وارلیق باشیندا ترپه‌نیب، باشینی آغرییا سالان قادین. ایکینجی آنلاتی، اوچ، بئش، دوققوز و اون‌ایکینجی پاراگرافلاری اؤزونه قازانمیش و اوچونجو شخص آچیسی ایله آنلاتیلیر. ایکی یاناشی گئدن آنلاتینین بیربیرینه باغلی اولمامادیغینی دا سانا بیلریک.

ایکینجی آنلاتی‌داکی قادین بئله تانیتدیریلیر «ژله کیمی بیر شئی باشیندا چالخالانیر. باشی‌نین هر ترپنمه‌سی‌یله اویناییر و سایدام وارلیغینی گور بیر سس‌له بیر کره داها اعلان ائدیر.» ساوادسیز بو دول قادینین باشی آغریلی اولدوغوندان، ایچینده «ژله»، «تپه‌گؤز» «اک»، «سایدام» و «جنین» کیمی وارلیغین اولماسینی سانیر؛ آوکالادیغیندا اسرارانگیز بیر حرکت‌له چکیب چیخارتماغینی، دوغوزدورماغینی ایسته‌ییر ده اولمور آنجاق. «بو عصبی جنینین چیخماسی‌یلا بیرلیک‌ده اؤلومون قاپیسینی آچماق‌دان بدنی تیر تیر تیتره‌ییر.» هرنه‌دیر باشینداکی آغرینی اؤز عؤمور شیشه‌سی ده سانیر. ساوادسیز اولدوغو ایسه «یاشیل آچار قیرمیزی قاپادار» جومله‌سینین ازبرله‌مه‌سیندن آلینیر. جئب تلفونون آچماغینا گؤره اوغلو اؤیره‌دمیش اونا. قادین «رحمتلی اری‌نین عکسی»، اوغلونون «شارژداکی جئب تلفونو»، قونشو ائودن گلن آنلایا بیلمه‌دییی فارسجا شعرین سسی و باشینداکی دردله اَل‌ـ‌به‌ـ‌یاخادیر. یالقیز بوراخیلمیش قادینن، ائشیتدییی هر سسه قوشقولودور.. نه‌یی ایسه بکله‌ییر ده گؤزو گولومسه‌ین رحمت‌لی کیشیسینین عکسینده‌دیر سوره‌کلی. جان هاییندایکن قادین، شارژداکی جئب تلفونا باخیر و اونون باطریسینین دولوب بوشالماسینی جانلی بیر وارلیغین نفس چکمه‌یینه اوخشادیر. قادین اؤزو چکدییی سون نفس‌لرینه دوشونور بلکه..

بیرینجی آنلاتی‌یا کئچدیک‌ده اؤیکونون ایلک و سون پاراگرافی و بیر ده اوسته سایدیغیم پاراگرافلاردان باشقا، هامیسی شهَرین حاشیه‌سینده اولان ایکی اوغلانین «قارا قافلان‌لار» چته‌سینی قورما و اونلارین دوشوندوک‌لری قونولاری آنلاتیر. اونلار بو چته‌نین قورماغیندا، آماج‌لارینی بئله آچیقلاییرلار:

«قارا قافلان‌لار» آدینا رغمن چته‌میز تروریست بیر اؤرگوت اولمایاجاق‌دی. هدفیمیز یالنیز توپلومون آلت قاتلارینداکی اینسانلاری حرکته گئچیرمک‌دی؛ دئمک سونرالار بؤیله اولدو. کیچیک تئوری‌لردن بیله دئوریمسل بیر حرکت چیخارماق ایسته‌ییردیک.

بو «حرکته گئچیرمک» و «کیچیک تئوری‌لردن» «دئوریمسل بیر حرکت چیخارماق» هدف‌لرینه چاتابیلمه‌دیک‌لریندن «ادبیاتا» گیریرلر. شهَرین حاشیه‌سینده اولمالارینا ایسه «سیاسی فعالیت‌لر»ینی گیزلت‌مک ایچین کیرالادیقلاری «ماغازا» و یانلارینداکی «گاز کپسولو دولدوران ماغازا» بیر گؤسترگه‌دیر، شهَرین اورتاسیندا یوخسا پوللو محله‌لرده «کارتون ییغما» ماغازاسی اولماز گئنل اولاراق.

سیاسی فعالیت‌لریمیزی اؤرت باس ائتمک ایچین بیر ماغازا کیرایه ائتمیش‌دیک. کارتون ییغیردیق و بؤیله‌جه توپلومون ایچینه گیریردیک. البته بو ماغازا بیزیم چوخ ایش‌لریمیزی اؤرت باس ائتمک ایچین قوللانیلیر. گوناها باتماق – دونیادا بؤیله قوروم‌لارین یانی سیرا دوغال اولان بیر شئی- و ایندی ایسه ادبیاتا دالماق.

هرنه‌دیر کیرالادیقلاری ماغازا یالنیز کارتون ییغما یوخسا سیاسی چالیشمالارا گؤره دئییل‌دیر. بو گئدیش‌ده بونلارین «چته»لرینه «یاشیل گؤزلو» و داها سونرا «گؤز ببیی قهوه رنگلی» بیری قاتیلیر. «یاشیل گؤزلو» ایله گئجه‌لر کیتاب اوخویور و اونلارا باخیشلاری ایله سؤزلردن هئچ نه آنلامادیغینی بیلدیرنین آنلامادیغیندان سئوینیرلر. «گئجه‌لری کارتون دوکانی/اوفیس‌ده اوتوروب یاشیل گؤزلری‌یله معجزه گؤرموش کیمی کیرپیک چالمادان بیزه باخان بیر یئنی یئتمه ایله سیگارا ایچه‌رک اوخویوردوق و اونون سؤزلریمیزدن بیر شئی آنلامادیغی‌نین سئوینجیندن حرکت اؤنجه‌سی اوخومالاری سوردوروردوک.» دوشوک سویه‌ده بؤیوک دوشونور و بیلیم آداملارینین آدینی چکمک‌دن چکینمیر، یئکه یئکه سؤزلر اورتایا قویورلار..  و بئله‌لیک‌له «اینسان‌لارین آپولوتیک[2] اولمالارینی بیر دایاناغا» دایاسالار دا، چته‌لرینه قاتیلان «اوچونجو شخص»ی ده قاچیردیر، «قورخونچ وارلیق‌لار» ائتکئتی ده آلیرلار اوندان.

اوسته ایشاردیغیم ایکی آنلاتی تمل اولاراق بو آرا بیرینجی (و ایکینجی) آنلاتینین قاتیندا باشقا آنلاتیلار دا سایماق اولار: بیرینجی تمل آنلاتینی سوره‌نین سیاسی پارتنئرینین «اکیز خالالاری»نین قوردوقلاری «درنک» و اونلارین توتوقلانماسی. «محله‌ده‌کی هر شئیه بورون اوزادان‌لار» و س.

اؤیکوده ایشتیراک ائدن بو خیردا آنلاتیلارین اَن ماراقلیسی ائله «محله‌ده‌کی هر شئیه بورون اوزادان‌لار»ین آنلاتیسی‌دیر.

طبیعی‌کی بیرنئچه قادین ایکی گنچ اوغلان‌لا «نه ایش‌لری وار؟» سوراردی‌لار محله‌ده‌کی هر شئیه بورون اوزادان‌لار. ائولی قادین ال‌لرینی اؤلچه اؤلچه قونوشوردو. باروتلاندیغی زامان البته کی قافلان‌لاری قورخودوردو. سؤزلری هئچ بیر فلسفی دایاناغا دایانمیردی آنجاق دراماتیک زنگین‌لییی بیزی او زامان شاشیرماغا و بو گون‌لرده دیز چؤکمه‌یه مجبور قیلمیش‌دی. صحنه‌نین هیس توتموش دووارلاری بیله قادینین درد ایله محنت‌دن قایناقلانان گوجه صاحیب اولدوغونا اعتراف ائدیردی. سسی تیتره‌دییی زامان دووارداکی همزادلاریمیز یئر ده‌ییشه‌ن کیمی اولوردولار. باشیندا آخان لئچه‌یینی دوزه‌لتمک ایچین آچدیغیندا زئیتین رنگی ساچی و سوت رنگی بوینوندان یاری قارانلیق اوتاغیمیزا جنت ایشیق‌لاری ساچدیریردی. دوروشو ساغلام، سؤزجوک‌لرینده دورغونلوق یوخ‌دو. گؤزلری یاشلانینجا تام بیر مهارت‌له باشقا بیر سس چیخاردیغینی حیس ائده‌ردین. آرامیزا سوکوت چؤکسه‌یدی گودونو بکله‌دیییمیزی ساناردین.

باشقاسینین ایشینه باشینی سوخان آداملارین محله‌سینده، ایکی گنج اوغلانلا بیر نئچه «خالا» خانیمین اؤزو ده کارتون ییغان توکانیندا توپلاشمانین دوزدن ده «نه ایش‌لری وار» گؤره‌سن؟ بونا بیزیم ایشیمیز یوخ! آنجاق «ائولی قادین»ینین بو خیردا آنلاتی‌دا گؤزل گؤرونتوسو وار: بو ائولی قادین «ال‌لرینی اؤلچه اؤلچه» دانیشیر. بو دانیشماقدا ایسه اؤفکه‌له‌ندییی زامان «دئوریمسل حرکت‌لر» آردیندا اولان «قافلانلاری» قورخودور. قادین سؤزلرینی «فلسفی دایاناغا» دئییل «دراماتیک زنگینلی»یه دایاییر و «سیاسی حرکت‌لر» ایسته‌ین دسته‌نی «دیز چؤکمه‌یه مجبور» ائدیر ایستَرـ‌ایسته‌مز! آنجاق بو قادین ارکک اگه‌من توپلومدا اؤزونه قادینلیق عنوانی ایله گوج قازانماییب؛ قادین «درد» و «محنت» سایه‌سینده سؤزو کئچرلی اولور. بئله بیر توپلومدا دردلی قادینین سسی سؤزو ارکک‌سی اولاسی قدر کئچرلی اولموش، اوقدر کی «سسی تیتره‌دییی زامان» توپلانتی‌دا اولان، کیشی‌لی‌ـ‌آروادلی، قورخو ایچینده اؤزلرینه دئییل ده دووارداکی کؤلگه‌لرینه باخیرلار! آخی قادینین سسی توتارلی، کسین، سرت و قورخودوجودور! نه ایسه بو «درد» و «محنت» چکمیش آدامین لئچک دوزه‌لتمه‌سی، باشیندان آچیلدیغیندا گؤرونن «زئیتین رنگی ساچی» و «سوت رنگی بوینو» دونیانین بوتون دردی‌ـ‌غمینی یوخ ائدیر، سانکی «جنت ایشیق‌لاری» ساچیر بو رنگ، بو ساچ، بو بویون‌دان..

«خالالار درنه‌یی» اویه‌لرینین توتوقلانمالاری دا اؤز یئرینده ایلگینج‌دیر. «اکیز خالالار» ایسه «بیرنئچه اؤیرنجی» و «اورتا ائییتیم‌لی گنچ و اری‌یله چکیشمک‌ده اولان باشقا بیر قادین‌لا درنک قورموش»، و «ارکک قارشیتی حرکت‌لر» یاپیرلار. آنجاق آنلاتیچینین نظریجه بونلار دا «جینسیت آییرتچیلیغینا» اینانان توپلوم‌دا، همن ایشی گؤرورلر؛ یانی اؤزلری ده «جینسیت آییرتچیلاری»دیرلار. نه ایسه بونلارین بئله آییرتچیلیغا قاپانمالاری دا آنلاتیچینین «زورونلو ایش بؤلوشدورمه[3]‌» تئوریسی اساسیندا، ارکک اگه‌من توپلومدان آیری دوشدوک‌لری و «یالنیزلاشدیرمیش» اولمالارینا گؤره‌دیر. «خالالار»ین درنه‌یی ده اؤز ایشلرینین اؤرت باس ائتمه‌سینه «اویونجاق ماغازا»سی کیرالاییبلار؛ ایندی ایسه بونلارین ماغازالارینا «هدفی باش باشا قویماق یوخسا قارا قورخو گلمک بیلینمه‌یه‌ن، «ممه‌لرینیزین قدرینی بیلین» جومله‌سینده بیر یازی اویونجاق ماغازالارینا گلیر». «جینسیت آییرتچیلار» توپلوموندا بئله بیر جومله‌نی پولیسه گؤسترمک اولارمی؟!

اؤیکو خیردا ایپ‌اوجولارلا سؤزونو آتیب کئچیر؛ قالیر اوخوجونون بونلاری توتوب هارالارا وارماغینا! بو ایپ‌اوجولاردان سیرالاماق دا اولار: ـ ادبیات و خاطیرلاماق. ـ مودئرن اینسانین و زامان. ـ چیی آدام‌لارین تئوری‌ده الی بوللولوغو. و س. یازارین باشاریلی اؤیکوسونده یاشادیغی توپلومون تنقید ائتمه‌سی ده گؤز اؤنونده‌دیر: دایاز دوشونجه‌یه دایانان اینسانین چالیشدیغیندا تئز تئز قول دَییشمه‌سی، توپلومون ارکک اگه‌من یاپیسی، ائمیل دورکیم‌دن توپلوما اویغون ان ال‌ـ‌وئریشلی «homo duplex»[4] گؤرونومو، مرکزین قورخونجلوغو اونون مخالیف‌لرینه ده اوخوماسی، «قدرتین اوره‌تدییی کلیمه‌لری قوللانما».. و س. اؤیکوده قادین‌لا ارکک توپلومون یاپیسینا رغمن یاناشی رول اویناییر. دئمک اولار بوتونلوک‌ده قادینلارین رول‌لاری داها گؤزه‌ـ‌گلیم‌لی‌دیر.. بونو «قارا قافلان‌لار» پوستئرین یاتیملی توصیفینده بیله گؤروروک.

اؤیکونون بوتونلویو اولدوقجا گؤزل و یئرلی یئرینده‌دیرسه، آنجاق اوخورکن نئچه سورغو ایله قارشی قارشی‌یا دوروروق: 1) ایکی تمل آنلاتینین بیربیرینه قاریشیب یاناشی گلمه‌لری نه‌یی گؤستریر و نه‌دن‌دیر؟ بو ایکی آنلاتینین بیربیرینه باغلیلیغی وارمی هئچ؟! 2) جئب تلفونون تئمی؟ اورتادا گلن اس.ام.اس‌لر؟!  3) زامان تئمی و تئکنولوژینین ایشله‌وی یاشام‌دا؟ آرادا 10:53 و 11:02 ساعاتلاری نه‌یی گؤسترمک‌ده؟ 4) اون‌اوچونجو پاراگراف‌دا «قاییر، قاییر، قاییر.» جومله‌سی نه‌یه ایشاریر؟ نه‌دیر بو اوچ (ائش، عینی حالدا فرقلی) سؤزجویون آماجی؟ (ایلک «بیلمیر.» جومله‌سی؟!) 5) اؤیکو آراسیندا ایتالییانجا جومله نه قاییریر؟ و داها باشقا سورغوـ‌سواللار کی اوجونو توتسان بیله باشینا وارماغین هئچ ده بللی دئییل.

بعضن اؤیکوده گلدییی و اوسته سیرالادیغیم بیرـ‌پارا سورغولارا، اونون متنینی آراماقلا، یانیتلاماق دا اولار؛ آنجاق جاواب‌سیز قالان و اوخوجونون دونیاسی ایله متنین دونیاسینا (و البته بعضیسی یالنیز مؤلفین دونیاسینا[5]) باغلی اولان  سورغولار دا وار.. و متنین ائستئتیک لذت وئریجی یؤنو ایسه ائله بودور. باشقالاری اویون قوراللاری‌دیر اؤیکوده و اؤیکو چرچیوه‌سینده یئرله‌شن گؤزللیک‌لردیر.. متن اوخوجونو چلیشکی‌یه چکمیرسه، دایاز ذؤوق‌لر یارادسا بیله، یوخ اولماغا مجبور اولاجاق. باخمایاراق مودئرن اینجه‌صنعتین بیر اوجو مود، اوبیری اوجو ایسه ابَدی و قالارغی دایاناقلارا دایانماغینی سؤیله‌میش‌لر[6] و پوست‌مودئرن اینجه‌صنعت ایسه بوتونلوک‌له اویونا قاپانمیش صنعت‌دیرسه؛ چلیشکی یاراتماق، اوخوجونو سورو ایشاره‌ت‌لری ایله باش‌ـ‌باشا قویماق، اوخوماق سوره‌جینده اوخوجونو (آلیملایانی) راحاتسیز ائتمک.. بیر اثرین باشاری و اوغور قازانما شرطلریندن‌دیر. بو اوزدن حمید قارایی‌نین بو اؤیکوسو دونیا سوییه‌سینده اؤزونه یئر قازانان اثرلردن اولماغا یاخینلاشمیش‌دیر.

باشدا سؤز وئردیییم، اؤیکونون ایلک و سون پاراگراف ایله آدینا توخونمادان؛ بیر اؤیکوچونون و گئنل اولاراق یازارین یاشادیغی (و باشقا) توپلوم‌دا خیریم‌ـ‌خیردا و گؤزه گلمه‌ین هرنه‌یه گؤزـ‌قولاق اولماسی، هر شئیه و هر اولایا اطرافلی یاناشماسی ایله بیرگه، باشقا بیلیم‌لر و تئکنولوژی‌لردن آچی آلماغی، او بیلیم یوخسا تئکنولوژینین قونویا نئجه یاخینلاشماغینا، اولدوقجا دیققت یئتیرمه‌لی‌دیر؛ بونونلا یازیسینین وئریملی و یئنی یاناشما اولدوغونا داها اولوملودور.

اؤیکونون ایلک پاراگرافینی آشاغیداکی کیمی سایا دوزسک، اون‌آلتی جومله‌دن اولوشور:

[1] بیلمیر. [2] ال‌لرینی قالدیرابیلمیردی. اؤز تعبیری‌یله ایچینده‌کی سویوق‌لوق دامارلارینداکی قانی دوندورموشدو سانکی. [3] سؤزجوک‌لرین بیر آن ایچری‌سینده پیرتلاماسینی سئویرم. کئشکه سؤزجوک‌لر بیر آن‌دا موسیقی‌دن چیخان‌بیله‌ن ائش زامان‌لی سس‌لر کیمی چیخسایدی. [4] دؤرد گؤزلو دولوخموش گؤزلری‌یله منه باخیر. [5] هیجان‌دان هسه‌کله‌ییر. [6] تانیمایان، ساغ الینده‌کی قایچی و سول الینده‌کی مئیوه پیچاق‌لارینی گؤرسه بیرینی اؤلدورمه‌یه گئتمه‌سینی ساناردی. [7] بؤیوک قارداشیم سککیز ایل اؤنجه مطبخ پیچاغی‌یلا گئدیب اؤلو قاییتماسی‌ اونو بو گونه دوشورموش. [8] اون‌دان بری الینه گئچه‌ن هر تورلو ایتی نسنه‌نی توپلاییب گیزله‌دیر. [9] قایغیسی من‌دن دئییل اؤزوم‌دن کیچیک قارداشیم‌دان‌دیر. [10] آغ ساچ‌لاری آرخایا تارانمیش، یئنی حامام‌دان چیخمیش قیرمیزی دری‌سیندن تر آخیر. [11] «بو او دئییل»، جومله‌سینی دئویرسن «او بو دئییل». [12] جومله‌لر زامان‌دان گئری قالیر. مع‌الاسف ائش زامانلی‌لیغی بیر یئرده آنلادامیرلار. [13] مع الأسف الشّدید... [14] اینسان‌لاری، قونولاری، یاشادیق‌لاری زامانی پاراگراف‌لارلا آییرمالی‌سان؛ دئمک پاراگراف‌لارین ناموسونو قورومالی‌سان. [15] هله هارالارینی گؤرموش‌سن ایکی دؤنه Enter دویمه‌سینی باسماق‌لا ایللوزیونیستلیک یاپارسان. [16] ارکک‌سی گؤزلریندن گئچه‌بیلسن یوموشاق اوره‌ییندن گئچه‌مه‌زسن.

 

ایلک «بیلمیر.» سؤزجوک‌ـ‌جومله‌سینه توخونماسام هله؛ قالان جومله‌لرین آنلاتی آچیسی بیرـ‌ایکی یئرده دَییشیلیر: ایکینجی جومله، «اوچونجو شخص» آچیسیندان آنلاتیلیر، سونرا اوچونجو جومله‌دن دوققوزونجو جومله‌یه قدر «بیرینجی شخص» آچیسینا کئچیر؛ اونونجو جومله یئنه «اوچونجو شخص» آچیسینا دؤنور؛ داها قالان جومله‌لر «ایکینجی شخص» آچیسی ایله آنلاتیلمیش. اؤیکونون بوتونلویونو اوخوموش اولورساق، چوخ احتیاطلی داورانیشلا باشی آغریلی قادینین (ایکینجی تمل آنلاتی) آنلاتیسینا ایشارماسینی دئیه بیلریک! قادین اوزاندیغی یئرده، قاپی چالینیر، اؤیکونون سونوندا ایسه تلفون چالیر.. (بیر دولانما سایساق) اؤیکو سونوندان آنلاتیلمیش[7] (بیرینجی تمل آنلاتی دا ایسه اورتالاردان، اوچونجو شخصین چته‌دن چیماغی آندان آنلاتیلمیش) بئله‌لیک‌له اؤیکو تلفونون چالماسی ایله (و قادین ال‌لرینی قالدیریب تلفونو گؤتورمک ایسته‌دیی چاغدان) باشلانیب و بیتیب‌دیر.. بو اوزدن ایکینجی جومله‌ده قادینین اللرینی قالدیرامماسیندان دئییر و «اؤز تعبیری‌یله ایچینده‌کی سویوق‌لوق دامارلارینداکی قانی دوندورموشدو سانکی».

اوچونجو جومله ایسه مؤلفین اؤزونه یوخسا سایدیغیم بیرینچی تمل آنلاتینین آنلاتیچیسینا قاییتمالی‌دیر. ایکینجی فرض دوز اولورسا آنلاتیچینین «قورامجی اینسان» اولدوغوندان و «ادبیاتا قاپیلما»لاریندان سؤز گئتمیش اؤیکوده. بو اوزدن دئیه بیلریک یئنه تئوری وئرمک‌ده‌دیر بو قورامجی اینسان.

دؤردونجو جومله‌دن دوققوزونجویا قدر (و اونونجو!) داها چلیشکی‌لی جومله‌لردیر؛ بوردا ایشاریلان اولایا اؤیکونون هئچ بیر یانیندا ایشاریلماییب، آنجاق اوزاق تخمین‌له یئنه همن آنلاتیچی «قورامجی اینسان»ـا دا باغلایا بیلریک. بو اینسانین ائولرینده باش وئردییی بلیرسیز بیر اولایا ایشاریلیب‌دیر؛ آنجاق بونو دئمه‌یه ده اؤیکوده  هئچ گؤسترگه یوخ! بوردا بو جومله‌لرین اولماسی نه‌دنی سورغوسو قاباغا گله بیلر! اونونجو جومله ایسه بو سیرایا گیرر ده گیرمز ده! یانی اؤزونه گؤره باغیمسیز بیر جومله‌دیر ده دئیه بیلریک.

اون‌بیردن اون‌بئشینجی جومله‌یه قدر یازارین بو یاراتدیغی (الده‌کی اؤیکو) دونیانین توصیف ائتمه‌سینی سانار، و بو جومله‌لردن اوست پاراگرافدا قاباغا گلن سورغونون جاوابینی آلماغا ایپ‌اوجو سئزه‌بیلریک؛ اؤزللیک‌له اون‌دؤرد و اون‌بئشینجی جومله‌لردن. آنجاق بو جومله‌لر اوچونجو جومله‌یه ده قاییدیر. یانی بونلارلا اوچونجو جومله بیر قونودان دانیشیر. و بو ادعایا گؤسترگه، «ائش زامانلی» سؤزودور. اوچونجو جومله‌ده یازار سؤزجوک‌لرین موسیقی کیمی ائش زامانلی چیخماغینی آرزیلاییر؛ بو جومله‌لرده ایسه «جومله‌لرین زاماندان گئری قالماغینا» و ائش زامانلی چیخاممادیغینا حئییف‌سه‌نیر.

اؤیکونون ایلک نفس‌ـ‌کسن پاراگرافین سون جومله‌سی اؤزونه گؤره بیر دونیادیر: بو جومله‌نی توتماقلا هارالارا وارماغیندا بیر آز خیال گوجو ایله چالیشساق، یازارین اؤیکونو یازما دورتوسو (بیر دونیانین یاراتما دورتوسو) کیمسه‌نین «ارکک‌سی گؤزلری» ایله «یوموشاق اوره‌یی»دیر؛ یوخسا، اؤیکو ایچینده آنلاتیلان «باشینی هرکسین ایشینه سوخان» ائولی قادینین گؤزلری و اوره‌یینین توصیفی‌دیر؛ یوخسا اونونجو جومله‌نین ضمیرینده اوتوران کیمسه‌نین دلیجه اؤیولمه‌سی‌؛ یوخسا..

و ایندی اؤیکونون ایلک «بیلمیر.» سؤزجوک‌ـ‌جومله‌سینه قاییتسام: بو «بیلمیر.» جومله‌سی، اؤیکونون سون جومله‌سینین داوامی دئییل‌می؟! بونو دئمک‌ده هئچ ده کسینلیک یوخ؛ آنجاق باشی آغریلی قادین کیمسه‌نی بکله‌ییردیسه، تلفونو گؤتوردویونده «دوود- دوود- دوود-» گلمه‌سینه‌می، باشیندا ترپه‌شن «وارلیغا»می... نه‌یه‌سه، «بیلمیر» دئمیرمی؟ بلکه «قورامجی اینسان»ین دوستو اونو «حاجی» لفظی ایله خطاب ائده‌نده اوخودوغو بوتون «جنیفر له‌مان کیتابی‌یلا دورکیم‌ین دادینی قاچیراجاق»ینی بیلمیر! بلکه..

سون پاراگراف ایسه ایلک پاراگرافین گونونده‌دیر؛ بو اوزدن اونون چؤزمه‌یینی اوخوجولارینا تاپشیریرام. آنجاق بو ایکی پاراگرافین بئله پیرتلاشیق و قارماقاریشیق اولماسینین نه‌نی نه‌دیر سوالین قاباغیندا، یازارین ایلک پاراگرافدا گتیردییی قورال: «اینسان‌لاری، قونولاری، یاشادیق‌لاری زامانی پاراگراف‌لارلا آییرمالی‌سان؛ دئمک پاراگراف‌لارین ناموسونو قورومالی‌سان. هله هارالارینی گؤرموش‌سن ایکی دؤنه Enter دویمه‌سینی باسماق‌لا ایللوزیونیستلیک یاپارسان.»ی پوزسون دئیه داها «اینسان‌لاری، قونولاری، یاشادیق‌لاری زامانی» آییرماق ایسته‌میر؛ بو اؤزو ایشاردیغی قورالا بویون اَیمک ایسته‌میر! و مؤلف اؤزو یاراتمیرمی دونیاسینی؟ و دونیا دئدیییمیز «دیل»دن آیری‌می؟! بو دونیانی یازی دیلی ایله، سؤزجوک‌لر و پاراگراف‌لارلا قورموروق‌مو؟!

اؤیکو، خاطیرلادیغیم کیمی، مالیخولیالی بیر اؤیکو اولموش دا دادینی، آلانا، ایسته‌دییی قدر دادیزدیریر! بونونلا بو اؤیکو ایله یئنی بیر سس تؤره‌تمه‌ده و اوغورلو اولان، حمید قارایی‌نی «دلی یازار» آدلاندیرا بیلرم. آرتیق ایلک ایشاردیغیم، اؤیکونون آد قونوسونا گیریشمک زامانی گلمیش. اؤیکو بئش ویرگول‌لا آدلاندیریلمیش، آنجاق بو بئش‌ده قارماقاریشیقلیق یوخدور هئچ! ویرگوللار ایکی «چته»یه، هر «چته»نین ویرگوللاری آراسیندا ایسه WORD یازلیم‌ین بئش آرا (Space) ایله آرالانمیش‌دیر (ایکی چته بیربیریندن اون آرا ایله آرالانمیش؛ تام دیسیپلین‌له!). گتیردیییم «چته» سؤزجویو بو ویرگوللارین نه‌یه گؤسترگه اولمالارینی آندیرماق ایسته‌ییر[8]. قادینلاری ایسه قاباغا سالیب بئله‌لیک‌له! یوخسا «قارا قافلان‌لار» چته‌سینین ایکینجی پاراگراف‌دا، اوچ اؤیه‌سیندن بیرینین آیریلماسی‌نی گؤستریر؟! آمما بئله یوزماق آشاغیلاییجی بیر یوزمادیر.. بئله آدلاندیرما یئنی‌یاناشما اولماقلا، اونون یوزماغی و آنلاملاماغیندا مؤلف‌ـمتن‌ـ‌اوخوجو اوچ‌ـ‌بوجاغینا تاپشیرمالی‌ییک..

---

[1]  یاخین اوخوما (close reading) دیققت‌له اوخومادیر.. تنقید سوره‌جینده ایسه، منتقیدین بوتون متنی اطرافلی اوخورکن، سئچدییی بؤلومون آچیقلاییب یوزماسی، تعریف‌له‌نمیشدیر.

[2] ـ Apollotic: آپولو ایله باغلی اولان، ایشیق، موسیقی، شعر و گؤزللیک تانریسی، اسکی یونان و روم اوسطوره‌لرینده. آپولوتیک، نظم، ایییمسرلیک‌ و گؤزللیک قاوراملارینی یئتیرن‌دیر و اونون قارشیتیندا دییونیسیوسیک (Dionysusic) آنلامی‌دیر، نظم‌سیزلیک، قارماقاریشیقلیق و.. بو ایکی قارشیت آنلام یئنی دؤره‌یه قدر مسکوت قالسا دا، آنجاق نیچه‌نین فلسفه‌سینده اؤزونه اؤزل یئر آییردی.

[3] ـ تقسیم کار اجباری! «خالالار درنه‌یی» ایله آدلاندیریلان خانیم اویه‌لر، آنلاتیچینین فیکریجه، اؤزلری توپلوم طرفیندن «یالنیزلاشدیریلمیش» اولدوقلارینا گؤره «ارکک قارشیتی حرکت‌لر»ـه قاپیلمیشلار. توپلومون ارکک اگه‌من یاپیتی اونلاری آییردیقدا، اونلار دا توپلومدا اونلاری آییرانلارا قارشی چیخیرلار دئمک.

[4] ـ 19جو یوز ایلین ماکرو سوسیولوگو (macro-sociologist) امیل دورکیم (Émile Durkheim)ین اعلان ائتدییی گؤرونوم: بیر یاندان آدام آرزو، دیلک و ایشتاها ایچ‌گودولر طرفیندن یؤنله‌ندیریلن بیولوژیک بیر اورگانیزمادیر، اوبیری یاندان ایسه اخلاق و توپلومدا تؤره‌نن باشقا ائلئمئنت‌لر طرفیندن یورودولور. آنجاق کیشینی "حیوان" خویلو اولماماغا یول وئرن، توپلومداکی بلیرلی نورمال سیستئم یارادان یایغین دین و داورانیشلارینی دوزنله‌ین بیر یول‌دور.

[5] ـ گؤرونور رولان بارت‌ین قورامی، مؤللیفین اؤلدورمه‌یینده اوقدر ده اوغورلو دئییلمیش! (بو قونودا "دیکتاتورلوغا دؤزمه‌ین قاپی!" آدلی مقاله‌مه باخا بیلرسیز.) هر حالدا معنانین یوخلوغونا دا اینانانلارین قارشیسیندایکن؛ متندن آیریلان، تؤره‌نن، و هر تورلو آنلاییش و معنا، اوچ‌بوجاق بیر سیستئم‌ده (مؤلف، متن، اوخوجو) اولوشور.

[6] ـ شارل بودلئر (Charles-Pierre Baudelaire) مودئرنیته سؤزجویونو ایلک کز اولاراق مقاله‌لرینده گتیرمیش و اونو اینجه‌صنعت آچیسیندان تعریفله‌دییینده، مودئرن اثرین بیر اوجو مودا باغلی و گلینجه ده گئتمه‌لی، اوبیری اوجو ایسه ابَدی و قالارغی‌دیر دئییر.

[7] ـ اصلینده بو اؤیکو دوققوز دقیقه آراسی بیر اولایدیر دئیه‌ده بیلریک!

[8] ـ خالالار چته‌سینین اوچ اؤیه‌سی، قارا قافلان‌لار چته‌نین ایکی اؤیه‌سی وار!

ائکوأله‌شتیری

ائکوأله‌شتیری

پروفئسور سرپیل اوپئرمان (Serpil Oppermann)

حاجت‌تپه اونیوئرسیته‌سی

آنکارا

کؤچورن: شریف مردی

 

ائکوأله‌شتیری چئوره و أدبیات آراسینداکی ایلیشکیلری اینجه‌له‌ین دیسیپلینلرآراسی [میان رشته‌ای] بیر چالیشما آلانیدیر و آمئریکا بیرله‌شیک دؤولتلئرینده 1993 ایلینده ASLE (Association for the Study of Literature and Environment -أدبیاتدا چئوره چالیشمالاری درنه‌یی)نین قورولماسییلا أدبیات قوراملاریندا کئچرلیک قازانماغا باشلادیغی سؤیله‌نه‌بیلیر. أدبیات چالیشمالارینا چئوره بیلینجی قازاندیرماغی باشاران ائکوأله‌شتیری‌نین تئرمین اولاراق ایلک قوللانیمی 1978ده William Ruckert'ین «Literature and Ecology» (أدبیات و ائکولوژی) آدلی مقاله‌سینده گؤرولور. روکئرت ائکوأله‌شتیرینی «ائکولوژی‌نین پرئنسیپلری‌نین أدبیاتا اویارلانماسی» اولاراق تانیملار (107). اونا گؤره ائکولوژی اینسانین دونیایا باخیشیندا گزه‌یه‌نین بوگونو و یارینینی ایلگیله‌ندیرن أن اؤنملی دیسیپلیندیر. أدبیاتی دا اینسانلاری دریندن ائتکیله‌یه‌بیلن اؤنملی بیر دیسیپلین اولاراق گؤردویو ایچین أدبیات ائکولوژیسی دئدییی یئنی بیر آلانین گره‌کلیلییینی بو مقاله‌ده وورغولامیشدیر. آنجاق ائکوأله‌شتیری‌نین یایغین بیچیمده قوللانیمی، اؤنجو ائکوأله‌شتیرمنلردن بیری اولان Cheryll Glotfelty'نین 1996 ایلینده Harold Fromm'لا بیرلیکده یایینلادیقلاری و بیر چوخ ائکوأله‌شتیرمنین آلانداکی ایلک مقاله‌لرینی ایچرن Ecocriticism Reader (ائکوأله‌شتیری درله‌مه‌سی) کیتابینا یازدیغی گیریش بؤلومونده‌کی تانیمینا دایانیر. گلوتفئلتی ائکوأله‌شتیرینی «أدبیات و فیزیکسل چئوره آراسینداکی ایلیشکی‌نین اینجه‌له‌نمه‌سی،» اولاراق تانیملار. ائکوأله‌شتیری ایلک مرحله‌سینده Henry David Thoreau، John Muir، Aldo Leopold، Edward Abbey، Wendel Berry، Annie Dillard، Barry Lopez، و Terry Tempest Williams، کیمی آمئریکالی دوغا یازارلاری‌نین اثرلری اوزرینه یوغونلاشمیش اولسا دا داها سونرا أدبیاتین دیگر تورلرینی ده قاپسامی ایچینه آلمیشدیر. دیسیپلین‌لرآراسی بیر آلان اولماسی ندنی ایله ده بیولوژی، اقلیم بیلیمی، ژئولوژی، ائکولوژی، فیزیک، سوسیال ائکولوژی، ائکوپسیکولوژی، چئوره ائتییی [اخلاق]، و ائکوـ‌فلسفه‌لری کیمی بیر چوخ ایلگیلی بیلیم دالی‌نین وئریلرینی ائتکیلی بیچیمده قوللانماقدادیر. ائکوأله‌شتیری‌نین 1993دن بو یانا یایینلانان رسمی درگیسی Interdisicplinary Studies in Literature and Environment (دسیپلینلرآراسی أدبیات و چئوره چالیشمالاری)، قیساجا ISLE'ده چیخان بیلیمسل یازیلاردان دا آنلاشیلدیغی کیمی ائکوأله‌شتیری آرتیق أدبیات و کولتور قوراملارینی دا گئنیش بیر یئلپیک‌ده [محدوده] قوللانان چوخ سسلی بیر آراشدیرما آلانینا صاحیبدیر. ایلک ائوره‌سینده پوست‌مودئرن قوراملارا قارشی بیر داورانیش سرگیله‌یرک رئالیست ائپیستئمولوژینی اؤن پیلاندا توتان ائکوأله‌شتیری بوگون دوغا ایله ایلگیلی دووالیته [ایکی‌لیک] قایناقلی تام اوست‌ـ‌آنلاتیلارین [فراروایت] حقانیت‌ینی سورغولایان و باتی دوشونجه‌سی‌نین تمل‌لرینی اولوشدوران ایکیلی قارشیتلیقلاری ییخان پوست‌مودئرن ائکولوژینی ده قبول ائتمیشدیر. اصلینده ائکوأله‌شتیرمن‌لرین قارشی چیخدیغی پوست‌مودئرنیزمین دوغانین دیل طرفیندن یاپیلاندیریلان و فیزیکسل گئرچکلییی اولمایان متن‌سل بیر قاورام اولدوغونو ساوونان بویوتو آرتیق کئچَرلییینی ایتیرمیشدیر. ائکولوژیک پوست‌مودئرنیزم أدبیاتی دوغانین ایچیمیزده‌کی سسی اولاراق یوروملاییر و اینسان سؤیله‌ملرینده ائکولوژیک بیلینج اولوشدورما آچیسیندان دیلین نه قدر اؤنملی بیر یئری اولدوغونو اؤنمله وورغولایاراق أدبیات متنلرینی بیولوژیک چئشیتلیلییه دایانان ائکوسیستم‌لره بنزه‌دیر. ائکوأله‌شتیرمن Michael Branch'ین ده ایفاده ائتدییی کیمی، «ایستر دیزئل ایستر ائکوسیستم باغلامدا اولسون هئچ‌بیر پارچا اونو تانیتدیران سیستم‌ین بوتونلویو دیشیندا دوشونوله‌نمز» (Ecocriticism).

بوگون ائکوأله‌شتیرمنلر ائکوسیستم‌لرین یئنی‌له‌مه‌سینه یؤنه‌لیک بیر چوخ پروژئده سسلرینی دویورماقدادیر. بو آلانین اؤنجولریندن و ASLE'نین قوروجولاریندان بیری اولان پروفئسور Scott Slovic اؤرنه‌یین درسلرینی اقلیم بیلیمچی بیر مسلکداشییلا بیرلیکده وئرمکده‌دیر. أدبیات و بیلیمی بیرله‌شدیرن «سوردوروله‌بیلر أدبیات» آدلی درسی Nevada دا مطبوعاتین دا ایلگیسینی سیخ اولاراق چکمیشدیر. دیگر بیر ائکوأله‌شتیرمن Ursula Heise'نین 2002 ایلینده یایینلادیغی مقاله‌سی «توکسینلر [سموم]، عیلاجلار و قلوبال سیستم‌لر: چاغداش روماندا ریسک و آنلاتی» باشلیغینی داشیییر. آلانین أن بؤیوک آدلاریندان بیری اولان Lawrence Buell'ین کیتابلاریندان بیرینین آدی Writing For an Endangered World (تهلوکه آلتینداکی دونیا ایچین یازماق) باشلیغینی داشیییر، و اؤرنک وئرمک گره‌کیرسه، کیتابین ایلک بؤلومو «آناتومیسی یاپیلان توکسیک [سمی] سؤیلم،» توکسیکلیک، ریسک، و یازینسال خیال گوجونه آیریلمیشدیر. 6. بؤلومو ایسه «اوقیانوسلار و بالینالاری [نهنگ] خیال ائتمک» اوزرینه‌دیر. کیتابین باشاباشیندا أدبیات اثرلرینین بو باغلامدا نئجه اینجه‌له‌ندییینی گؤروروک. ائکوأله‌شتیریده بونلار کیمی داها یوزلرجه اؤرنک واردیر.

ایندی هرکسین عقلینه ندن أدبیاتچیلار بئله دیسیپلینلرآراسی بیر آلانا قایدیلار، ندن آلیشیلاگلمیش أدبیات چالیشمالاریندان اوزاقلاشدیلار دییه بیر سورو گله بیلر. بو سورغویا آمئریکالی پوست‌مودئرن یازار Don DeLillo'نون White Noise (بیاض گؤرولتو) آدلی رومانیندان بیر آلینتییلا جواب وئرمک ایستردیم. بو رومانین آنا کاراکتئری اینگیلیز أدبیاتی پروفئسورو Jack Gladney ائوینده چئوره فلاکت‌لری‌نین آنلاتیلدیغی آخشام خبرلرینی سئیر ائدرکن بئله دئییر: «بئله شئیلر بو فلاکت‌لره آچیق یئرلرده یاشایان اینسانلارین باشینا گلیر. توپلوم ائله یاپیلانمیش کی دوغا و یا اینسان قایناقلی فلاکت‌لرین ائتکیلریندن تام یوخسول و ائییتیم‌سیز کسیم ضرر گؤرور. من اونیوئرسیته پروفئسورویام. سیز هئچ بئله بیر تلویزیون سئلینده اؤز کوچه‌سینده قاییقلا کورک چکَرک قاچماغا چالیشان بیر اونیوئرسیته پروفئسورو گؤردونوزمو؟» (114). آنجاق روماندا گلادنئی'ین باشینا أن بؤیوک چئوره فلاکت‌لریندن بیری گلیر و توکسیک زهَرله‌نمه‌یه معروض قالیر. من بیر چوخوموزو جک گلادنئی'ه بنزه‌دیرم، آخی اولکه‌میزده أدبیات پروفئسورلاری هله ائکوأله‌شتیرل چالیشمالارا ایلگیسیز بیر داورانیش سئرگیله‌ییرلر. آنجاق 1996دا Cheryl Glotfelty'نین آکادئمیسین‌لره یاپدیغی چاغری هله کئچرلیدیر. گلوتفئلتی، «ائله بیر زاماندا یاشاییریق کی» دئییر، «اینسان ائیلم‌لری‌نین سونوجلاری گزه‌یه‌نین تمل یاشام دستک سیستم‌لرینه بؤیوک ضرر وئرمکده» (xx). «چئوره سورونلاری آرتاراق چوخالیرکن هر زامانکی اولاغان چالیشمالاریمیز بلینج‌سیزجه ساچما گؤرونمه‌یه باشلاییر. اگر بیز چؤزومون پارچاسی اولانماساق سورونلارین پارچاسییق» (xxi). و هامیمیز سسله‌نرک اؤنملی بیر سورغو سوروشار: «بیزلر چئوره قوروماسینا، ساده‌جه بوش زامانلاریمیزدا دئییل، آنجاق أدبیات پروفئسورلاری اولاراق اؤز یئته‌نه‌ییمیز ایچینده نئجه قاتقیدا اولا بیلیریک؟» ایندی بو قاتقی ائکولوژیک بیلینجین یایغینلاشماسینی ساغلایان ائکوأله‌شتیرمن‌لرین دوغا بیلیم‌لری و أدبیات آراسیندا متن‌لرآراسی ایلیشکیلر قوراراق أدبی متن‌لری ائکولوژیک باخیش آچیلارییلا یوروملاماغا باشلامالارییلا گلیشمکده‌دیر. ائکوأله‌شتیرمن‌لره گؤره ائکوسیستم‌ده‌کی بوتون جانلیلار بیرر بیرئیدیر و هر بیرئیین کیملییینی دیگر جانلیلارلا اولان ایلیشکیسی شکیلله‌ندیریر. ائکوأله‌شتیرمن Neil Evernden'ین ده ایفاده ائتدییی کیمی «هرشئی بیربیری ایله باغلانتیلدیر، بیرینده بیر دییشیم دیگرینی دریندن ائتکیلَر» (93). بو حساس و قارماشیق ایلیشکیلر آغیندا دنگه‌لری پوزان تک جانلی اینسان اولسا دا اوره‌تدییی حیکایه‌لر آراجیلیغییلا بونا چؤزوم آرایان یئنه ده اینساندیر. أدبیات بو اوزدن دوغایا یاخلاشیملاریمیزدا بلیرله‌ییجی بیر رول اوینار.

بو باغلامدا ائکوأله‌شتیری تمل‌ده ائکولوژی‌نین بیرینجی یاساسی اولان و هرشئیین هرشئیله باغلانتیلی اولدوغونو بلیرتن بوتونسل ائورن گؤروشونه دایانیر. گزه‌یه‌نده‌کی بوتون ائکوسیستم‌لر ایچینده یاشایان هامی جانلیلار، و تورپاق، سو، هاوا بیربیرلرییله باغلانتیلی اولدوغونا گوره اینسانین بو سیستم‌ده‌کی یئری و دوغایا وئردییی ضررین أدبیات باغلامیندا اینجه‌له‌نمه‌سی ائکوأله‌شتیری‌نین ایلگی آلانیندادیر. ائکوسیستم‌لره وئریلن ضررین بویوتونو بیلیم‌سل اولاراق اورتایا قویان یایینلار و راپورلارین سیرادان اینسانلاری دریندن ائتکیله‌مه‌دییی ده آچیقدیر. بیلیریک کی نه چئوره بحرانین اورتایا قویدوغو هاوا، سو و تورپاق کیرله‌نمه‌لری، اورمانلارین هیزلا یوخ اولماسی، آغاجلارین کربن دیوکسید نیسبت ایله باشا چیخاماییشی، جانلی تورلری‌نین هیزلا یوخ اولوشو، نه ده کوره‌سل اقلیم دییشیکلییی‌نین یاراتدیغی بوزوللارداکی [یخچال‌های طبیعی] هیزلی أریمه و دنیز سوییه‌لری‌نین یوکسه‌لمه‌یه باشلاماسی، دونیا توپلوملاریندا رادیکال تدبیرلری تعجیل اولاراق آلماغا یؤنه‌لیک یئترلی ائتکینی یاراتمیشدیر. زیرا اینسانلاری بیلیم‌سل اولاراق اورتایا قونان ماتئماتیک‌سل شابلونلار و تابلولار، رقم‌لر و ایستاتیک‌سل وئریلر چوخ ائتکیله‌مه‌مکده‌دیر. اینسان بیلینجینه اصیل اولاشان حیکایه‌لردیر. اینسان بو حیکایه‌لر آراجیلیغییلا دوغانین اؤز خیدمتینه سونولموش سینیرسیز بیر قازانج قایناغی و یا یالنیزجا گوزللیک‌لرییله خیدمت وئرن بیر دینله‌نمه اورتامی اولمادیغینی آنلایابیلیر. بو آنلامدا ائکوأله‌شتیری، ائکوسیستم‌لرین أن کوچوک پارچاسینا وئریلن ضررین بوتون سیستمی چؤکمه‌یه گؤتوره بیله‌جه‌یینی أدبیات متنلری آراجیلیغییلا اینجه‌له‌ین بیر قورام اولاراق اینسان بیلیم‌لرینده آرتیق تام ایکیلییه دایانان دوشونجه غالیبلری‌نین، و سؤیلم‌لرین تمل‌دن دییشمه‌سی گره‌کلیلییینی وورغولاییر. دیسیپلینلرآراسی چالیشمانین ساغلادیغی چوخ بویوتلو یاخلاشیملارا صاحیب اولان ائکوأله‌شتیری‌نین أن اؤنملی تمل پرئنسیپلریندن بیری ده اینسان و اینسان اولمایان بوتون توپلولوقلارین بیربیرلرییله اولان ایلیشکیلرینی «anthropocentric»، (اینسان مرکزچی) اولمایان بیر باخیش آچیسییلا اینجه‌له‌مکدیر. آچیقجاسی، ائکوأله‌شتیری اینسانین بوتون جانلیلارین علیهینه اولاجاق شکیلده گلیشدیردییی داورانیش و دوشونجه غالب‌لرینی ییخماغا چالیشیر.

ائکوأله‌شتیرمن‌لر دوغانین اینسان طرفیندن اؤته‌کیله‌شدیریلمه‌سینی، اینسانین اؤزونو دوغادان آیری بیر قونومدا دَیرله‌ندیرمه‌سینی و دوغانین خام ماده قایناغی اولاراق بلینج‌سیزجه سؤمورولمه‌سینی أئله‌شتیریرلر. ائکوأله‌شتیری‌نین گلیشمه‌سینده بؤیوک پایی اولان درین ائکولوژی حرکتی‌نین اؤنجوسو نوروئژلی ائکوـ‌فیلسوف Arne Naess'ین self-realization (منلیک فرقینده‌لییینه [خودآگاهی] چاتما) قاورامی دا ائکولوژیک أدبیات آراشدیرمالاریندا یئرینی آلمیشدیر. نائسس'ه گؤره ائکولوژیک منلییی گلیشمیش اینسان بوتون اؤن‌یارغیلاردان و من‌ـ‌مرکزچیلیکدن آرینمیش بیر کیملیکله یاشامینی دنگه‌لی بیچیمده سوردورن اینساندیر. بونو ساغلامانین یولونو Scott Slovic'ین بئله ایفاده ائدیر: «ائکوأله‌شتیرمن‌لر (و باشقا چئوره بیلیم‌لرینده‌کی مسلکداشلاریمیز)'ین تماسا احتیاجی وار؛ یالنیزجا أدبیاتلا، یالنیزجا بیربیریمیزله تماس دئییل، بوتون فیزیک‌سل چئوره ایله تماس» (30).

ائکوأله‌شتیری أدبیات اثرلرینده یالنیزجا دوغانین نئجه یانسیتیلدیغینی اینجه‌له‌مز، دوغایا یوکله‌نن سیمگه‌سل آنلاملاری، بو آنلاملارین اولوشدوردوغو دوشونجه غالب‌لرینی، چایلار، دنیزلر، تورپاق و بیتکی و حیوان تورلری‌نین اینسان کولتورلرینی نئجه شکیلله‌ندیردییینی، دیلین نئجه قوللانیلدیغینی، چئوره سورونلارینا نئجه یاخلاشیلدیغینی، متن ایچینده‌کی دَیر یارغیلارینی، و منلیک قاوراملارینی دا دیقت آلتینا آلیر. Reading The Earth: New Directions in the Study of Literature and Environment (دونیانی اوخوماق: چئوره و أدبیات چالیشمالاریندا یئنی گلیشمه‌لر) کیتابی‌نین ائدیتورلارینا گؤره، «ائکوأله‌شتیری یالنیزجا أدبیاتدا دوغانی آنالیز ائدن بیر آراج دئییلدیر؛ ائکوأله‌شتیری داها بیوـ‌مرکزچی بیر دونیا گؤروشونه قایان بیر حرکتی آنلاتیر، و اینسان ایدراکی‌نین فیزیکسل چئوره و اینسان اولمایان یاشام فورملارینی ایچَرن کوره‌سل توپلولوقلاری دا قاپسایاجاق شکیلده گئنیشله‌تیلمه‌سینی تمثیل ائدر» (xiii). ائکوأله‌شتیری اصلینده گزه‌یه‌نیمزه دَیر وئرن کوره‌سل بیر سوسیال دؤنوشوم یارادیلماسینی آماجلاماقدادیر. بو آچیدان، اینسان کولتورلری‌نین فیزیکسل چئوره ایله اولان باغلانتیسی، چئوره‌نین کولتورلری نئجه یاپیلاندیردیغی و اینسان کولتورلری‌نین فیزیکسل چئوره‌نی نئجه دؤنوشومه اوغراتدیغی دا ائکوأله‌شتیری‌نین ایلگیسینده‌دیر.

أدبیات چالیشمالارینی و قوراملارینی گزه‌ین‌ـ‌دوشونجه‌سینه یؤنله‌ندیرن ائکوأله‌شتیری اینسان مرکزلی باخیش آچیلاری‌نین یئرینه اینسانی دا ایچینه آلان گزه‌ین مرکزچی دونیا گؤروشونو گتیرمه‌یه چالیشماقدادیر. بو اوزدن اینسان دوشونجه‌سینی یؤنله‌ندیرمه توتومونا صاحیب اولان أدبیاتا چئوره بیلینجی‌نین یایغینلاشدیریلماسیندا اؤن سیرالاردا یئر وئریلمیشدیر. Lawrence Buell'ین سؤزلرینین «توکسیک سؤیلم‌لر» آکادئمیک آلاندا دا یئرلرینی ائکولوژیک سؤیلم‌لره بوراخماغا باشلامیشدیر. و بو دؤنوشوم ائکوأله‌شتیری‌نین نه قدر ائتکیلی اولدوغونو دا گؤسترمکده‌دیر. سؤزلریمی گزه‌ین دوشونجه‌سینی سون دؤنم رومانلاریندا حیکایه‌له‌شدیرن پوست‌مودئرن اینگیلیز یازار Jeanette Winterson'ون Gut Symmetries آدلی رومانی‌نین گیریش بؤلومویله بیتیرمک ایسته‌ییرم:

بیز باشلانغیجیق. بیز زاماندان اؤنجه واریق. بیاض/سیاه، ایی/کؤتو، أرکک/قادین، بیلیج/بیلینج‌آلتی، جنت/جهنم، اووچو/قوربان کیمی سورونلار و قارشیتلیقلارا دایالی کئچیجی دونیامیزدا بوتون اولانین ایکییه یاریلدیغی آمما بوتونلویو آرایان باشلانغیجیمیزین درامالارینی مجبورن اویناییریق.

زامان و اوزایدا اؤزونو آرایان بو کوچوک ماوی گزه‌یه‌نه مرحمت ائدین. (5)

قایناقلار:

Branch, Michael. “Ecocriticism: The Nature of Nature in Literary Theory and Practice.” http:weberstudies.weber.edu/info.htm. 1994.

Branch, Michael P., Rochelle Johnson, Daniel Patterson, and Scott Slovic. Introduction. Reading the Earth: New Directions in the Study of Literature and Environment. Ed. Michael P. Branch et al. Moscow, ID: U of Idaho P, 1998. xi-xviii.

Buell, Lawrence. Writing for an Endangered World: Literature, Culture, and Environment in the U.S. and Beyond. Cambridge, Mass.:The Belknap P. of Harvard UP, 2001.

Evernden, Neil. “Beyond Ecology.” Ecocriticism Reader. 92-104.

Glotfelty, Cheryll. “Introduction:Literary Studies in an Age of Environmental Crisis.” Ecocriticism Reader.. xv-xxxvii.

Heise, Ursula K. “Toxins, Drugs, and Global Systems: Risk and Narrative in the Contemporary Novel.” American Literature. 74.4 (December 2002). 747-778.

Rueckert, William.”Literature and Ecology.” Ecocriticism Reader: Landmarks in Literary Ecology Eds. Cheryll Glotfelty and Harold Fromm. Athens: Georgia UP, 1996. 105-123.

Slovic, Scott. “Ecocriticim.: Storytelling, Values, Communication, Contact.” Going Away to Think: Engagement, Retreat, and Ecocritical Responsibility. By Scott Slovic. Reno,Nevada: U of Nevada P, 2008. 27-30.

Winterson, Jeanette. Gut Symmetries. 1997 Reprint, London: Granta Books, 1998.

و او قارالتی اؤلومون اؤزودور..

و او قارالتی اؤلومون اؤزودور..

«رضا کاظمی»نین یازیلاریندا «اؤلوم» کؤلگه‌سی، «آغ پاپاق، قارا پاپاق» اؤیکوسونو آراشدیریرکن

 

«رضا کاظمی» ایکینجی اؤیکو توپلوسونو «بو شَهَر اوستدن شئیطان تورونا اوخشاییر» آدی ایله اوخوجولارینا سونموش؛ بوندان قاباق دا «لاپ او اوزاق‌لاردا»نی یازمیشدی. بو ایکی کیتابدا بوتونلوکله 20 اؤیکو وار؛ 20 اؤیکو کی هانکیسینین اوجونو توتسان بیرجور «اؤلوم»ـه چاتاجاقسان. «اؤلوم اؤیکولری» ده آدلاندیرا بیلریک بونلاری! رضا کاظمی یئنی کیتابینی، بوتون فرقلیک‌لرینی گؤزدن کئچیرَندن سونرا، قاباقکی کیتابینین داوامیندا یازمیش‌دیر. «اؤلوم» قونوسونا توخوناراق، بوردا، «آغ پاپاق، قارا پاپاق» اؤیکوسونه ایشارماق ایسته‌یه‌جم، یئنیجه چیخمیش کیتابین ایلک اؤیکوسو.

آنلاتیجی «کاناپه اوستونده شئلله‌نمیش» بیر کیشی‌دیر و تئز تئز تلویزونون کاناللارینی اؤزل آماجی اولمادان دَییشیر؛ قارشی آپارتمانلاردان بیرینین ائیوانیندا، دوز بونلارین توشوندا اولان ائودن، «ائیوانداکی کیشی» دوروب سوم باخیر. بو دوروخماق اوقدر آجی (یوخسا شیرین)دیر کی آنلاتیجی ایله قادینین یاشامیندا ائتکی بوراخیر. بو ائتکی نه‌دیرسه هئچ بللی اولونمور؛ نه ایسه بو «باخیش»دان دولایی یئنی چابا دوشور قادینلا آنلاتیجینین آراسیندا. اونلار بو «باخیش» یییه‌سینه گؤره ناغیللار تؤره‌دیر، قونشو آروادلارین دیلیندن سؤزلر سؤیله‌ییرلر. سونرا بیر گون او ائیوانداکی کیشی یوخ اولور و اونون یئرینه «دوز اونون ائیوانینین آلتیندا محو بیر کروکی» وار.

اوسته گتیردیییم اؤزت «آغ پاپاق، قارا پاپاق» اؤیکوسونون اولای‌هؤرگوسودور. و بو هؤرگونو گؤزل یئتیشدیرمیش یازار. اودورکی بو اؤیکو، کیتابین و دئیه ده بیلرم یازارین ایکی کیتابینین باشاریلی اؤیکوسودور. بوردا هئچ زاد دئییلمیر، اوخوماغا و یارادماغا آچیق بیر اثردیر «آغ پاپاق، قارا پاپاق». قارشی آپارتیمانین ائیوانینداکی کیشی نییه باخیر؟ هارا باخیر؟ کیم‌دیر؟ نه ایسته‌ییر؟ سونو نه اولور؟ نه خبر وار قارشی آپارتماندا؟ هئچ زاد بللی دئییل؛ یالنیز ایشارتی وار. آنلاتیجی ایله ائیواندان باخان کیشینین آراسینداکی ایلگی نه‌دیر؟ آنلاتیجی نییه اونا قیسقانیر! (قیسقانیرمی هئچ؟)؛ بئله بئله سورغولاری سطیردن سطیره تاپا بیلر آراییجی اوخوجو؛ آنجاق کیمسه کسین جاواب قویا بیلمز بو سورغولارین اؤنونه! بیر سؤزله یوزوم یولو آچیقدیر اؤیکوده. مبهم اولدوغونا گؤره آچیق اثردیر و توکه‌نمز[1]؛ اودورکی ائستئتیک لذت وئره بیلیر اوخوجویا.

«اؤلوم» تئمینه گلینجه؛ ایکی کیتابین اؤیکولری بیرر بیرر اؤلوم ایچَریکلی‌دیرلر. «اؤلوم» کؤلگه‌سی اؤیکولری قاپسامیش؛ بو اوزدن قورخو، دیدَرگینلیک، اوزوجولوک روحو چولغامیش بوتون اؤیکولری و اوندا اولان کاراکتئرلری ده. بو قاورام کلمه‌لره و داها نثره ده چؤکموشدور. دیل بو اؤیکوده (و کیتابدا) قاباقکی کیتابا گؤره داها آخیجی اولدوغونا رغمن یئنه قورو دیلدیر؛ اثره اوتوران ایچَریک اونو باسمیش. دیلده بویوت یوخدور. سؤزجوکلر ان یاخین قاورامی یئتیرمک اوچون قوللانمیشلار یالنیز[2]. بو اؤزَللیک پیس‌می یاخشی‌می، اونون آردیندا دئییلم.

نه‌دن «اؤلوم»دن دانیشیر یازار؟ ائیوانداکی کیشی بللی دئییل هارا باخیر؛ بونلار، ایکی اَر آرواد، او کیشینین قانشاریندا اولماقلارینا گؤه، بونلارا باخیر سانیرلار. اؤلوم بللی اولمایان بیر نوقطه‌دن آداما یاشامین هر ساعاتیندا گؤز تیکیبدیر، گئجه گوندوزو ده یوخ، عینی ائیوانداکی بو کیشی! بو آرادا بونو (اؤلومو/ ایئواندان باخان کیشینی) اونودان، گؤرمزدن گلن ده وار؛ اونا بؤیوک رول وئرن ده! بو «باخیش/ اؤلوم» اؤیکونون بوتون سطیرلرینه ائتکیسینی بوراخیر.. اؤلومدن قوتولوب قاچان یوخ! بو اوزدن اؤیکو قورولوشوندا اورتادا اوتوران باخیشی و کاراکتئرلرین تپکیسینی آچیقلاساق اثرین قارانلیقدا گیزله‌تدییی بوجاقلارا ایشیق سالینار بلکه.

قادین هم قورخور هم ده خوشو گلیر بو باخیشدان؛ چلیشکیلی تَپکی! بیر هاندا اَرینه او باخیشدان دئیه‌نده «ائله اوندان قورخورام... پیس گونه قالمیش اولسا، بایقوش بایقوش بیزیم ائویمیزین ایچینه دونوخماسی چوخدا یاخچی دئییل، یوخ؟!» دئییر؛ بیر هاندا ایسه او باخیشدان ناغیل تؤره‌دیر و اولور مین بیر گئجه ناغیللارینین شهرزادی: «هئچ بیلیرسن آروادلارین سؤزونو تعریفله‌ینده، مین بیر گئجه شهرزادینا اوخشاییرسان؟» و «گؤزلری پاریلداییر»؛ یوخوسوندا «لومبه‌له‌لوت» او باخیشین قاباغیندا دایانیر!

آنلاتیجی بو باخیشا گؤره اونون یییه‌سینه سالدیرماق، شکایت ائتمک ایسته‌ییر: «دلی شئیطان دئییر دور گئت آغزیندان چیخانی دئه!»، «او صاباحدان گونده اوردا اَیله‌شیب سیگار چکسه، حتمن گئدیب پولیسه زادا شیکایت ائله‌رم.»؛ سونرا قیسقانیر، آروادینی قویمور ائیواندا پالتار سرسین «ائلمیرایا دئدیم من اولمادیغیم زامانلار، تک باشینا پالتار سرمه‌یه زادا ائیوانا چیخماسین» و ائلمیرا دا بیلیر کی کیشیسی او باخیشا گؤره گیجیکلی‌دیر: «سن اوندان چوخ پیس عوض چیخرسان!»؛ اؤیکونون سونوندا دا یوخ اولموش باخیشا یئنه قیسقانیر: «نَم‌نییه، اؤز اؤزومه ائلمیرا کیشی‌نین یوخوسونو گؤرور دوشوندوم».

بو باخیشین یییه‌سینی، اونون اوزونو، آپ آیدین گؤره بیلمیرلر. «او صندلی‌یه اوخشار بیر شئیین اوستونده اَیله‌شمیشدی. گؤزومو قیسسام دا، اونون اوزونو یاخشی گؤره بیلمه‌دیم»، باشقا بیر یئرده ائلمیرانی یوخودان دَبردیر اونو گؤرمه‌یه گؤره «گل باخ اونو گؤره بیلیرسن...». آنلاتیجی یالنیز اونو بیر «مجسمه» کیمی اوزاقدان گؤرور.

یاواش یاواش آنلاتیجی ائیوانداکی کیشینین اؤزونه چئوریلیر؛ سیگار چکمک‌ده، قورص آتماقدا، گؤزونده‌کی آغدا و.. بلیرسیز ایشاره‌لرله یازار اوخشاتماق ایسته‌ییر ایکی کاراکتئری.

اؤیکونون گئدیشینده ائلمیرا ایله اَری، ائیوانداکی کیشینین اؤلومونه فیکیرله‌شیرلر.. «اونا داوا آتیب یوخودا اؤلمک آرتیقراق یاراشار...». بوراکیمی او «باخیش» باجاردیغی قدر ایشله‌میشدیر اَر آروادین یاشامینا. بو ازودن اؤلوم‌له اؤزدشله‌شیرلر یاواش یاواش، آنلاتیجی اؤزونو او ائیوانداکی کیشینین یئرینه قویا بیلیر؛ ائلمیرانین ایچ دویغولاریندان خبریمیز یوخ اؤیکونون باخیش آچیسینا گؤره. بلکه او دا ائله بو فیکیرده‌دیر! «اوشاق اولمایان یئرده، او بئله پولون نه فایداسی وار؟!» بونلاین دا اوشاقلاری یوخ!.. نه ایسه ایکی کاراکتئر باجاردیقلاری قدر یاخینلاشمیشلار اؤلوم کاراکتئرینه (ائیوانداکی کیشییه!) و ائله بو ازودن او باخیشلا داها اوز به اوز اولابیلمک باجاریغی تاپیلیر آنلاتیجیدا؛ داها روزنامه دلیییندن باخیمر، اؤزونو پالتار دالداسیندا گیزله‌تمیر؛ جسارتله‌نیب «من کیشینی یامانلایا یامانلایا، روزنامه‌لرین هامیسینی جیریب شیشه‌دن قوپارتدیم». اَر آرواد ساهمانلاشیرلار اؤلوم‌له قارشیلاشماغا..

اؤلومدن قورخماق، اوندان اوزاقدان اوزاغا خوشلانماق، اونا ناغیل تؤره‌تمک، اونا قیسقانماق.. هر نه اولور سوندا اونلاری یئنه اوز به اوز قارشیلاشماقدان قورویور. اؤلومو دورو گؤسترمک‌دن واز کئچیر «گئجه‌نین زیل قارانلیغیندا هئچ زاد گؤرسه‌نمیردی». و داها هئچ زاد یوخدور.. اؤلوم اَل چاتماز نوقطه‌یه قونموش.. یالنیز «گون چیخاندا، ایکیمیز ده چییین چییینه پنجره قاباغیندایدیق. آسفالت اوستونده دوز اونون ائیوانینین آلتیندا محو بیر کروکی وار ایدی». نه ایسه، هاردا اولورسا اولسون «بیر قارالتی قیمیلدانیر»، و او قارالتی اؤلومون اؤزودور..

یازار ایکی کاراکتئر بسله‌میشدیر اؤیکوده: آنلاتیجی و اونون آروادی. قادین کاراکتئری اَریندن هانسی اؤزللیکلر اوزره آییرا بیلریک؟ اؤیکونون ایلک قاتینی دئمیرم؛ ساده دیالوگلاردان و اویان بویانا دَبریلمه‌کدن کئچیب، اوبیری قاتدا آختارماق ایسته‌ییرم جاوابی!

ایکی کاراکتئرده جینسی آیریقلار هئچ یوخدور. بیر توخونما کی اؤزللیکله جینسییَته ایشارمیش اولا گؤزه دَیمیر. دوزدور آنلاتیجی آروادینا دئییر من اولمایاندا ایئواندا پالتار سرمه، یوخسا اوشاق سؤزو اولاندا ائلمیرا دیلله‌نیر آرتیق؛ آنجاق بئله قیسقانجلیقلار یوخسا دیلله‌نمه‌لر هئچ ده اؤزللیک وئرن دئییلدیر جینسییَته. بونو اَر آروادین دیالوگلاریندا دا گؤروروک؛ ایکی آغیزدان چیخان دیالوگلارین هئچ اؤزللییی یوخدور بیربیرینی آییرا بیلسین.

اثر مئتافوریک[3] بیر یاپیت اولورسا[4]، اینجه اینجه ایپ اوجولار آختارمالیییق بئله مبهم‌لیک‌لرین دویونونو آچماغا. بو اوزدن «سویوق چای» و «قورص» موتیف‌لرینه دیققت یئتیرمک ایسته‌ییرم. آلت‌بیلینج یوخودا قاوراملاری جومالاشدیریب بیربیرینه سیخیشدیریر، استعاره و یئردَییشدیرمک[5]له ایسته‌دییی آنلامی، ایسته‌یی یوخو بیچیمینده گؤستریر بیزه؛ نه ایسه اوندا ایپ اوجو تاپماق اولار، هر نه ائدیر ده ایز بوراخیر آنجاق. اینجه صنعت ده بئله‌دیر بیر طرفدن. بو ایکی‌نی یوزماق اوچون اونون مُحتواسینا ذره‌بین سالماق گره‌کیر.

چایین سویوماسی ایکی کره وورغو ایله گتیریلیب اؤیکوده. بیر: «میز اوستونده‌کی چاییمدان بیر قورتوم ایچیب، استیکانی قویدوم نعلبکی‌نین ایچینه. چاییم سویوموشدو.» آنلاتیجی چایین سویوماسینی آیری باغیمسیز جومله‌ده بارماغ ایله گؤستریر. ایکی: «اوگون ائلمیرانین چایی سویودو. بونو قاپیدان چیخیب ـ بیر آزدانن ـ بیر ده ائوه قاییتدیغیمدا بیلدیم.» بوردا دا چایین سویوماسینا ایکی پاراگراف یئر وئریر آنلاتیجی. اون صفحه‌لیک یازیدا ایکی کره چایین سویوماسینا قاییتماق، او دا وورغو ایله، نه‌یی گؤستریر؟

«میز اورتاسینداکی بوشقاب ایری نارین قورص‌لارنان دولویدو. اوجادان چیغیردیم: ـ «بونلار آدامی کئییدیب هئیدن سالار...» «ائلمیرا تئز آتیلدی سؤزومون اورتاسینا. ـ «بس گؤرمورسن او سحردن آخشاما ترپنمه‌دن صندلی اوستونده اَیله‌شیر!» قورصلاری آنلاتیجی ایئوانداکی کیشییه ناغیل قوشاندا یارادیر ذهنیند؛ آمما اؤز میزلری اورتاسیندا گؤرور! بو گؤرمه‌یه ایشاریلان زامان ائلمیرا تئز آتیلیر اورتایا.. ائلمیرانین چابا گؤسترمه‌سی بو گؤرمه‌یین ایتیرمه‌سینده اوستون من[6]ی آندیریر، من[7]ین گؤزو گئرچه‌یه آچیلیرکن اؤرت باسدیر ائدیر هر نه‌یی.

اؤیکوده آنلاتیجی، آنلاتیجینین آروادی، قونشو قادینلاری.. هامیسی آنلاتیجینین وجودونون بؤلوم‌لریدیر. بیر کاراکتئرین پاره پاره اولموش شخصیت‌لریدیر. چایین سویوماغینی آنلاتیرکن آنلاتیجی اؤزونو نظرده آلیر، اؤزو بیلمه‌دن. آنلاتیجینین آلت‌بیلینجی سویوق چایی وورغولاماقلا «قادین دا سن‌سن کیشی ده!»دئییر آنلاتیجی‌یا؛ و بو ایزلری آکتیو اوخوجو آرامالی‌دیر. اؤیکونون سونوندا آنلاتیجی آرخایینلیقلا «ائلمیرا کیشینین یوخوسونو گؤرور» دئیه دوشونور.

اؤلوم قورخوسو یازاری یازماغا مجبور ائدیر، نئجه‌کی شهرزادی ناغیل سؤیله‌مه‌یه. اؤلومه اؤلومدن یازماقلا قاباق چیخماق ایسته‌ییر؛ اؤلوم بوتون سؤزجوک‌لره سوزور، کاراکتئرلری ساریییر و اثری بوتونلوک‌له اؤزونه آلیر. و اثر اؤلوم مونولوگونا چئوریلیر!

---

[1]  بو سؤز، اثرین مبهم اولماغی، اؤز اؤزونده هئچ اؤزللیک وئرمیر اثره. دئمک اولماز بوتون مبهم اثرلر آچیق و توکه‌مز یاپیتلاردیر.

[2]  باخمایاراق یئرسیز سؤزجوکلر ده، کیتابین بوتونلویونده و ایشاردیغیمیز بو اؤیکوده وار. (اؤز قونوموندا اوتورمایان سؤزجوکلردن گئدیر سؤزوم).

[3]  استعاره‌ای (metaphoric)

[4]  اینجه صنعت اثری معرفت شناسانه مئتافور‌دیر، بیر ایماژ، بیر گؤسترگه‌دیر. اینجه صنعت دونیانی تانیتدیرماق اوچون اؤزونه گؤره باغیمسیز بیر دونیادیر.

[5] Displacement

[6] Super Ego

[7] Ego

هئچ گئتمه‌ین لککه‌لر

هئچ گئتمه‌ین لککه‌لر؛

«اوچ بارماق» حیکایه‌سینین قورولوش چؤزومو و روانکاوی نظریه‌سی اوزره یاناشما

 

1

ناتورالیستی [دوغالچیلیق] اؤیکولر انسان اوغلونون جبری گرک‌لرین جایناغیندا وورنوخماسینی گؤسترمک ایسته‌ین، وراثت و چئوره مجبوریت‌لری اوزره یاشام دئنه‌ییم‌لرینی [تجربه] بیر لابراتوریست بیلیم آدامی کیمی گؤز اؤنوندن کئچیرن صنعت ترزیدیر. بو مکتبین تمل داشینی قویان، فرانسیز یازاری، ائمیل زولا، کاراکتئرلرین داورانیشی و اونلارین دورتولری، وراثت و چئوره گرک‌لری اوزوندندیر دئییر؛ و یازار گرک یاراتدیغی شخصیت‌لرینی چئشیتلی دوروملاردا قویاراق اونلارین تپکیسینی اوزه چیخارا، و هابئله ایشاریلان دورتولرین رولونو کاراکتئرلرین اؤزللیک‌لرینده گؤستره [1]. بو ازودن، «محمد صبحدل» جنابلارینین یازدیغی «اوچ بارماق» حیکایه‌سی، «بالاشلی احد جبارزاده»نی «بالاشلی کیمی بالاجا بیر کند» یاشامیندان «تئهران کیمی بؤیوک بیر شهر»ـه آپارماقلا و اونو چئشیت‌لی دوروملاردا قویاراق، آنجاق وراثت جبریندن قوتولا بیلمه‌ین گؤره‌جه‌یینی گؤستریر بیزه. و حیکایه‌نین باشلانیش تصویری ده بو دورومو اوستون گؤزللیک‌له وورغولاماق ایسته‌ییر.

و بو شیدیرغی یاغیش ائله خیاوانلارین قوتور اوزلرینه، تیکینتیلرین اوجا هئیکللرینه، قنوولارین قالدیریملارین چاتلامیش جدوللرینه و بوتونلوکده شهرین پئیسرینه چیرپدی و چالالاردا قالانیب، گؤل اولوب، داشماغا باشلادی کی؛ احد جاببارزاده سو داملالارینین او پاییز آخشامیندا، تئهران کیمی بؤیوک بیر شهرین بوتونلویونو یویوب آپارماق قصد ائله‌دیکلرینی، ظنن ائتدی. البتته احد جاببارزاده بو یاغیشدان بترلرینی گؤرموشدو؛ اؤزوده تئهران کیمی نهنگ بیر شهرده یوخ ائله بالاشلینین اؤزونده و بالاشلی کیمی بالاجا بیر کندی یویوب آپارا بیلمه‌ین یاغیش، بو عظمتده بیر یئری نئجه آپارا بیلردی.

گؤی اوزنون رنگی دَییشن دئییل، هارا اولور اولسون؛ «شیدیرغی یاغیش» تئهراندا یوخسا بالاشلیدا ائله یاغار کی آدام ظن ائدر هر نه‌یی یویوب آپاراجاق. نئجه‌کی «احد جاببارزاده»نین بالاشلیدا بختی آچیلمادی، تئهران کیمی یئرده ده آچیلمایاجاق. بو «شیدیرغی یاغیش» کیمسه‌سیزلیک یاغیشی‌دیر «احد» کیمی یوخسول آداملارین پئیسَرینه دوشور و هاردا اولورسا دا هئچ فرق ائتمه‌یه‌جک‌دیر (چئوره‌نین [محیط] جبری). بدبخت آداملارین گؤره‌جه‌یی، اؤزلرینی چالیشیب اوسته چکسه‌لر ده، بیلیم یوردوندا لیسانس دا آلسالار، توپلومدا قونوملاری فرق ائتمه‌یه‌جک‌دیر.

مئترو ایشینی یوسوف تاپمیشدی. اوچ دؤرد آی بوندان قاباق. احد شهری الک ولک ائدیب، آیاقدان دوشوب، اوتاقدا اوزانیب، آیاقلارینی پنجره‌نین گون آلان رفینه دایامیشدی.

-  آمما بیر ایشده وار. ـ یوسوف بونو دئیه کیتابلارینی اللشدیرمیشدی.

-  نه ایش؟

-  فیکر ائله‌میرم به‌یه‌نه‌سن.

- نییه به‌یه‌نمیییم؟

-  آخی سن لیسانسسان. ائله بو خارابادا ..

-  سئفئح دانیشما دئ گؤروم نه ایش؟

-  نظافت ایشی؛ مئترو نظافتچیلییی.

احد دینمه‌میشدی و پنجره‌دن گؤیده اوچان گؤیرچینلری نظردن

کئچیرمیشدی.

و بو قونوم «احد جاببارزاده»نین یوخوسونا دا کئچمیشدیر. یانی کاراکتئرین آلت‌بیلینجینه یئرله‌شن قونوم دا ائله نیظافت‌چیلیک‌دیر:

بالاشلی‌یا مئترو چکمیشدیلر. احدی سککی‌یه قویمادیلار. بیلیتچی بالاعمی ایدی و نه قدر احد «نظافته گئدیرم» دئسه‌ده، «قدغندی.» دئدیلر.

[...]

-  باغیشلایین خانیم!

-  دئدیم نه‌یی؟

-  هئچ نه‌یی. من مئترو نظافتچیسی‌یم. اؤزوده احدم. احد جاببارزاده. منی سککییه قویمورلار.

-  هانی به سوپورگه‌ن؟

 - قاپی قاباغیندا آلدیلار.

 - ائله‌دی. سککی‌ده نظافت قدغندی.

هابئله باشقا بدبخت کاراکتئرلرین گؤره‌جه‌یی ده اولدوغو چئوره‌نین گره‌ییندن [جبریندن] قوتولان دئییللر. اؤرنک اولاراق، «یوسف نصیری»؛ بو آدامدا تاکسی ایشله‌دیر سونوندا و توپلومدا ایسته‌دییی قونوما گیره بیلمه‌یه‌جک. بئله آداملار هئچ واخت اؤزلرینی یوخاری چکه بیلمزلر دوغالچیلیق ایدئولوژیسینده. دیگر گؤره‌جه‌یینه چاره اولمایان کاراکتئرلردن «سحر»، سحرین آناسی «زکیه»، سحرین آتاسی «سروان سولطانی» و ..

ارینین وضعیندن خبرسیز بویلو زکییه نئچه آی بوش ائوده گؤزله‌ییب الی چاتیب چاتمایاندان خبر توتاندان سونرا تئهرانین او های هاراییندان نه کؤکده اؤزونو بالاشلییا یئتیرمیشدی.  سونرا سحر دوغولموشدو و سولطانیدان خبر اولمامیشدی.  اونون دیری اولماغینا چتین اینانماق اولوردو.  زکییه‌یه ائلچی گلن اولسادا دؤزه‌جه‌یم- دئیه باشدان ردد ائله‌دی. دوز ایکی ایل خبرسیز قالدی، آمما گؤزله‌دی.

ایکی ایلدن سونرا سولطانی یئنی دؤولتین افسرلیک پالتاریندا کنده دؤندو. ایسلام جومهورییتینین ارتئش افسری ایدی و ایراقلا تزه باشلانان موحاریبه جبهه‌لرینده دؤیوشوردو.  کیمسه زکییهیه گلن ائلچیدن زاددان سؤز دئییب آروادینین بویلولوغوندان خبرسیز سولطانینین اوره‌یینی بولاندیرمیشدی. بو ظنن فاجیعه دوغورموشدو.  زکییه شوککه اولدو و آتاسی بالاعمی سولطانینی ائودن قوواراق-بو اوغراشین آدینی چکه‌نین نه‌کی‌وارینا لعنت- چئویردی،- ایتیل سوله‌ندیین یئرلره قورومساق!

زکییه اؤزونو آلا دره‌سیندن آشاغی بیراخدی. [...] آمما اؤلمه‌دی.  بو حادیثه اثرینده مشاعیرینی ایتیردی.  داوا-درمان جاواب وئرمه‌دی و اورمو دلیخاناسیندا نظارت آلتینا آلیندی.  سحری ایسه زکییه‌نین آتا-آناسی بالاعمی و کولثوم خالا ساخلاییردیلار.

دوغالچیلیق ترزین باشقا تمل اؤزه‌للیی اخلاقی داورانیشین بیر میراث کیمی نسلده داوام تاپماغیدیر. «احد جاببارزاده»نین آتاسی  موصطافا «زهملی بیر کیشی ایدی.  یئتیم بؤیویوب، اؤز آیاغی اوسته دورانلاردان و نئجه‌کی دئیه‌رلر حئساب-کیتاب آدامی ایدی»؛ موصطافا کیشیدن احدین خاطیرینده قالان «ائله بئله؛ بیر ژئنرال کیمی، بیر سولطان هئیبتینده گؤرموشدو.  اونو بیر سولطان آتا کیمی اوره‌یینده ایسته‌میشدی ده، آمما اونونلا صمیمی اولا بیلمه‌میشدی». بو کیشیدن ساییلان اؤزه‌للیک‌لری نظره آلساق: «ژئنرال کیمی»، «سولطان آتا»؛ سؤز آلتیندا قالمایان، سؤز بیله‌سینه آغیر گلن اؤزه‌للیک‌لری داشییان بیر کاراکتئر اولمالیدیر. و دوغالچیلیق تمللرینه گؤره بو اؤزه‌للیک‌لر اوغلونا دا میراث کیمی یئتیشمه‌لی اولاجاقدیر؛ نئجه‌کی بئله‌دی ده:

آتاسیلا سویو بیر آرخا گئتمه‌میشدی و اؤیرنجیلیینی کئچیردیی تئهراندا آوارا دولانیب، دانیشگاه ایللرینده تانیییب، عسگرلیکده دوستلاشان ابهرلی دوستو؛ یوسوفون، موجرردی اوتاغینا سیغینماغی، آتا ائویندن اوستون توتموشدو.

ایش یئرینده ده سؤز آلتیندا اولماغی ایسته‌میر، «بیر آزدا یوبانسایدی، ایشینی الدن وئرمه‌یه‌جکدی آمما سؤز یئری اولاجاقدی و احد بو سؤز یئرینین اولماسینی آتاسیندان دا بئله چکه بیلمیردی.».

 

2

بئله‌لیک‌له ایکی تمل اؤزه‌للیک دوغالچیلیق ترزیندن بو اؤیکونو ناتورالیسیتی اؤیکولر سیراسینا باغلاییر؛ آنجاق حیکایه‌نین قورولوشونا دیققت یئتیرسک؛ اؤیکونون اولای‌هؤرگوسو [پی‌رنگ]، بیر قیزین مئترودا اؤزونو قاطار قاباغینا آتیب اینتهار ائتمه‌سی، سونرا اوردا تاپیلان بارماقلاری احدین الی ایله باشقا بیریسینه یئتیرمه‌سی و بو آرادا احدین بو بارماقلارین گؤرمه‌سی دیر. بو آرادا نئچه فرعی روایت‌لر و زاماندا گل‌گئد وار، کی اؤیکونون آخارلیغینا و داها چکیجی اولماغینا یاردیم ائتمیشلر. آنلاتیجی هر شئی بیلندیر و احدین یاشامینی ریوایت ائتمک اوچون چوخلو اونون ایچ دویغولاریندان، یوخولاریندان، یاشادیغی قورخو و ایضطیرابلاریندان دئییر. رئالیستی و ناتورالیستی یازیلارین چوخو هر شئی بیلن آنلاتیجینین آچیسی ایله یازیلیر و بو آچی یازارا هر شئیی دقیق ثبت ائتمک اوچون داها یارارلی‌دیر.

یازار احدین تئهراندا نئجه قالدیغیندان دئیه‌نده، «یولداشی یوسوفو» تانیتدیریر و زاماندان آتیلماق‌لا کئچن خاطیره‌لریندن دئییر؛ سونرا بو خاطیره ایچینده یوسوفون «آیریلیق ماهنیسینی» اوخوماغین آنلاتیرکن، احدین ذهنینده اوشاقلیقدا «سحر» ایله کئچن خاطیره‌سی جانلانیر، آیریلیق سؤزجویو احده «سحر»دن آیریلدیغینی تداعی ائدیر و همن بو خاطیره گئدیشینده «دا گئتمز کی» دئییشی یادینا دوشور.. بو سؤزه بیر داها قاییداجاقدیر احد؛ اصلینده بو «دا گئتمز کی» احدین یاشامیندا و بو اؤیکوده دانیلماز تئم‌لردن‌دیر. نه ایسه یازار بونلاری دئدیییینده مجبور قالیر «سحر»ین عاییله‌سیندن دئیه.. آمما آنلاتی یالنیز احدین بیلدیکلرینه سینیرلانیر و نهایت «اونون-بونون پیچیلتی، قاش-گؤز ائتمه و ایشاره‌سیندن دویموشدو» یوخسا «سونرالار احد بیلدی کی» شئیلرله اوخوجویا آرتیق بیلگیلر وئریر... و نهایت قاییدیر یئنه احدین یوسوفلا بیرگه توتولدوغو گئجه‌یه (ایکی کره زاماندا دالی قاییتمیشدی).

زامان هله ده احدله یوسوفون تانیش اولمالاری چاغدادیر.. و خیابانلاری سربست دولانیر و بو دولانمادا، نئچه کره اؤیکوده تیکرارلانان، تئلئفون دککه‌سینده دانیشان قیزی گؤرور؛ بو قیز سونرالار احدین یوخولارینا دا کئچیر. احد بو قیزین «عیشوه‌لی» دانیشمالارینی ائشیدرکن یئنه «سحر» یادینا دوشور «سحر ایسه اوشاق ایدی، اوزاق ایدی و احدین اوشاقلیغی و وارلیغینین بیر حیصصه‌سی کیمی جینسییت‌سیز بیر خاطیره ایدی قوهوملاردا-قونشولاردا و دانیشگاه قیزلاریندا دا بئله بیر قابیلییت نه آختارمیشدی و نه ده تاپمیشدی.  او احد ایدی و احد ده قالمیشدی. یعنی تک ایدی و هئچ بیر اینسان بو احدلیی پوزا بیلمیردی». زامان یئنه همن چاغدادیر.. (احدله یوسوفون تانیشدیغی چاغلار، اؤیرنجیلیک و سونراسی عسگرلیک چاغلاری) یازار بؤلوم آییرارکن احدین عسگرلییه گئدن چاغدان دانیشیر و اوردان احدین ائوه دؤنمه‌سیندن و ائله بونون اوچون احدین آتاسیندان، آناسیندان و اونلارین ایلگیسیندن آییردیغی بؤلومون سونونا قدر دئییر. سونرا ایندیکی زامان ایچینده آنلاتیجی احدین نئجه ایش تاپماغینا ایشاریر و او زامانا گئتمک‌له خاطیره‌نی دیریلدیر. بو خاطیر ایچینده یوسوفون عسگلرییی یادا دوشور و بیر داها زامان دالی آپاریر و یوسوفون سرجوخه درجه‌سینده کئشیک چکمه‌سیدن دئییر، «حاجی سئیفی»دن سؤز گئدیر و زامان بیر داها گئدیر مئترودا ایش تاپان گونلره..

زامان هله ده کئچمیش‌ده‌دیر و بؤلومون باشلانیشیندا احدین ایشه گئتدییی ایلک گونلریندن دئییر آنلاتیجی. و ایش چتینلیکلریندن دئمک‌له بیر داها «دا گئتمز کی» سؤزونه توخونور. و بوردان باشلانان اولایین قالانی آنلاتیلیر (قیزین اینتهار ائتمه‌سی گونون صاباحی)؛ «منصوری» احدی یانینا چاغیریر و ایچینده «اوچ بارماق» اولان پاکاتی وئریر احده «بگیر این بسته رو ببر حراست، بده به آقای شکوری». اؤیکونون اووجو بوردان باشلانیر؛ «دا گئتمز کی» بوردا آنلام تاپاجاق. بو اولای احدین ذهنینده یاپیشیب قالاجاق و بیر «لککه» کیمی داها هئچ زامان خاطیریندن گئتمه‌یه‌جک! هرنه، بو آرا احد «آقای شکوری»نی گؤزلرکن بالاشلی جانلانیر ذهنینده.. بؤلوم بیتیر.

احدین یوخوسو آنلاتیلیر و یوخوسوندا قاباقجا گؤردویو «عیشوه‌لی دانیشان قیز»ی گؤرور، آناسیدیر سانیر؛ نه ایسه آنلاییر کی آناسی دئییل ده، مئترودا اینتهار ائدن قیزله «زکیه» ائله بو قیزدیر.. یوخودا اونا اؤلوبسن دئییرلر.. اوجا بیر آغاجا آسلانیر.. سحر «اؤلونو آغاجینان وورون دوشسون» دئییر.. و یوخودان اویانیر.

آنلاتی رئالیستی ترزده آنلاتیلیر؛ یازار باجاریقلی تمهیدلرله اؤیکونو چکیجی ائتمیش و باشاریقلی بیر اؤیکو یارادمیشدیر. اولایلارین دال قاباق ائتمه‌سی، خاطیره‌لرین و سؤزجوک‌لرین تداعی یارادماسی و باش کاراکتئرین دویغولارینی، ایضطیرابلارینی قاراباسمالارینی، گؤزل شکیلده گؤسترمه‌سی و سونوندا اولایلارین بیر حلقه ایچینده دولانماسی (احدین قاراباسماسیندا) ایشاردیغیم تمهیدلردندیر.

 

3

باش وئرن اولایین یئری، اوچ «بارماق»، احدین یوخوسوندا اولان «اوجا آغاج» و سوندا گلن بالاشلی‌نین «قوجا، اوجا و ابدی چینار آغاجی» بو اؤیکوده (بو چینار «آغاج» یوخسا «اوجا آغاج» نئچه دفعه تیکرار اولور اؤیکوده) فرویدین پسیکوآنالیسیس [روانکاوی] نظریه‌سی بیچیم ایله یاناشساق، دلالتمند روللاری وار.

یازار احدین یئنی اؤیرنجی‌لرین بیلیم یوردونا گلمه‌سینی آنلادیر کن اونون دویغولارینی و سئویشمه‌لرینی "حسرت دولو" بیر دویغو ایله آنلاتیر:

یئنی اؤیرنجی‌لر گله‌جک‌لر. دانیشگاه قاباغینداکی کوچه‌لری، پاساژلاری و چرچیلرین دؤشندیکلری قالدیریملاری الک-ولک ائده‌جک‌لر. آخشاملار قیزلی-اوغلانلی بزه‌نه‌جک‌لر و مودا باخان کیم، کئفه باخان کیم، دولانماغا چیخاجاقلار. ائو بوغونتوسوندان قورتولان جاوانلار بو بیردن وئریلمیش آزادلیق اؤنونده یونگوللنه‌جکلر.  سئوه جک‌لر، سئویله‌جک‌لر. گوناها باتاجاقلار، پاکا چیخاجاقلار..

احد تئلئفوندا عیشوه‌لی دانیشان قیزی گؤرورکن، جینسل دویغولاری ایله بئله اوغراشیر:

احد قیزین صندل باشماقلاریندان لاکلی آیاق بارماقلاری و قیسا شالوارینین پاچاسینا قدر یاریم آچیق بالدیرلارینی نظردن کئچیردی.  قالان حیصصه‌لری تکمیللشدیرمک چوخ چتین دئییلدی. اؤیرنجیلیک دوستلارین موجرردی ائولرینده پورنو فیلیمدن-زاددان گؤرسه‌ده قیز جاماعات اونا همیشه یاساق اراضی حئسابلانیردی. احد اؤزونو آغیر توتوردو. کیتاب-کاغیذ ایله مشغول اولوردو و اوولدن؛ لاپ اوولدن یعنی اؤیرنجیلیکدن قاباق و حتتا سونرالار دفه‌لرله موساعید مؤوقئعییتی اولسادا بو یاساقلیغا توخونمامیشدی. بو یاساقلیق اونونلا دولانیردی، اونونلا گزیردی و اونون ایچینده ایدی.

احد ایسته‌دیی قیزا، «سحر»ـه دویغولو اولسادا، اونو «جینسییت‌سیز» ساخلاییر خاطیرندا:

احدجه بو یاساقلیغی پوزماغا درین دویغولو، عاطیفه‌لی بیر رابیطه یارانمالی ایدی. سحر ایسه اوشاق ایدی، اوزاق ایدی و احدین اوشاقلیغی و وارلیغینین بیر حیصصه‌سی کیمی جینسییت‌سیز بیر خاطیره ایدی. قوهوملاردا-قونشولاردا و دانیشگاه قیزلاریندا دا بئله بیر قابیلییت نه آختارمیشدی و نه ده تاپمیشدی. او احد ایدی و احد ده قالمیشدی. یعنی تک ایدی و هئچ بیر اینسان بو احدلیی پوزا بیلمیردی.

احد هر زامان معلوم اولمایان بیر ایضطیرابلا یاشاییر، و بو ایضطیرابی آتاسی وریندن‌دیر سانیر:

هر آن، هانسی معلوم اولمایان مسله اوزره خیرتده‌ییندن یاپیشیلب، سورغو-سوالا چکیلمه‌سینی گؤزله‌مک ایضطیرابی، دویوردو. بو حیسسینین یارانماسیندا آتاسی موصطافا جاببارزاده‌نی موقصصیر بیلیردی و هر بیر بوجاقدان حتتا یوخولاریندادا بئله موصطافا کیشینین بیردن چیخیب:-سن بیر الیمه کئچ!-دئمه‌سینی خاطیرلاییردی.

احد قاراباسما یوخولاریندا بالاشدا اؤزونو خالقین دیلینده و نظرینده اؤلو گؤرور:

بالاشلییا مئترو چکمیشدیلر. احدی سککییه قویمادیلار. بیلیتچی بالاعمی ایدی و نه قدر احد «نظافته گئدیرم» دئسه ده، -قدغندی. -دئدیلر.

احد دئدی:

- بالاعمی! منم احد.

- هانسی احد؟

- احد دا. احدجاببارزاده.

- احد جاببارزاده؟

- هن احد جاببارزاده، شؤوکت خانیمین اوغلو.

- شؤوکتین اوغلو!.. شؤوکتین اؤلن اوغلو؟

- نئجه اؤلن اوغلو؟! شؤوکتین ائله بیر اوغلو من ایدیم دا. احد، احد جاببارزاده.

- تانیدیم دا احد. ائله احد جاببارزاده. اؤلوب دا..

- نئجه یانی اؤلوب؟!... باخ بیر! منم؛ احد جاببارزاده.

- دئدیم دا اؤلوب. اینانماسان شؤوکتین اؤزوندن سوروش.

احدین یوخوسوندا، احد سئودییی قیز (سحر) اونو «اؤلو» سسله‌ییر و «آغاج»ینان اونون وورماغینی ایسته‌ییر، «سحر دئدی:- اؤلونو آغاجینان وورون دوشسون.».

اوسته گتیردیییم شاهیدلرله، بللی اولونور احدده بؤیوک بیر نیگرانچیلیق وار، احد ائرکک اگه‌من بیر آتانین الی آلتیندا بؤیوموش (اوسته احدین آتاسینین اؤزه‌للینی گتیردیم). و همه‌شه اونون وریندن بیر بلیرسیز ایضطیرابدا یاشاییر. احد هئچ زامان جینسل قونولارا توخونمامیش و اونلاری اؤزونه "یاساق" سانمیشس، بئله اؤز سئودیی قیزا دا جینسییت وئرمه‌میشدیر. آتاسی ائوینده گؤردویو تربیت‌له بلکه اخته‌لیک عقده‌سی و ایضطیرابی اونونلا قالمیش سوره‌کلی، او جینسل قونولاردان چکینیر همه‌شه! بلکه اؤزونده او گوجو گؤرمور؛ و قضیب حسرتی وار احدده. او آلت‌بیلینجینده اؤزونو قضیب‌سیز بیلیر و بونون اوچوندور یوخودا اؤزونو اؤلو (دیری وارلیق کی اؤلودور؛ جینسل تحروکاتی اولمایان لئش یانی!) گؤرور. فروید هر اوزن، اوجو بیز نسنه‌نی، کیشیلیک سیمگه‌سی‌دیر دئییر [2]؛ بو ازودن احدین آلت‌بیلینجینداکی «سحر» اونو اؤلو بیر وارلیق بیلیر. آنجاق احد یوخوسوندا اوجا آغاجا سیغینیر (قضیب سیمگه‌سینه!) آمما احدین یوخوسونداکی «سحر» بیلیر بونو و آغاجینان (قضیب سیمگه‌سی!) اونون وورماغینی ایسته‌ییر.

«بارماق» دا بیر طرفدن قضیب سیمگه‌سی‌دیر، بو اوزدن احدین یوخوسوندا بارماغی یوخ. و بو ننگ (لککه) اونون یاشامیندا اونونلادیر سوره‌کلی و «دا گئتمز کی». احدین ایشله‌دیی یئر ده بوتونلوک‌له دلالتمند بیر یئردیر؛ همه‌شه قضیب حسرتی چکن احد، جینسل دویغولاری اؤزونه یاساق ائدن احد، تونل‌لرده گئدگل‌ده اولان قاطارلارین دوراقلاریندادیر. یوخوسوندا بو مئترو بالاشلییا قدر گئدیر، آمما اونو ایچه‌ری قویمورلار، یوخوسونون سونوندا دا هئچ مئترودان اثر یوخدور. احد مئترودا نیظافت ائدیر؛ سانکی او دوراقلاردا هئچ گئتمه‌ین لککه‌لری سیلماق ایسته‌ییر..

اؤیکونون سون جومله‌سی نه‌قدر دلالتمند اولمالی‌دیر احدین حسرتینه! او همه‌شه‌لیک بیر حسرت‌ده یاشاییر (قضیب حسرتی!) و گؤردویو سون تصویر ده «قوجا، اوجا و ابدی چینار آغاجینین ترپتمه‌سینی» گؤرور.

 

قایناقلار:

[1] صبحدل، محمد. 1386، حیکایه‌لر

[2] پاینده، حسین. 1391، داستان کوتاه در ایران (داستانهای رئالیستی و ناتورالیستی)، انتشارات نیلوفر

[3] فروید، سیگموند. 1385، تفسیر خواب، ترجمه: شیوا رویگران، نشر مرکز

یازیدان سونرا:

جناب صبحدلین «اوچ بارماق» حیکایه‌سی ایله برابر باشقا اوچ حیکایه‌سینی «حیکایه‌لر» مجموعه‌سیندن، بوردان ائندیریب اخویا بیلرسیز!

اؤیکوجوک

اؤیکوجوک/ بیر اؤیکوجویون چؤزومو

 

اؤیکو ژانری نقدر ده تانینمیش اولسا، شعردن سونرا ان چوخ اوخونان بو ژانری بیز اوقدر تانیمامیشیق هله. بعضی‌لرینه اؤیکو رومانین بیر قیسمی و داها کیچیک رومانی اؤیکو سانانلار دا وار. آمما رومان اؤزونه بیر ژانر اولورسا اؤیکو بوسبوتون بو ژانردان فرقلی و اؤزگور بیر ژانردیر. رومان‌داکی اؤزه‌للیک‌لر اؤیکودن قات قات فرقلیدیر؛ هابئله اؤیکوده‌کی اؤزه‌للیک‌لر! اؤیکونو چرچیوه‌سینی دوزگون باجاریب چیخارتماق رومان گئدیشیندن داها چتین‌دیر. کاراکتئر بسله‌مک اؤیکوده گرکمیرسه رومانداکی کیمی، چرچیوه‌لی شخصیت‌لریی اولمالی هر اؤیکونون.

بو آرادا اؤیکوجوک، آیاق اوستو یاشام تؤروندن تؤره‌نن یوخسا اونون ملزومو اولان، یایغین ژانرا دؤنمک‌ده‌دیر؛ اؤیکودن آیریلالی. «اؤیکوجوک» / «حیکایه‌جیک» / «مینیمال اؤیکو» / «چوخ قیسا اؤیکو» / «قیسا قیسا اؤیکو» / «قیپ‌قیسا اؤیکو» / «سیخ اؤیکو» / «قیسا قورومجا» / «کیچیک اؤلچکلی قورومجا» / «مثل» آدلارلا تانینماقدا اولان اؤیکو ژانری، گئنللیک‌له 500 سؤزجوک‌دن آز یازیلاردیر. آنجاق سؤزجوک ساییسی بو ژانرا بیر بیچیم چرچیوه‌سی کیمیدیر و اوقدر ده سیخ دئییل. اؤیکوجویون تمل قورولوشو، بیر اولای، بیر یئرده و بیر زاماندا اولماغی‌دیر [1]. بیر گولمه‌جه [جوک] کیمی بیر قونونو آچیقلار، بلکه بیر شوک کیمی اوخوجونو دا شاشقین قویار.

اؤیکوجوک ژانرینی تانیتدیرماق چالیشماسیندا حؤرمت‌لی دوستوم «رضا کاظمی»، «یئر اوزوندن انسان‌لار سیلینمه‌یه کاش...» آدیندا اؤیکوجوک توپلوسونو فارسجادان چئویریبدیر. دونیا ادبیتاتیندان 99 سئچیلمیش اؤیکو دئییلسه ده بو کیتابا، کیتابی ایچه‌رن اؤیکوجوکلر آمریکادا «نیوتایمز» قزئتینده یاییلمیش اؤیکوجوکلردیر.

بو کیتاب درله‌ییب چئویره‌نین اؤن سؤزو ایله باشلانمیش و 99 اؤیکوجوک دالبادال گلمیش‌دیر. اینگلیسجه‌سی 55 سؤزجوکلو اولدوغوندان بئله بیر اؤیکوجوکلر یالنیز بیر لطیفه کیمی اولاجاق‌میش قورولوش باخیمیندان، یانی بیر قونویا توخونوب کئچه‌بیلر. دوزو ده ائله بودور: بیز 50 ـ 60 سؤزجوک‌لو بیر اؤیکوجوک‌ده اوردان بوردان دانیشماغا گیرمه‌مه‌لی‌ییک.

کیتابین اؤیکوجوک‌لرینین فضاسی آمریکا یازارلارینین اولدوغوندان چوخلو هالیوود باسقی‌سی آلتیندا اولوب و دئمک بیزیم کولتوره اویوشمایان بیریسی‌دیر! آنجاق چئویره‌نین آماجی بو ژانری بیزلره تانیتدیرماق‌سا باجاریب دئمک. ایشی ده اوغورلو.

یئری گلمیش‌کن آرتیرمالی‌یام «رضا کاظمی»نین ایشی ایله یاناشی «سمیه خیرخواه» دا ائله بو کیتابی «دونیادان 55 سؤزجوک‌لو حیکایه‌جیک‌لر» آدی ایله چئویریب، آنجاق رضا کاظمی چئویردییی اؤیکوجوک‌لر اوندان آرتیق‌دیر و باشقا اؤیکوجوک‌لر ده بو کیتابا قاتمیش‌دیر.

آماجیم بو یازیندان، ایکی کیتابی تانیتدیرماق‌دان سووای، بو ژانری تانیماق، بو ژانردا چالیشماق، بو ژانرین اؤزه‌للیک‌لرینی اؤیرشمک‌دیر. بیر شعر کیمین اولماسا دا بیر آن‌دا بیر یاشام پارچاسی، باجاریق‌لی آچیلارلا، بیر قورتوم سو کیمی بیر باشا ایچیب اوخوماق آماجینا یئتیشمک اوچون یازیلان اؤیکوجوک‌لر دونیادان داد آلماغا اولوملو اولار!

کیتابدا گلن اؤیکوجوکلرین بیرینی آچیقلاسام:

[«کیشی یاتاق اوتاغینا قاییداراق، ـ «سئوگیلیم گؤزه‌تله... ایچی دولودور» دئدی.

تختین بالیشینا سؤیکنمیش قادین ـ «آروادین اوچوندور بو؟» دئدی.

ـ «یوخ، حدیندن آرتیق ریسکی وار. بو ایشی اؤز آدامینا تاپشیراجاغام.»

ـ «من نه جورم؟»

کیشی گولومسه‌ییب ـ «مزه‌لی‌دیر، آمما هانسی مایماق بیر خانیمی موزدلو قاتیل کیمی ایشه گؤتورر؟» دئدی.

قادین دوداق‌لارینی ایسلادیب توپانچانی کیشی‌یه ساری توتاراق، ـ «سنین آروادین!» دئدی.] (گئجه ناغیلی/ جفری وایت‌مور/ یئر اوزوندن اینسانلار سیلنمه‌یه کاش..)

اینگلیسجه‌سی 55 سؤزجوکدن اولوشان بو اؤیکوجوک، تورکجه‌ده 60 سؤزجوک اولموش؛ نه ایسه بیر قونو اوزره گئدن، بیر زاماندا و بیر یئرده اولوشان بو اؤیکوجوک، ایسته‌دییی قونودان چیخمامیش، اؤیکوجویون سونلارینا قدر اوخوجونو تعلیق‌ده ساخلاییر و سون جومله‌سینده ایسه گؤزل آیرونی یارانیر.

ایلک جومله‌ده، «کیشی یاتاق اوتاغینا قاییداراق،» یازار، اوخوجونو کاراکتئرلرین خصوصی دانیشیغا چاغیرماق ایسته‌ییر. «یاتاق اوتاغی» و «اوتاغینا قاییداراق» فعلی بو دانیشیغین بیر اولای اورتاسیندا اولماسینی (بلکه سئکسدن سونرا) گؤستریر. نه ایسه بو دانیشیق تعلیق دوروموندا اؤیکوجویون سونونا قدر آسیلی قالیر. و دانیشیق نه‌دن گئدیر؟ کیمسه بیلمیر! کاراکتئرلرین دیالوگلارینی آنلاتیر کن؛ کیشی «یوخ، حدیندن آرتیق ریسکی وار. بو ایشی اؤز آدامینا تاپشیراجاغام.» دئمک‌له بو تعلیقی هده‌لی ائدیر و دورومو دهشته یؤنه‌لدیر؛ حال بوکی قاباقدان دا «تختین بالیشینا سؤیکنمیش قادین ـ «آروادین اوچوندور بو؟» دئدی.» گؤستریر کیشینین یاتاق اوتاغیندا اولان «سئوگیلی» کیشینین اؤز آروادی دئییلمیش. بو تعلیق سون جومله‌یه قدر اوزانیر و اوخوجو هله ده بیلمیر نه‌لر اولور.

بو دیالوگا بیر ده دیققت یئتیرسک:

تختین بالیشینا سؤیکنمیش قادین ـ «آروادین اوچوندور بو؟» دئدی.

ـ «یوخ، حدیندن آرتیق ریسکی وار. بو ایشی اؤز آدامینا تاپشیراجاغام.»

یاتاق اوتاغیندا، تخت اوسته اولان «سئوگیلی» کیشی‌یه «ایچی دولو» بیر نسنه گؤستررک «آروادین اوچوندور بو؟» سوروشور. بیز هله بیلمیریک بو نه‌دیر. آنجاق هر نه‌دیر شوخلوق دئییل و «حدیندن آرتیق ریسکی وار» کیشینین دئییشینه گؤره. یازار آنلاتیدان دییالوگا کئچمک‌له، آرتیق معلومات وئرمه‌دن باجارمیش ایلک یاراتدیغی تعلیقی ساخلاسین و گئد گئده ایسه اونون هیجانینی آرتیرسین.

«کیشی گولومسه‌ییب ـ «مزه‌لی‌دیر، آمما هانسی مایماق بیر خانیمی موزدلو قاتیل کیمی ایشه گؤتورر؟» دئدی.» جومله‌سینده‌دیر کی بیلینیر «یاتاق اوتاغین» خصوصی دانیشیغینین قونوسو نه‌دیر. کیشی آروادینی اؤلدورمک اوچون «موزدلو قاتیل» آختاریر. و سون جومله‌ده، «قادین دوداق‌لارینی ایسلادیب توپانچانی کیشی‌یه ساری توتاراق»، هر شئی بللی اولور. «ایچی دولو» نسنه «توپانچا» ایمیش و بئله‌لیک‌له «آروادین اوچوندور بو؟» سورغوسونا جاواب وئریلیر. آنجاق ایشاردیغیم آیرونی بوردا یارانیر کی، کیشی آروادینا خیانت ائدرکن، یاتاق اوتاغینداکی سئوگیلیسی (اویناشی) ایله اؤز آروادینین قتلینه پلان تؤکه تؤکه، «تختین بالیشینا سؤیکنمیش» قادین کیشینین آروادی وریندن اونون اؤلدورمه‌یینه مأموردور.

بوردا ایکی آیرونی وار: 1ـ وضعیت آیرونیسی و 2 ـ کاراکتئر آیرونیسی.

ایلک آیرونینی بئله آچیقلاماق اولار کی اؤیکوجویون باشلانیشیندان بئله نظره گلیر کی کیشی اؤز آروادینا خیانت ائله‌ییر و هابئله اونون اؤلدورمه‌یینه دوشونور. نه ایسه اؤیکوجویون سونوندا کیشینین آروادی اونون اؤلدورمه‌یینه قاباقدان پیلان ساهمانلامیش ایمیش.

ایکینجی آیرونی کاراکتئر آیرونیسی‌دیر. کیشینین اویناشی اولان «سئوگیلی» کیشینین یاتاق اوتاغیندا « تختین بالیشینا سؤیکنیرکن» کیشی اونا ایسته‌دییی فیکیرین تهلوکه‌لی اولماغیندان دئییر «یوخ، حدیندن آرتیق ریسکی وار. بو ایشی اؤز آدامینا تاپشیراجاغام.» و قادین کاراکتئرده او جسارتی گؤرمور کی ایشی اونا تاپشیرسین. نه ایسه سونوندا گؤرونور دقیقن ائله همن بو کاراکتئردی کی بو تهلوکه‌لی و «حدیندن آرتیق ریسکی» اولان ایشه گؤتورولموشدور.

گؤرونور اؤیکوجوک سؤزجوک سینیرینا رغمن اؤزونو اوقدر ده داردا گؤرمور و بؤیوک باشاری قازانا بیلر. سؤزو اوزاتمادان آماجینا دا وارار؛ سونوندا اوخوجونو شاشیردا بیلر ده. یوخسا خوش بیر خاطیره ایله باشباشا قویار اؤز اوخوجوسونو؛ و بونون گؤزللییی بوندادیر کی بیر آن ایچینده بونلارین هامیسی اولوب بیتیر. باشاریلی اؤیکوجوک بیر قورتوم سرین سو ایچمک کیمیدیر داغ هاوادا.

قایناقلار:

[1] ـ ...، (1391) حکایه‌نین امکانلاری، اویغونلاشدیران: همت شهبازی، پردیس دانش یاییم ائوی.

[2] ـ ...، (1392) یئر اوزوندن انسانلار سیلینمه‌یه کاش...، درله‌ییب چئویرن: رضا کاظمی، پردیس دانش یاییم ائوی.

کیتاب تانیتیمی

«نظریه‌های نقد ادبی معاصر» آدلی کیتاب خانیم «لویس تایسون[Lois Tyson]»ـنین ساده قلمی ایله یازیلمیش! «نگاه امرزو» و «حکایت قلم نوین» یاییم ائولری بو کیتابی یایمیش‌دیر. «مازیار حسین‌زاده و فاطمه حسینی»ـنین قلم‌لری ایله ترجومه اولونموش و «دکتر حسین پاینده» جنابلاری دا بو کیتابین ویراستاری‌دیر.

اون‌بیر فصل و 633 صفحه‌دن اولوشان بو کیتابین هر فصلین سونوندا نئچه قایناق (اینگلیسجه) او فصله باغلی تانیتدیریلیب؛ فارسجا ترجمه‌سینده آرتیلمیش قایناقلار کیتابین سونونا کؤچوب‌دور.

«دکتر حسین پاینده» کیتابین باشلانیشیندا، فارس دیلینده دوزگون نقد کیتابین قیتلیغیندان یازمیش و 8 کیتاب «مجموعه‌ی نظریه و نقد ادبی» سیراسیندا ترجمه اولوب یاییلمیش کیتابلاری سایاراق بو کیتابی او مجموعه‌نین 8جی سیرادا یئرله‌شمه‌سینی سؤیله‌میش. دکتر پاینده یازیر: «کتاب حاضر نوشته‌ی لیس تایسن، با این هدف نوشته شده است که پیچیده‌گی‌های نظریه‌های نقد ادبی معاصر را با زبانی تا حد ممکن فهمیدنی تبیین کند. فرض نویسنده این بوده است که این کتاب را دانشجویانی می‌خوانند که هیچ گونه آشنایی تخصصی قبلی با نظریه و نقد ادبی جدید ندارند.»

کیتاب یازارین اوخوجولارینا یازدیغی بیر آچیلیشلا باشلانیر و تنقید قونوسوندا یازیلان مقاله و کیتاب‌لارا ایشاریب اونلارین چتین و بوللو بوللو تخصصی سؤزجوک‌لرین گلمه‌سی و اؤیرنجی‌نین چاشماسینی وورغولاییب و سونوندا کیتابین اوچ اؤنملی خصوصیتینی ساییب‌دیر: 1) چتین نظری قاوراملاری یاشامین گوندم دئنه‌ییم‌لرینه کؤرپو سالماق‌لا اونلارین آنلاییشینا یاردیم اولور. 2) ادبی اثرلره نظریه آچیسیندان یاخینلاشماغی گؤستریر. 3) ادبی نظریه‌لری بیر رومانین اوزه‌رینه ایشله‌دمه‌سی ایله او نظریه‌لرین فرقلیک‌لرینی، اوخشارلیق‌لارینی و اؤزللیک‌لرینی بیلیندیریر.

کیتابین هر فصلی باغیم‌سیزدیر. هر فصل ادبی نظریه‌لرین اساسیندا رومانین اوزه‌رینه یازیلمیش مقاله‌دن عیبارت‌دیر و هر مقاله‌دن اؤنجه او نظریه‌نی ساده و آخیجی بیر دیل‌له آچیقلامیش، عملی نقدین او نظریه اساسیندا نئجه اولماغینی گؤستَریر، هر فصل‌ده نظریه‌نی تانیتدیراندان سونرا نئچه سووال‌لا نظریه‌نین توخوندوغو قونولاری وورغولاییر.

کیتابین یازاری،  Scott Fitzgeraldـین The Great Gatsby آدلی رومانینی سئچدییی ندنلری بئله آچیقلاییر: بو کیتاب تانیتدیردیغیم 9 نظریه‌یه اویغون‌دور، اوقدر اوزون دئییل، اوخومالی و چوخلاری دا بونو اوخوموش‌دور.

فصل‌لرین توخوندوغو قونولار:

فصل 1: تمام چیزهایی که می‌خواستید درباره‌ی نظریه‌ی نقادانه بدانید اما از پرسش درباره‌ی آن‌ها واهمه داشتید/ فصل 2: نقد روانکاوانه/ فصل 3: نقد مارکسیستی/ فصل 4: نقد فمینیستی/ فصل 5: نقد نو/ فصل 6: نظریه واکنش خواننده/ فصل 7: نقد ساختارگرایانه/ فصل 8: نقد واساختی/ فصل 9: نقد تاریخی جدید و نقد فرهنگی/ فصل 10: نقد پسا استعماری و آفریقایی آمریکایی/ فصل 11: رسیدن به طرحی کلی

بو کیتاب یالنیز نقد کیتابی دئییل؛ دونیایا چئشیتلی پنجره‌لردن باخماغی و اولایلارا نئچه یؤنلو یاناشماغی اؤیره‌دیر. بو اوزدن، دونیانی چئشیت‌لی آچیدان باخماق ایسته‌ین‌لره، بو کیتابی دا اوخویون دئییرم!

«خانیم اَلی» اؤیکوجوک توپلوسونا اؤتری باخیش

ریتم سؤزودور سؤزومون جانی

«خانیم اَلی» اؤیکوجوک توپلوسونا اؤتری باخیش

بیر زامان اومبئرتو ائکو[1] ـ ایتالیان بیلیم آدامی، یازار، ادبیاتچی، تنقیدچی، تاریخچی، دوشونور و.. ـ رومانلارینین بیرینده، اَر آرواد اوتاقلاریندا کیتاب اوخورکن، کیشی «چیراغی یاندیر» دئییر آروادینا، و سونرا قاییدیر کی «قادین حاقلارینی تاپدالایان یوخسا ائرکک اگه‌من دئییلم، یالنیز چراغین کیلیدینه یاخین اولدوغونا گؤره دئییرم بونو». و بو رومان کاراکتئرلرین باشینا اویون آچا آچا، بعضن هئچ آچیلماز دوگونلرله، دولاشیب گئدیر؛ هردن فوکونون پاندول[2]و کیمی فیرلانیر دا بیر نوقطه‌نین باشینا؛ آنجاق بیتیر[3].

«خانیم اَلی» اون‌دؤرد اؤیکوجوکدن اولوشان کولا بنزه‌ییر. بیر کؤکه دایالی بو اؤیکوجوکلر ایسه چوخ اینجه، رنگ‌دولو و گؤزل نثرله یازیلیب، 1392نین قیشیندا اوخوجولارینا سونولموش‌دور؛ خانیم اَلینه بنزر اینجه‌جیک اؤیکوجوکلردیر دوغروسو «خانیم اَلی» آدلی حیکایه توپلوسو! "حیکایه توپلوسو" یازیلسا دا کیتابین قابیغیندا؛ چوخلو، بیچیم چرچیوه‌سی ایله، اؤیکوجوک/حیکایه‌جیک آدلاندیرا بیلَریک داها. آنجاق کیتابدا ییغیلان اؤیکوجوک‌لری "رنگ اؤیکوجوک‌لری" ده آدلاندیرا بیلرم؛ «فرانک فرید»، «ایپک» خانیم یازدیغی بو کیتابین اؤیکوجوک‌لری هره‌سی اینجه بیر چیراقدیر، چئشیتلی و قادین آچیسی باخیشلا البته، یاشام بوجاقلارینا ایشیق سالمیش. ایکی قاباریق اؤزللیک بو کیتابدا، اؤیکوجوکلرین آخیجی نثری/دیلی و اؤیکوجوکلرین اوزه‌رینده قورولموش قورغوسوزلوغودور (اولای هؤرگوسو [پیرنگ] حذف اولموش اؤیکوجوک‌لر)!

بیرینجی ایشاردیغیم اؤزللیک، دیل و اؤیکودیلی، قونوسونا توخونماق ایسته‌میرم؛ آنجاق سؤزوم اؤیکولرین قورغوسوزلوغوندادیر! سوزان فئرگئسئن[4] اؤز «امپرسیونیستی اؤیکو» نظریه‌سینده 7 اؤزه‌للیک ساییر: 1ـ آچینین قابارما و سینیرله‌نمه‌سی، 2ـ ایچ هیجان و دئنه‌ییملرین گؤسترمه‌سی، 3ـ اولای هؤرگونون دَییشمه یوخسا گؤتورولمه‌سی، 4ـ استعاره و مجازین بوللو رولو اولایلارین و توصیفلرین دئییلمه‌سینده، 5ـ زامان قاریشماسی آنلاتیدا، و ایکی باشقا اؤزللیک[5]! سوزان فئرگئسئن‌ین سایدیغی اؤزللیک‌لر بوتونلوک‌له «خانیم اَلی» توپلوسوندا یئرینه اوتورمامیشسا دا (گرکلی ده دئییل هئچ)، آنجاق چوخو یئرینه دوشموشدور بو اؤیکوجوکلرده، (اؤزللیک‌له سایدیغیم بیرینجی، ایکینجی، اوچونجو و بئشینجی اؤزللیک!) بو اوزدن «ایپک» خانیمین یازدیغی بو اؤیکوجوک‌لری «امپرسیونیستی[6] اؤیکوجوک‌لر» ده آدلاندیرا بیلریک.

آنی لحظه‌لرین ائتکیسینه امپرسیون دئمک اولابیلر؛ امپرسیونیست نقاش یوخسا یازیچی، گئرچه‌یی یاشادیغی و دئنه‌دییی [تجربه ائتدییی] بو لحظه‌لرین قاریشیغی بیلیر. داها اولای اؤزو قونو دئییل امپرسیونیسم‌ده؛ کاراکتئرین بئینیندن کئچن دویغو، اولایین ائتکی دولاییسیندان، آنلاتیلیر. داها گئرچه‌یین یانسیتماسی (محاکات/حیکایه) دئییل آنلاتیلان. بو اوزدن امپرسیونیستی اؤیکولرین چوخوندا «من»دیر دانیشان. آچی سینیرلانیر بو آنلاتیدا؛ بیر نفرین دوشوندویو، ائتکیله‌ندییی دویغولاردیر دئییلن. فرانتس کافکا، ائرنئست هئمینگوئی، جئیمز جویس و ویلیام فاکنر و.. یازدیقلاری اؤیکو(جوک)لرین چوخو سوزان فئرگئسنین سایدیغی اؤزللیک‌لری اؤزلرینده داشیییرلار.

«خانیم اَلی» توپلوسونون اؤیکوجوک‌لری، رنگ‌له، ایچ هیجانلاری ایله، زامان گئدگَلی ایله (زاماندا آتیلماق)، و قورولمامیش اؤزل بیر قورغو/ اولای‌هؤرگوسو ایله دولودور. بونلار دوزگون سئچیلمیش آنلاتی آچیسیندان دولایی اولا بیلر.

بو توپلونون اَن باجاریقلی اؤیکوجویو کیتابین آدینی داشییان «خانیم اَلی» اؤیکوجویودور («قاردون دادی» دا بوندان قالان دئییلدیر اَلبته). ایلک اؤیکوجویه توخونسام: بوردا هئچ اولای هؤرگوسو بللی اولمادان، و گله‌نک‌سل قورغولاری دَییشمک‌له، یانی اؤیکونون باشلانیشی، سونرا اووج، و دوگون سالما و سونرا دوگون آچمالارینی بیربیرینه تؤکمک‌له، زامانین آخیمینی قاریشدیرماقلا، قاباغا گئتمیشدیر اؤیکوجوک. جومله‌لر ائله‌بیل باشقا متنلردن گؤتورولوب بیریئره ییغیلمیشه بنزه‌ییر ایلک باخیشدا. دقیق اوخونولماسا یئنی یئتمه قیزخایلاغینین خاطیره دفترینه یازیلمیش خاطیره‌یه بنزه‌ییر. آنجاق «سوزان فئرگئسئن»ین سایدیغی «امپرسیونیستی اؤیکو» اؤزللیکلرینین چوخونو داشیییر اؤزونده و باجاریقلی بیر اؤیکوجوک‌دور.

اؤیکوجوکلرین هره‌سینه اؤزل یازی لازیمدیر آچیقلاماغینا، آنجاق اؤتری باخیشلا کیتابین بیتونلویونه یاناشساق: بو کیتابدا باجاریقسیز اؤیکوجوک‌لر ده وار. «کسیلمیش...» اؤیکوجویو یالنیش آچی سئچدییینه گؤره: بو اؤیکو ائوده و آشپازخانادا باسیلمیش بیر قادینین ایچ دویغولارینی گؤسترمک ایسته‌ییر! نه‌دن دیشاریدان باخیلیر؟ راوی (آنلاتینین آچیسینا گؤره) مجبور اولور قضاوت ائله‌یه.. قادین دویدوغو حیسلری دئیه (دیله گتیره)؛ و بونا گؤره آنلاتینی نورماللیقدان سالیر. اوبیری اؤیکولر کیمی «من» آنلادا بیلردی بونو دا! «پارتی!» اؤیکوجویو ده اوسته سایدیغیم «امپرسیونیستی اؤیکو»لارداندیر آنجاق ضعیف! ایچ هیجانلاری قاباریلماییبدیر؛ استعاره و مجازدان خبر یوخ و امپرسیونیستی دویغولارینی دا گتیره بیلمه‌ییب‌دیر. «سوروجو» اؤیکوجویونده بیر سوروجودور اؤیکونو آنلادان؛ آنجاق اؤیکونون آدی نه‌دن «سوروجو» اولموش؟! آد سئچمک اؤیکونون یاریسی اولماسا دا، چوخ اؤنملی قونولارداندیر. باشقا آد بلکه داها گؤزل اولاردی بو اؤیکوجویه. نه ایسه بو اؤیکو ده استعاره وار و گؤزل ده چیخیب هردن. «قیرلی آت»، «خانیم اَلی» توپلوسونون گؤزل اؤیکولریندندیر، اؤزللیک‌له دیلی و آخیجی نثری؛ آنجاق بو اؤیکوده نگارشی غلطلر چوخ گؤزه دَییر. آنلاتی ذهن آنلاتیسی اولورسا بو آرادا دانیشیقلار دا ذهندن کئچمه اولماق اوچون گیومه [«»] آراسیندا گلمه‌یی هئچ گرکلی دئییل. آخی بوتون جومله‌لر خاطیردن کئچیر، گیومه ایچینده گلن دانیشقلار باشقاسینین آغزیندان دئمه‌یه گؤره‌دیر، آنجاق بوردا دانیشیقلار ذهن‌دن کئچیر هامیسی.. و بیر اؤیکو بوتونلوک‌له ذهن آنلاتیسی اولورسا هئچ آرا وئرمه‌ده [اینتئر] لازیم دئییلدیر سطرلرده و اولایلاردا.. آخی بوردا هئچ زامان مطرح دئییل، آرا وئرمک اولماز بئیندن کئچن اولایا.

بوتونلوک‌له اؤیکوجوک‌لر و کیتاب باجاریقلی اولموش و گؤزل. آنجاق ایلک گتیردیییم سؤزه یانیقیجی باخماقلا بیر سؤز ده دئمه‌لییم سؤزومون سونوندا: بو کیتابدا بوتون اون‌دؤرد اؤیکو آشیری دورومدا قادین و توپلومدا اونا گئدن یالنیش باخیش/ظلم وورغولانیب، ایشیق سالینمیش اوستونه. هردن ائله اولور کی آدام داها بئزیکیر، ائنیش یوقوشدان دوشور کیتاب.. سؤزون چوخ دئییلمه‌سی ده گؤزدن سالار اونو بلکه. سؤز تعصب‌سیز دئییلیرسه داها جانا یاییلمالی و ائتکیلی اولور.  مثلن «قار قادین» او گؤزللیک‌ده اؤیکوجوک؛ دادلی اولمور داها، اوخوجو اؤزوندن سوروشا بیلر نه‌دن یازار جنسیت وئرمیش بو «قار آدامینا»؟ قار آدامی هئچ آدام دئییل، جئنسیتی اولسون.. ریتم سؤزودور سؤزومون جانی، بیر توپلو نه‌قدر گؤزل ده اولسا ریتمی دَییشیلمه‌سه سونونا قدر، گؤزللک آرتماز اوندا..

 

قایناقلار:

ـ پاینده، حسین. «داستان کوتاه در ایران (داستان‌های مدرن)»، جلد دوم. انتشارات نیلوفر. چاپ دوم، پاییز 1392

ـ فرید، فرانک. ایپک. «خانیم اَلی حیکایه توپلوسو»، 1392

 

---

[1] Umberto Eco

[2] Foucault Pendulum

[3]  pendolo di Foucault ایتالیانجا یازیلمیش بو رومان؛ «فوکو سارکاجی»، «شادان قارادنیز» طرفیندن تورکجه‌یه چئوریلمیش؛ «آونگ فوکو» آدی ایلا دا «رضا علیزاده» طرفیندن فارسجایا چئویلمیشدیر.

[4] Suzanne Ferguson

[5]  پاینده، حسین. «داستان کوتاه در ایران (داستان‌های مدرن)»، جلد دوم. انتشارات نیلوفر. چاپ دوم، پاییز 1392

[6]  امپرسیونیسم سؤزجویو ایسه ایلک کز نقاشی تابلولارینا آلچالدیجی آدلاندیرما ایدی (Louis Leroy، اینجه صنعت منتقدی 1874ده Claude Monetنین بیر تالووونا ایشاراراق «امپرسیونیسم» سبکی، گولونج ائتمک ایچین دئمیشدی!)؛ نه ایسه گئد گئده دونیانی گؤرتورن سبک اولدو اینجه صنعت‌ده.

«قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر» کیتابینا و اؤن‌سؤزلرینه

«قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر» کیتابینا و اؤن‌سؤزلرینه

 
«فاطی باجی و اونون عایله عضولرینین سون درجه ناراحاتچیلیغی، بیر ده کی رجبه و اونون عایله‌سینه باغلادیغیم علاقه الفت قاریشیب پیرتلاشیب، رجبین شیشمیش بارماغینی گتیردی ایلشدیردی دیک گؤزومون اؤنونده، قوندو ببه‌ییمه. پیر دئدیم اوچمادی، کیش دئدیم قاچمادی.»
بو جومله‌لر «الف. نورانلی» تانینان؛ «احمد صادقی اشرافی»نین «رجبین باش بارماغی شیشیب!» آدلی اؤیکوسوندندیر. بو اؤیکو سککیز اؤیکو ایله برابر «قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر» آدلی کیتابیندا ادبیات سئور دوستلارین امکداشلیغی ایله ایشیق اوزو گؤرموش. و نه گؤزل بیر اولایدیر بو. «ساوالان ایگیدلری» آدلی یایین ائوی بو کیتابی 1392 ـده چیخارتمیش و گؤزل طراحی ایله اوخوجویا سونموشلار. دئیه بیلرم بو کیتاب او ایلین گؤزل بیر اولایی ایمیش و اؤنملیلریندن ده.
نه ایسه یوروجو بو باشلانیشدان اؤتسم کیتابین اؤزونه و اؤیکولرینه هئچ توخونماق گرکلی دئییلدیر؛ اونلاری اوخوماق لازیمدیر یالنیز. اوخوجو اونلاری اوخودوغوندا، نه دَیرلی خزینه ایله قارشیلاشماسینی آنلایاجاق. دوققوز دنه بیربیریندن گؤزل، آخیجی و شیرین آنلاتیلمیش اؤیکولر کی آج گؤزله اوخوماغی و بیر داها یئنیدن اوخوماغی و اوستون لذت آلماغی منی بو یازیلارا مجبور ائتمیشدیر. اوسته گتیردیییم «رجبین باش بارماغی شیشیب!» اؤیکوسوندن کیتابین بوتون آخیجیلیغیندان و گئدیشیندن اؤرنک اولاراق گلمه جومله‌لردیر یوخسا بوندان داها گؤزل اؤرنکلر ده گتیرمک اولاردی. و سؤزوم ده کیتابین و اؤیکولرین اؤیمه‌سینده دئییلدیر هئچ، او آپ آیدین گؤز اؤنونده‌دیر و بللی.
الف. نورانلی 50 و 60 ـلاردا یازدیغی بو اؤیکولرده «دیل»دن کئچمیش؛ «دیل» اونا و اؤیکولرینه بزه‌دیجی بیر نسنه‌دیر. «دیل» فرقینده دئییل الف. نورانلی اؤیکولرینی یازدیغیندا، او باجارمیش، «دیل»دن اؤتموشدور؛ گؤزل‌لیک قونودور اونا. اؤیکولری و کاراکتئرلری یاراتماغا، اونلارین درینله‌شمه‌یینه فیکیرله‌شمیش الف. نورانلی. اؤیکولرینین قورولوشو اؤیکو قورولوشودور.. و بونلارین هئچ دئمه‌یینه گرک ده یوخ. ایندیکی یازارلاریمیزا رغمن، الف. نورانلی «دیل» بندینده دئییلدیر، «دیل»ی باشاریر باشارمیر قیراقدا قالسین!
اؤیکولرین ایلک قاتی «دیل» گؤزللییی اولورسا، ایکینجی قاتی اونون آخیجیلیغی و «دیل»ین قاتلاریندا یارانان گؤزللیکلریدیر؛ او تورکجه یازمیر، اویناییر! هله بونلاردان اؤتسک اؤیکولرین قورولوشو، کاراکتئرلرین یارانیشی و.. و نه گؤزللیکده ده «صالح عطایی» و «رضا کاظمی»، ایکی باجاریقلی یازاریمیز، بونلارا ایشارمیشلار «اؤن‌سؤزلر»ده. بوندان دولایی «اؤیکو/حیکایه» ایله علاقه‌سی اولان هرکسه، ایران آذربایجانیندا یاییلمیش کیتابلاردان اؤنَریرسم، اوچ دَیرلی کیتاب اولاجاق. بو کیتابلاردان ایکیسی «بوتا یاییم ائوی» 1384 ـده یایان «آذربایجان حیکایه‌لری»، بیرینجی و ایکینجی جیلدی، دیر؛ و اوچونجوسو ده ائله الف. نورانلی‌نین «قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر»یدیر. اسفلرله بو کیتابلار گئج یاییلمیشدیر؛ نه ایسه یاییلمیش آرتیق.
آنجاق بو یازینی یازماقدا امکداش اولوب کیتابین یاییلماسینا یاردیملاری اولان هرکسه تشککور ائدیب، سایغی گؤستررک باشقا آماجیم دا وار ایدی؛ کیتابین باشلانیشیندا اوچ اؤن‌سؤز وار؛ بو منه هئچ گؤزله‌نیلمز ایدی.
سایمایاراق الف. نورانلی او طوفانلی ایللرده تلاشا قاپیلمیش و تورکجه یازمیش اؤیکولرینی؛ بلکه فارسجا یازیرسا «غلامحسین ساعدی» کیمی تانینمیش اولوردو! نه ایسه الف. نورانلینین آدینی داشییان کیتابین ان قاباقداکی اؤن سؤزو، فارسجا یازیلمیش؛ بونا هئچ سورون یوخ؛ فارسجا یازماق یوخسا یازماماقدان دئمیرم! آنجاق بئله سؤزلری کیتاب یاییلیر و اوندان سونرا درگی‌ده یوخسا روزنامه‌ده یایارلار کیتابین ایلک صفحه‌لرینده دئییل. الف. نورانلینین قایغیسینا سایغی گؤسترمک اوچون ده اولورسا بئله! ایلک اؤن سؤزو یازان «در زمان سلطنت پهلوی‌ها و به خاطر دیکتاتوری فرهنگی آنها، هیچ‌گاه امکان نشر آثار "الف. نورانلی" به وجود نیامد و این قضیه برای همیشه چون لکه‌ی ننگی در کارنامه رژیم پهلوی باقی ماند و خواهد ماند.» دئییر؛ سوروشماق اولار اوتوز ایلدن سونرا «به برکت نظام جمهوری اسلامی شاهد چاپ» اولوروقسا، ندن الف. نورانلینین اورک ایسته‌یینه رغمن اؤن‌سؤز گرک اؤزو یازماق ایسته‎مه‌دییی دیلده اولا؟
هرنه؛ بوندان کئچیب ایکینجی اؤن سؤزه وارینجا (بیر دئییل، ایکی دئییل، اوچ دنه اؤن سؤز!) سایین صالح عطایی کیتابی اؤیدوکدن سونرا و اؤیکولری؛ هرمنوتیک باخیشدان، ترجمه‌دن و یازاری (الف. نورانلی‌نی) «رضا براهنی» ایله توتوشدورماقدان یازمیشدیر؛ چوخ گؤزل. بونلار دا باشقا یئرده گلمه‌لی ایدی، کیتابدا دئییل. آنجاق باشقا توخوناجاغیم بیر سؤز وار بو اؤن سؤزده. صالح عطایی یازمیش: «الف. نورانلی عمرونو دونیانین سویوق ساواش چاغیندا سورموش، او چاغین یازیچیلاری تکین رئالیزمدن متاثر، اؤیکولرینده بیرینجی یا اوچونجو شخص راویسی اولاراق، بیر ایدئولوق کیمی ال آپارمیش. هردن اؤیکونو بوراخیب نطق ائدیب، قضاوت ائدیب، اوخوجولارینا اومید وئرمیش... سانیرام بو گون، بو ضعف نؤقطه‌یه بارماق قویوب اونو قابارماقلا الف. نورانلی‌نین اصیل ده‌یرینی ایتیره‌جه‌ییک.» بو دار باخیش هاردان گلدی؟! اؤن‌یارغیچیلیق، یالنیز فورمالیستی باخیش نه‌دن چولغامیش باخیشلاریمیزا؟ «ضعف نؤقطه» آدلاندیریب، بارماق قویان "نؤقطه"لردن اؤرنک اولارمی گتیره‌سیز، سوروشا بیلَرم!؟ بیرینجی یوخسا اوچونجو شخصین آنلاتیسی مساله دئییل، اؤیکونو باجارماق قونودور. بونلار هردن لاپ "قوّت نؤقطه" اولور؛ نه‌دن «ضعف نؤقطه‌» آدی ایله بارماق قویاق؟ اوندان سونرا؛ کیتابدا و اؤیکولرده «اصیل ده‌یر» و ده باجاریسیزلیق وار ایسه اونلاری سایماقلا و نه‌دن‌لری ایله دئمه‌لی‌ییک! یالنیز آنلاتی آچیسی ایله، یوخسا یازارین متنه دیخالت ایله اونلاری دَیرسیزله‌ندیرمک یوخسا دَیرسیزله‌ندیریله‌جک‌دن قورخماق اؤن‌یارغیچیلیق‌دیر اؤزو.
اوچونجو اؤن‌سؤز ده تشککورلره و «یازیچی بابامیز»ین گؤبک کسمه تؤره‌نی و اونون یاشامی هاردا و بو اؤیکولرین نئجه ییغیلماغینا ایشارمیش سایین «رضا کاظمی». بونلارین دا یئری باشقا یئردیر منجه. کیتاب یالنیز اؤیکو کیتابی اولاجاقدی و باشقا یازیلار باشقا یئرلرده گلمه‌لی ایدی.
نه ایسه بو گیلئیله‌مه‌دن کئچسم و اونلاری اؤنَمسیزدیر دئیه آدلاندیرسام دا، باشقا سؤزوم اولاجاق اؤیکولرین متنین ساهمانلاماغیندا؛ اصل نقدیم و سؤزومون جانی دا ائله بوندادیر. رضا کاظمی اؤز اؤن‌سؤزونده یازمیش: «اؤیکولر دقیقن اَل یازمالار اساسیندا تایپ اولونموش‌دور، آمما هر دن یئری گَلنده ـ ائله یازیچی‌نین آنا خطی ایله اویغون ـ اوندا دوزه‌لیش آپاریلیب.» ایلک اساس سوال بودور: او «یئری گَلنده» دقیقن هارادیر او «یئر»؟ کیم بو ایشی گؤرمه‌لی‌دیر؟ نه حاقلا اَل آپارماق اولار باشقاسینین یازیسیندا؟ و اَل آپاریلان یئرلر نه‌دن هئچ بللی اولماییب‌دیر؟
بونلار هئچ؛ اؤیکولرین متنینده یئرلی یئرلی کروشه «[]» آراسیندا گلمیش سؤزلر و سؤزجوکلر وار؛ بونلار نه‌دیر؟ آرتیریلمیش سؤزجوکلردیرسه، نه اساس اوزره بو اَل آپارمالار وار؟ بعضن بو سؤزجوکلرین کروشه آراسیندا بئله آرتیرماسی متنین و اؤیکونون یازی سییاقینا دا توخونموش و اورژیناللیغینی آلیر. دوزدور بعضن چوخ نادر حالدا یازینی مبهم ائدیر اگر بو آرتیریلمیش سؤزجوکلر اولماسا، آنجاق اوقدر دئییل کی اؤیکونون آخارینی و آنلامینی ایتیرسین. اؤتوردویوم سؤز هاوادا اولماسین دئیه نئچه اؤرنک گتیریرم؛ قالانی قالسین اوخوجونون یارغیلاماغینا. (بوتون اؤرنکلری «مکتبین ایلک گونو» اؤیکوسوندن گتیرمیشم کی ییغجام و دالبادال اولوسن.)
1 ـ ص/54: عرضیم اوندا یوخ، ایش بیتدی، [من ده] گئییندیم.
بوردا آرتیریلان [من ده] نه نه‌دن‌له آرتیریلمیشدیر؟ آنلام یئتیرمیر یوخسا شخصی یورومدور بو آرتیرما؟ یازینین سبکینه توخونان، اوخوماغی دایاندیران و وقفه یارادان آرتیرمادیر.
2 ـ ص/54: قازاندان ایستی سویو ائندیردیلر باشیما. ـ «وای دَده» سَسیم دوواردان آشدی. ننه‌م [باجیما] آجیقلاندی، ـ «ائوون ییخیلسون! بَیه تویوق اوتورسن؟!»
بوردا دا بو [باجیما]نی آرتیرماق اوخوجونون (و یازارینین دا) شعورونا توخونماق دئییلسه، بوتونلوکله یئرسیزدیر. ائله بو ایکی گتیردیییم جومله‌دن بللیدیر آنانین آجیقلانماسی اوغلانا دئییل، اوندا قالسین بوتون اؤیکونو اوخویاسان.
3 ـ ص/55: بالاجا باجیم اودونلوقدان اودون چیخارداندا، [قاپی‌نین] جَفته‌سی باشینی اَزدی.
اودونلوقدان اودون چیخاردان آدامین باشی جفته ایله ازیلیر، بوردا «قاپی» نه اوچون آرتیرمالی‌دیر؟ نه اساسلا یازارین متنینه توخونولوبدور؟! هئچ بللی دئییلدیر.
4 ـ ص/55: آغزینی اَیدیم. قاپازی ائندیردی باشیما. من آغلادیم، او قیشقیردی. ننه‌م گلیب [بیزی] باریشدیردی.
سانکی [بیزی] بوردا گلمه‌سه ایدی اوخوجو شاشیب قالاجاقدی! یازینین سبکینه دخالت ائله‌مک‌دیر بو! کیم نه حاقلا اؤزونه ایجازه وئرر باشقاسینین یازیسینا بئله توخونسون؟! بللیدیر یازارین بو «بیزی»، «منی» و.. گتیرمه‌مه‌یی بیله‌رکدن ایمیش سهودن دئییل.
باشقا مثاللاردا گتیره بیلرم آنجاق چوخ اوزانار سؤز... عمومن هامیسی بئله‌دیر؛ ایکی دالبادال صفحه‌ده دؤرد کره یئرسیز یئرسیز "دوزه‌لیش آپاریلیب". اوقدر [من]؛ [یئنه]؛ [من ده]؛ [منی] و.. آرتیریلمیش کی بعضن یازی و یازارین سبکینه انگل اولور و اورژینال متنه تجاوز ائتمک‌دیر بو! بو اوزدن اؤیکولری اوخویاندا هردن قیزیردیم بو آرتیریلمیش سؤزجوکلره. اوخوجونون اعصابینی پوزان سؤزجوکلر کی هردن وقفه یارادیر اوخوماغین گئدیشینده نه‌یه گلمه‌لی‌دیر هئچ بللی اولماییبدیر. بئله آغیر بیر گؤره‌وی بوینونا آلان کیمسه هر نه‌دن اؤنجه امانتدار اولمالیدیر.
سؤزومون سونوندا؛ بیرداها بوتون چالیشمالار و چالیشانلارا کی سونوجو بو گؤزل کیتاب اولوبدور، ساغ اولون دئییر و سایغی گؤستریرم. و ایشاردیغیم گیلئیله‌مه‌لر و نقدلر ده بو چالیشمالاری هئچ دَیردن سالان یوخسا ارزیشینه انگل اولان دئییلدیر. آنجاق بونلارین وورغولاماغینی، بئله‌نچی ایشلرده داها دقیق و داها دهَتلی اولاغی دیلَرکن، اؤزومه بورج بیلیب سؤیله‌دیم.

اؤیکو اوخونوشو

قورولوش اوزره قورولان اؤیکو

«لاپ او اوزاق‌لاردا» کیتابیندا گئدن بیر اؤیکونون اوخونوشو؛

 

دیل و روایت باخیمیندان "رضا کاظمی"نین "شکَری چوخدو بو قهوه‌نین" اؤیکوسونه یاناشساق، گؤزه چارپان بیر نئچه نؤقطه ‌ایله راستلاشاریق. بو یازیدا، آماجیم اونلارین وورغولاماسی‌یلا آچیقلاماسی اولاجاق‌دیر. بوردا گئدن باخیشلاریمی دا، Roger Fowlerـین Linguistics and the Novel آدلی کیتابیندان [1] آلمیشام.

یازیمدا دؤنه دؤنه اؤیکونون بعضی جومله‌لرینه قاییتدیغیما گؤره، او جومله‌لری ـ آشاغیداکی کیمی ـ نؤمره ایله تانیتدیرماق ایستَردیم:

1 : کیشی قولاغینی اونون قارنینا دایادی. 2: ـ «آغریسی زادی یوخدور؟» 3: او، اَیلشدییی یئرده. 4: گؤزونو زیلله‌میشدی تلویزیونا. 5: ـ «نوچ!» 6: «گرَک مطبده قالیردیق»، کیشی دئدی. 7: باشینی اَیدی آشاغا. 8: کیشی‌نین اوزونده‌کی ایکی گونلوک توکلری، قارنینین دَریسینه سورتولوردو. 9: اورتا بارماغی ایسه گؤبه‌یینی قوردالاییردی. 10: سول اَلی بئلینده گزیردی. 11: کؤینه‌یینی چکدی آشاغا. 12: اَری‌نین باشی اونون کؤینه‌یی آلتیندا قالدی. 13: شیشمان قارین دئدی. 14: ـ «قور قور سسی گلیر بوردان!»

بیر خبر، بیر روایت، بیر اؤیکو، جومله‌لردن اولوشان مَتنین گئدیشینده آنلادیلیر. (بیرجه جومله، یوخسا بیرجه سؤزجوک‌لو متن‌لرله ایشیم یوخ!). بو آنلانتی، هر نه اولورسا، جومله‌لرین بیر بیرینه باغلیلیغی‌یلا، "بیر بوتونلویو" اولوشدورور. گئت گئده خبرلر، اولایلار و اونلارلا تانیش اولاجاغیمیز آداملار، روللار، بَللی اولور. و اوخوجو، مَتنین آماجینا واریر. بو گئدیشده، دیلین بوتون نَسنه‌لری، مَتنین جومله‌لرینی بیر بیرینه باغلاماق اوچون قوللانمالیدیر.

اؤیکوده، دیلین گوجلو نَسنه‌لری‌یله یازارین باجاریغی، بیرلیکده، اؤیکونون ـ یازار ایسته‌دییی ـ فضا، تعویق، توهم، قورخو و باشقا تحکیه و دیل اویونلارینی یارادا بیلَر. بو اؤیکونون باشلانیش جومله‌لرینه گؤز گزدیرسک، بیر دانیشیقلا باشلانیر: بیرینجی جومله‌ده، کیشی‌نین قارشیسیندا اولان آدامین کیملییی بَللی دئییل و "او" ضمیری یئرینه اوتوروب. بو بیلینمه‌مَزلیک، اون ایکینجی جومله‌یه قدَر ساخلانیلیر. اون ایکینجی جومله‌ده، کیشینین قارشیسینداکی آدام بئله تانیتدیریلیر: "اَری‌نین باشی". بوردا، بیلیریک کی، ایکینجی آدام کیشینین خانیمیدیر. اؤیکونو بیر ده اوخودوغوموزدا، هئچ یئرده جومله‌نی و یا بیر حرکتی باشلایان قادینلا اوزلَشمیریک. (یئرینه ضمیر اوتورور). ائله بونا گؤره، اؤیکونون باشلانیشی تعلیق دوروموندادیر. اوخوجو کیم‌له قارشی قارشی‌یا گَلدییینی گؤزله‌ییر. اؤیکونون ایلک سؤزجویو اولان کیشی، روللاری اوخوجویا آیدینلادیر، آچیقلاییر. کیم کیمه‌دیر؟ نه اولاجاقدیر؟ کیمین اؤیکوده ائتکی بوراخان [ائتکی‌لَندیرن/کنش‌گر] رولو وار؟ و کیمین ائتکی آلان [ائتکی‌لَنن/کنش‌پذیر] رولو؟ اوخوجو، بونلاری جومله‌لرین قورولوشویلا، گئدیشی‌یله قاباق قاباغا قویمالیدیر. کیشینین دیری حضورو و قادینین رنگسیزلییی، اؤیکونون قالانینا کؤلگه سالیر.

بیرینجی جومله‌نین قورولوشو، کیشینی اولایدان قاباغا سالیر، دئمه‌لی، اولای قیراغا گئتمک‌له، کیشینین اؤزو گؤزه چارپیر. قادین دا بئله! یعنی: کیشی، سونرا قادین، داها سونرا اولای. (کیشی ـ اونون ـ قارنینا). اؤیکوده، رول اوینایان قادین، یالنیز، بئش سئری ضمیرله، یوخ بلکه ائله قادین و آرواد سؤزجویو ایله گلیر. (بیر دؤنه: آرواد، دؤرد دؤنه: قادین). بونو، اؤیکوده گئدن ایییرمی دوققوز دؤنه "کیشی" کلمه‌سی، بئش دفعه ده "اَر" سؤزجویو ایله توتوشدوراق. همی قادینی، همی ده کیشینی ایفاده ائدَن باشقا ضمیرلردن کئچسَک، اؤیکوده "کیشی" (کیشی، کیشی‌نین یئرینه اوتوران ضمیرلر، آدلار و ...) تئز تئز گؤزه دَییر. بئله‌لیک‌له، "اؤیکونون بیرینجی جومله‌سینین قورولوشو، اؤیکونون بوتونلویونو داشیماقدادیر" سؤزونو دئسَک (بلکه ده ترسینه!)، چوخ دا یانیلمامیشیق.

دانیشیقدا گئدن بیچیم بئله‌دیر: کیشی سوروشور، قادین جاواب وئریر. («آرخایین اولدون؟»، «ایشیغی سؤندوره بیلَرسن؟»، «گؤره‌سن قیز ایدی یوخسا اوغلان؟» سورغولارینی قادین سوروشور. بونلار دا ائتکی بوراخان رولو اولانلارین سورغوسو دئییل، ائله ائتکی آلان رولونو آندیریر!)

آمما اؤیکونو روایت ائدَن نئجه آپاریر روایتی؟  ارنست همینگوی، دونیانین اَن آدلیم یازیچیلاریندان، اؤزونو اؤیکوده گؤستَرمیر، کاراکترلرینین دویغولارینی بیلمیر. یالنیز، روایت ائدیر (یارغیلامیر اؤزو). اونون یازیلاریندا کاراکترلرین ایچ دویغولاری دئییلمیر. دانیشیق بیچیمینده کاراکترلرین دورومونو آنلادیر. بیر فیلم‌چَکن دوربین کیمی‌دیر روایت‌ده. بو باجاریغا وارماق اوچون، کاراکترلرین دویغولاری، چوخراق دانیشیق بیچیمینده (دیالوقلاردا) اوخوجویا چاتدیریلیر. "شکَری چوخدو بو قهوه‌نین" اؤیکوسونده، دانیشیقلارداکی فعللر ائله گئدیر کی، اوندان بیر یوزوم [تفسیر] چیخماسین؛ یعنی صِرفن عمَلی دئسین. «کیشی دئدی»، «شیشمان قادین دئدی» کیمی تیکرار اولور. (اون ایکی سئری بئله بئله سؤزلر تیکرار اولور: «دئیه سوروشدو»، «او دئدی»، «کیشی دئدی»، «سسی گلدی» و...) بیر ده، فعل‌سیز جومله‌لر گلیر دانیشیقدا. (ایکینجی ایله بئشینجی جومله، و باشقا اؤرنکلر). یالنیز، ایکی دؤنه، یوزوم یئری اولان جومله ایله قارشی قارشی‌یا گلیریک. "... کیشی اونون سَسینی ائشیتمه‌میش کیمی سوروشدو: ـ «سالدین؟»" بوردا، "ائشیتمه‌میش کیمی"، یالنیز، دئمک ایشینی یئتیرمیر، کیشینین ایچ دورومونو دا بیلیندیریر، اونون دویغوسوندان خبر وئریر. ها بئله، "... «یاخشی‌سان؟»، کیشی سوروشوب اَلینی قادینین کوره‌یینه آتماق ایسته‌دی" جومله‌سینده، "ایسته‌دی" فعلی، گؤروب دئیَن راوینین بئله بیر اولایدان خبرسیز اولدوغو فعل‌لردن‌دیر؛ بوردا آنجاق، راوینین کاراکتری ایسته‌دییی فعلدن خبری اولدوغونو گؤروروک. (ماراقلی‌سی بوراسیدیر کی، بونلارین ایکیسی ده کیشی‌یه قاییدیر. یعنی او ائتدییی فعللردیر. گؤرَسن قادین‌شاهلیق باجاسیندان بویلانا بیلَریک بو یازی‌یا؟!)

راوی بیر دوربین کیمی یالنیز گؤردویو (و  ایسته‌دییی اولایلاری) دئمک ایسته‌میش سؤزونو دئدیم. بو باجاریغا دا چاتمیش. آنجاق گؤرَسن بو راوی کیمین گؤزوندن باخیر اولای‌لارا؟! اولای‌لاری گؤستَرن دوربین هاردادیر؟ بو دوربین نئچه دؤنه و هاردا یئرینی دَییشیر؟ اوخوجولارین گؤزوندن‌می؟ باشقاسی‌نین گؤزوندن هئچ زادا توخونماق ایسته‌میر کی. بو آدام قادین اولا بیلَر یوخسا کیشی؟ یوخسا کاراکترلرین بیری‌نین گؤزوندن؟ روایت ائدَن بیر کاراکترین طرفینی توتوب‌مو یوخسا باغیم‌سیز بیر آچیدان باخیب‌دیر کاراکترلره؟ (بو سورغولار اؤیکونون دیقت‌له اوخوماغینا یاردیم اولا بیلر، جاوابلار ایسه اوخوجویا اؤیکونون دَرین قات‌لارینا وارماغا داها یارارلی اولار.)

بیر مَتنی آراشدیراراق، اونون فیزیکی بیچیمینی، بو بیچیمین ده اوخوجویا بوراخان ائتکیسینی گؤزدن کئچیرمه‌لی‌ییک. (شعردن واز کئچسَک) رومانلاردا، اؤیکولرده، جومله‌لر دالبادال، و سطیر سطیر صفحه‌نین ایچینی دولدورارا، اوخوجونون ـ دورمادان ـ ایرَلی‌له‌مه‌سینه یاردیم اولورلار. دورمادان اوخوماق، بلکه ده بیر شئیلری اوخوجونون الدن وئرمه‌سینه سبب اولور. بو اؤیکونون آچیق و بیر بیریندن آیریلی اولاراق سطیر سطیر یازیلماسی، اوخوجونو آلیشدیغی فورمدان آییریر؛ اونو دانیشیق بیچیمینده یازیلان بیر اؤیکویله اوزلَشدیریر. یازیچی، بئله‌لیکله اوخوماق گئدیشینه ده ائتکی بوراخیر. اوخوجونون گؤزلری آلیشدیغی کیمی سطیرلری اوخویانمیر. بو ـ  جومله، مَتن، وزن و آهنگه اؤنم وئرمه‌ین اوخوجولارا بلکه آجی بیر تجروبه ساییلسین. بئله بیر بیچیم آنجاق اؤیکوده اولان قرارسیزلیق و هیجان فضاسی‌یلا اویغون دوشوبدور. مَتنین بیچیمی و اوخوجونون پسیکولوژی‌سینه [روانشناسی‌سینه] جاواب آختارانلارا بلکه بیر آچی آچدی بئله‌نچی اؤیکولر (و متنلر).

سون اولاراق، اؤنملی ساییلان "زامان" مؤوضوسونا دا ایکی سورغونو اورتا قویماقلا  ـ اؤتَری‌جه ـ توخونماق ایستَردیم:

1.      روایتین زامانی اونون گئرچک یوخسا خیال ایچینده اولوب بیتمه‌سینه نئجه یاردیم ائده بیلیب‌دیر؟ 2

2.      . اؤیکوده روایت اولونان زامان، اولای‌لارین اینانماغینا نه قدَر سبب اولا بیلیب؟

 

قایناق: ـــــــــــــــــــــــــــــــ

[1] (1977) Linguistics and the Novel ، Roger Fowler/ زبان‌شناسی و رُمان مترجم: محمد غفاری (نشر نی، 1390).

اتک یازی:

قورولوش: ساختار (اؤیکو قورولوشو: ساختار داستان کوتاه)/ یئنیدن اوخونوشو: بازخوانی/ اوخونوش: خوانش/ آماج: هدف/ وورغولاماق: تاکید کردن (وورغو: تاکید)/ آچیقلاماق: ایضاح وئرمک، توضیح دادن/ سؤزجوک: کلمه/ اولوشان: ترکیب و تشکیل یافتن/ اولای: حادثه، رخداد/ قوللانماق: مورد استفاده قرار گرفتن/ اؤرنَک: مثال/ دوروم: موقعیت/ گئرچَک: واقعیت

رقیه کبیری‌نین «ایچیمده‌کی قیز» اؤیکوسونه فئمئنیست‌یانا بیر باخیش!

رقیه  کبیری‌نین «ایچیمده‌کی قیز» اؤیکوسونه فئمئنیست‌یانا بیر باخیش!

و نئچه سورغو..

 

«ایچیمده‌کی قیز»، رقیه کبیری‌نین ائله بو آددا چیخان کیتابینداکی اون‌اوچ اؤیکوسوندن بیرینین آدیدیر. بو اؤیکویه قادین‌شاهلیق بیر آچیدان یاناشساق، اوچ کاراکتئرله اوزله‌شه‌جه‌ییک:

1ـ قادین‌شاه‌ رولونو اوینایان راوینین ایچینده‌کی قیز. فئمینیست‌یانا یؤنه‌لیش‌لری ایله. 2ـ  ائرکک‌شاهلیق آلانیندا تاپدالانان قادین راوی. 3ـ ائرکک‌شاهلیق آنلامینی آندیران "جوجه جاواد".

اؤیکو بو جومله ایله باشلانیر: «یئنه ایچیمده‌کی هیجانلی قیز باش قالدیریب...»، ائله ایلک جومله‌دن راوینین دونیاسیندا ایچ‌لشمیش چلیشکی‌لرله، اوسته سایدیغیم بیرینجی و ایکینجی کارکتئرلرین دارتیشمالاری ایله (ایکیسی بیر نفر اولسا دا!) راستلاشیریق. راوینین کؤهنه دردی وار. بو دردی ده ایچینده‌کی قیز اوزه چیخارتماقدادیر.

بو جومله‌ده اوچ آچار سؤزجوک وار: «یئنه»، «هیجانلی» و «باش قالدیریب».

«یئنه» سؤزجویونون ایشله‌یی، باش قالدیرماق حادیثه‌سینین سوره‌کلی اولدوغو و دفعه‌لرله تیکرار اولماسی‌دیر. باش قالدیرماق دا فئمئنیزمین قورجالانماغیندان خبر وئریر، و بو قادین‌شاهلیق راوی‌ده اؤزوندن اؤزونه‌دیر. یعنی ایلک اؤنجه، راوی اؤزونه قارشی دورمالی و اؤز قاباغیندا باش قالدیرمالی‌دیر؛  گله‌نک قوخوسو وئرن هر نه‌یه قارشی!

«هیجان» سؤزجویونون آچیقلاماسیندا ایکینجی جومله‌یه باخماق مجبورییتینده‌یم: «کولک قولاقلاریمدا کوشولداییر...» دئدیم راوی کؤهنه و تیکرارلانان بیر چلیشکی‌نین ایچینده یاشاییر. بو تضادی، اؤیکونون فضاسیندا «هیجانلی» سؤزجویو ایله «کوله‌یین کوشولتوسو» دوغورا بیلیبدیر. یعنی هیجان سیجاق حیسینی دوغورور، قیشین کوله‌یی ده سویوغو. یازار بو چلیشکیسینی (و یا همن تناقضونو) ایچری فضانین ایستیسی و دیشاری فضانین سویوغویلا یئرینه یئتیریب‌دیر؛ ائله بونا گؤره ده اولای قیشین کوله‌یینده باش وئریر.

آمما ایکینجی جومله‌ده آچار سؤزجوک «قولاق» سؤزجویودور. گؤره‌سن کولک نییه راوینین قولاغیندا کوشولداییر؟ نییه مثلن راوینین جانینی اوشودوب تیتره‌تمیر؟ اصلن نییه قولاق سؤزجویو اورتایا گلیب؟ (اؤیکوده هئچ بیر سؤزجویون آماج‌سیز ایشلندییینی بیلَرک.)

راوینین ایچیندن باش قالدیران چلیشکیلی سؤزلر، راوینین قولاغیندان (سیز اوخویون باشیندان) اوخوجویا نقل اولور. راوی اؤز سسینی (ایچینده‌کی قیزین سسینی) ائشیدیر، بوندان دولایی دا «قولاق» سؤزجویو اورتایا گلیر. راوی‌نین قولاغی ایچَریدن گلن هیجانلی و ایستی سؤزلر ائشیتسه ده، ائشیکدن آنجاق سویوق کوله‌یین کوشولتوسونو ائشیدیر.

آمما قادین‌شاهلیق باخیش هاردان باش قالدیردی؟

اوخودوق‌لاریمیزا گؤره، او یان بو یان، 1930 ـدان بری روس فورمالیست‌لری، آمریکانین یئنی تنقیدچیلری و باشقالاری، تنقید گئدیشینده یازیچینی یازیدان آییریب متنی شخصی‌لشدیرمکدن قورویاراق، یازییا نسنه (اوبژه) اولاراق یاناشدیلار. یعنی یازینی داها یازارینا باغلی بیلمه‌دیلر. آمما 1960 ـدان باش قالدیران قادین‌شاهلیق تنقید، بیر تهر بو باخیشا قارشی دوردو. کئچمیشه باخاراق، اونلار ادبیاتدا قادینا اولان باخیشین، ها بئله یازیلارداکی قادین کاراکتئرلرین داورانیشینی، عمومییت‌له یازیچینین قادینا نئجه باخدیغیندان ایره‌لی گلدییینی وورغولاییرلار. ائله بونا گؤره ده باشلادیلار ائرکک­شاهلیق اثرلری تنقید ائتمه‌یه (بلکه یازیچیلاری دا ائله!). بو، 1930 ـدان باشلانان آخیما بیر نوع اعتیراض ساییلیردی.

دوغرودان دا ائله تاریخ بویو کیشی‌لر ایدیلر، تاریخده، ادبیات تاریخینده و تنقید تاریخینده قادینی قیراغا قویان‌لار! اونلار تاریخ یازیردیلار، نظریه وئریردیلر و ... اونلار کیشی اولاراق، یا آروادی گؤرمه‌دیلر یا دا یالنیز ائرکک‌شاهلیق بیر باخیشلا قادینلارا یاناشدیلار. بوندان دولایی 1960 ـلاردا قادین‌شاهلیق یؤنه‌لیشی ایله یئنی باخیش و یئنی چالیشمالار باشلاندی. بو، فورمالیست‌لره قارشی بیر آخیم ایدی ده. چونکی فئمئنیست‌لر، یازیچینی و اونون ائرکک‌شاهلیق باخیشینی، یازیسیندا گؤزدن کئچیریب آراشدیردیلار. "رولان بارت" یازیچینی اؤلدوردوسه، بونلار یازیچینین آغیر حضورونو دویاراق، اثره یاناشیردیلار!

آمما بو قادین‌شاهلیق تنقید، چرچیوه‌لی بیر قانون اساسیندا یاپیلمادی. یعنی ییغجام بیر اصل‌لر اساسیندا قاباغا گئتمه‌دی. اونلار عمومییت‌له بونلارا دیققت گؤستردیلر (باشقا آچیلار دا وار بیر اثره فئمئنیست‌یانا یاناشماق‌دا):

1. «قادین» کاراکتئری نئجه تصویر اولونوبدور. (اؤزه‌للیک‌له کیشی یازیچیلارین یازیسیندا!)

2. قادین یازیچیلار نئجه قادینی یازیب نئجه ده اونو تصویر ائله‌ییرلر؟!

دئمک بو یازیدا ایکینجی باخیشی نظره آلمیشام. باشقا سؤزله، قادین یازیچی بوردا قادین کاراکتئرینی نئجه گؤستَریب؟ اونون باخیشی قادینا گؤره قادین‌شاهلیق‌می، ائرکک‌شاهلیق؟!

«ایچیمده‌کی قیز» اؤیکوسونده سیرالادیغیم کاراکتئرلرین ایکیسی قادین‌دیر، گئرچکده ایکیسی بیر نفر اولسا دا!  اونلارین بیری ائرکک‌شاهلیغا قارشی دوران، او بیری ایسه ائرکک‌شاهلیغا بویون اَین‌دیر؛ باخالیم "یازیچی قادین" بو ایکی «قادین کاراکتئر»ینه نئجه باخیب‌دیر.

سیرالادیغیم ایکینجی کاراکتئر بئله آچیقلانیر:

1. کیشیدن دالی یئریییر. «اؤنومده‌کی هئیبت‌لی آدامین آرخاسییجا گئدیرم...»

2. اؤزگه بیر کیشی ایله اولدوغوندا، اؤزونو هده‌له‌ییر، بیر ده قورخور. «منه دئین یوخدور بوردا نه ایشین وار! تانیمادیغین کیشی ایله بیرلیکده داغ ـ داشا گلیبسن!...»

3. اؤزونه گووه‌نمیر، آلت‌بیلینجینه گؤره یاد کیشیدن قورخمالی‌دیر! «بو آدامی یاخشی تانیماسام دا، بیلیرم ندن‌دیر اونا گووه‌نیرم. هئچ ده قورخمورام. اوندان اوشونمورم. راحاتام. ندن ناراحات اولوم کی؟! نه اولسا، بیزی یوخاریدان بیر - بیریمیزه تانیتدیریب‌لار...»

4. کیشی‌لرله ارتباط قورماقدا قاباغا دوشن دئییل. تانیمادیغی کیشی ایله اولدوغوندا گؤزو داغی - داشی گزیر، اونا باخمیر. «یولون قیراغینداکی دامچانی منه گؤستردی، ـ «اورا بهلول عمی‌نین ائویدی». منیم گؤزوم قاش - قاباقلی بولودلاردایدی...»

5. کیشی‌لره اونونلا راحاتجا ایلگی قورماغا ایجازه وئریر. کیشی اونا باخیب اوزونه گولندن سونرا اونون سرت باخیشی پوزولور گؤزونده. «بولودلارا باخیب اوزومه گولدو. بیر آندا سرت سیماسی پوزولدو...»

6. کیشی ایله اولدوغوندا دانیشمیر یا دا آز دانیشیر. یالنیز قورخا - قورخا جاواب وئرمه‌یه جان آتیر. «باشیم سؤز - صؤحبته قاریشمیشدی، صؤحبته یوخ، ائشیتمه‌یه...» و «من آنجاق قولاق آسیردیم. هردن استرس‌لی مکتب اوشاق‌لاری کیمی سؤال‌لارینی جاوابلایاندا...»

7. ساوادلی و کیتاب اوخویان اولسا دا، اؤزونو کیشی‌لردن آشاغی سانیر. «سوروشسایدیم منه گولردی. اؤز یانیندا دوشونردی بلکه بیر شئی آنلامیرام...» و «سیاسی سوادیم شئهله‌نیب. ائوه گئدنده کیتاب‌لاری واراقلاییب اوخویارام...»

8. کیشی‌لرین یانیندا اؤزونو حاقلی بیلمیر (باشقا یولداش‌لارییلا بئله دئییل). سؤال سوروشا بیلمیر. «دئییر: «ائله‌بیل قابان‌دی، باشینی سالیب قاباقدا گئدیر...» و «کس سسینی دئییرم. بو نه سؤزدو؟ آللاه قویسا اونونلا ائوله‌نه‌جه‌یم‌هااا...»

9. ایندی‌یه کیمی اولمادیغی بیر یئرده اولدوغوندان قورخور، اونا گؤره ده بیر کیشی‌یه دایانمالی‌دیر. «یاواش - یاواش اونون آرخاسییجا گئدیرم. یئنه ده تیتره‌ییرم. بلکه ده قورخورام. ندن قورخمالی‌یام؟ او کی، بورالاری یاخشی تانیییر. اؤزو ده گوجلو، قوللو قوتلی‌دیر...» و «آیاق‌لاریمی قار اوستونده‌کی آیاق ایزلرینه قویورام...»

10. کیشی اونو تانیماق اوچون هر نه ائتمه‌یه حاقلیدیر، آمما او اؤزونده بو حاققی گؤرمور. «یقین منی آرتیق تانیماق اوچون بورالارا گتیریب...» و «بیلمیرم منی سیناییر...» و «ایچیمده‌کی قیز آز قالیر سوروشسون: آخی بو سؤزلرین ائولنمه‌یه نه دخلی وار؟»»

بلکه ده بو قادین اوتانقاجلیقدان دولایی بئله ائدیر؟ اؤیکونو بیر ده اوخودوغوموزدا، اونون اؤز ایچینده ده بئله اولدوغونو گؤروروک! او گووه‌نج‌سیزین بیری‌دیر. ایچینده‌کی دوشونجه‌لری ایله چلیشکیسی - تناقضو اولسا دا،  بوتونلوک‌له بو کاراکتئر (و یا راوی) ائرکک‌شاهلیغا بویون اَییب‌دیر.

آمما سیرالادیغیم ایلک کاراکتئر، یعنی راوینین ایچینده‌کی او بیری قیز:

1. اؤزوندن آرخایین‌دیر.

2. حرکت‌لی، هیجانلی و دیری‌دیر.

3. کیشی‌لرین قاباغیندا اؤزونه حاق وئریر. اؤزو ده صؤحبته باشلایییر.

4. کوسور، داریخیر، قاش - قاباق ساللاییر. باشقا سؤزله، دیری بیر کارکتئری وار.

5. گؤزونو قاباغینداکی کیشی‌نین گؤزونه زیلله‌ییر.

6. سؤال سوروشماغا اؤزونو حاقلی بیلیر.

7. ایستی حرکت‌لره، حتا سئکسه ده دوشونور و اؤزوندن فیکیری وار.

اؤیکو راوینین چلیشکی‌سی ایله باشلانیر. بو دارتیشمالار و تناقضلر، گئت‌گئده راوی ایله ایچینده‌کی قیزین آراسیندا  قیزیشیر، بؤیویور. بونلاری ایکی سؤیلم نظره آلساق، قادینلا کیشی بو ایکی سؤیله‌مین سیمگه‌سی اولاراق، اؤیکوده داغا دیرماشیرلار و ائله چلیشکی ده بونلارین داغا قالخماسییلا باشلانیب یاواش – یاواش دیکه‌لیر.

راوینین ایچینده‌کی قیز، راوی ایله قارشی قارشی‌یا دورور. بو داغا قالخیب ائنمکده (توتالیم بو دارتیشما گئدیشینده قیزیشیب سویویانا قدر!)، راوی هئچ بیلمه‌دن ییخیلیر: «هئچ بیلمیرم نه اولور. بیردن ییخیلیرام...». قادین‌شاهلیق ائرکک‌شاهلیغا باش ایه‌نی‌می ییخیر؟! قادین‌شاهلیق اؤز آماجینا چاتیر!؟ بئله‌لیک‌له قادین‌شاهلیق سؤیله‌می ائرکک‌شاهلیغی باسیر گؤره‌سن؟! ... من بو سورغولارین جاوابینی اوخوجویا بوراخیرام.

■□

«ایچیمده‌کی قیز» اؤیکوسونو دریندن اوخویوب دوشونمک اوچون، یئنیدن بیر نئچه سورغونو دا اورتایا قویورام:

1. گؤره‌سن بو اؤیکونو بیر کیشی یازسایدی، قادین کاراکتئری نئجه تصویر ائدیله‌جک ایدی؟ آرواد اوخوجو نئجه یاناشار بو اؤیکویه؟ اونون باخیشینین فرق‌لری بیر کیشی اوخوجویلا ندیر؟

2. اؤیکوده سوسیالیزم کیمی دوشونجه‌لردن سؤز گئدیر، بونا هانسی آچیدان باخا بیلریک؟ قادین‌شاهلیق  باخیشیندان بو مکتب‌لرین قادینا دئیه ‌بیله‌جک سؤزلری وارمی؟

3. اؤیکونون سونوندا بهلول عمی‌نین عادت‌لری (و بوتونلوک‌له او دامچایا یئتیشندن سونرا،) تام ائرکک‌شاهلیق بیر فضا‌دادیر. بوردا هم راوینین ایچینده‌کی قیز، هم ده راوی اؤزو سوسور! بهلول عمی‌نین کاراکتئری بو اؤیکوده هانسی وظیفه‌نی داشیییر؟

4. اؤیکونون توصیف‌لری تام گئرچک بیر فضادادیر، اؤزه‌للیک‌له بهلول عمینی وصف ائدنده. «آخشامین آلاتورانیندا، یئتمیش یاشلی، هئیبت‌لی، اوجا بویلو، باشی پاپاقلی، یاراشیقلی، کورکو چییینینده بیر کیشی دامچانین قاباغیندا دوروب. آغارمیش تئل‌لری پاپاق آلتیندان آلنینا تؤکولوب...» چوخلو ایچ دونیانی  دولاشان بو اؤیکوده، بئله تصویرلرله توصیف‌لر نه اوچون گتیریلیب، هانسی آنلامی اؤیکوده آماجلاییب‌دیر؟ گؤره‌سن یئرینه دوشوب‌مو؟

5. داغدان ائنیب بهلول عمینین دامچاسینا یئتیشندن سونرا، نه اوچون اؤیکونون فضاسی ایستی‌لشیر؟ و حتا اوخوجونون قولاغیندا موسیقی سسی ده جینگیلده‌ییر؟!

6. اؤیکونون روایت آچیسی اونا نه اؤزه‌للیک وئره بیلیبدیر؟ بو اثر باشقا آچیدان روایت اولسایدی، نه اولاردی؟

 

(قادین‌شاهلیق: زن‌سالاری/ ائرکک‌شاهلیق: مردسالاری/ آچی: زاویه/ کاراکتئر: شخصیت/ یؤنه‌لیش: گرایش/ آلان: مئیدان، ساحه/ آنلام: معنا و مفهوم/ ایچ‌لشمیش: ایچسل، درونی شده/ چلیشکی: متناقض، تناقض/ آچار سؤزجوک: کلمه کلیدی/ آماج: مقصد، هدف/ نسنه: شئی، بوردا اوبژه (اوبیئکت، Object) آنلامیندادیر./ بیلینج آلتی: گیزلی شعور، ناخود آگاه، Subconscious/ ادبی آخیم: ادبی جریان/ ایشلک: کارکرد، Function/ گئدیش: پروسه/ سیمگه: نماد، Symbol/ ایلگی: رابطه، ارتباط/ گئرچک: واقعی، Real/ سؤیلم: گفتمان/ گله‌نک: عنعنه، سنت، Tradition/ نسنه: شئی، اوبژه، اوبیئکت، Object/ اؤزنه: ذهن، سوبژه، سوبیئکت، Subject/ نسنه‌للیک: اوبژکتیو، Objectivity/  اؤزنه‌للیک: سوبژکتیو، Subjectivity/ یاپیت: اثر/ دیشاری: ائشیک، خاریجی، بیرونی/ اولای: حادیثه/ )

خاطیره‌لر ادبیات یارادیر، ادبیات ایسه خاطیره..

خاطیره، زامان و مکان مدرن اؤیکو بیچیمینده، «دلی» اؤیکوسونون بیچیم چؤزومو ایله

[بو یازینی اوخومادان اؤنجه، "محمد ملک‌نژاد" یازدیغی "دلی" آدلی اؤیکونو بوردان اوخوماغین اؤنه‌ریرم؛ بو اؤیکو ایلک کز اولاراق، یازارین اؤز ایزنی ایله بوردا یاییلیر]

خاطیره‌لرده یاشاماق، خاطیرلرله اوغراشماق، اونلاری یئنی‌دن روایت ائتمک، یئنیدن یاشاتماق دونیامیزین داوامینا یول تاپماق‌دیر [دئمک!] و ادبیات (اؤزللیک‌له رومان و اؤیکو/حیکایه) بئله بیر گؤره‌وی بوتونو ایله چیینینده داشییان‌دیر. آجیلاری دئنه‌ییب کئچیریریک؛ آجیلارلا بئلیمیز بوکولور دئیه ده بیلیریک؛ نه ایسه جان قورتاریریق‌سا آجی اولایلاردان، اونلارین آنلاتیسینی داها سئویر و دادلی دادلی روایت ائدیریک. نه‌قدر آجیدیرسا کئچیردیییمیز اولای آنلاتیسی اوقدر دادلی. ادبیات خاطیره‌نی ائویریب چئویریب ایسته‌دیییمیز کیمی یاشادا بیلیر. اوزون زاماندان بری، انسان اوغلو اوتوروب ماغاراسیندا گئجه‌لری اوت قورجاناغی گؤیه قالخارکن ائلین آنلاتی دیلی اولان قوجاسینا قولاق آسان زاماندان بری، اؤیکو، حیکایه، ناغیل یارانماق خاطیره‌لره دایالی اولموش. باخمایاراق کی نه‌قدر بیچیم دَییشیمی اولموش زامان سوره‌جینده، یئنه ده تمل بئینیمیزده کئچیردیییمیز خاطیره‌لردیر ادبیاتی و آنلاتینی یارادیر.

خاطیره نه‌دیر اوزامان؟ گؤیلوموزدن کئچن آرزی دیلک‌لریمیز اؤتن زامانلارین اولایلاری ایله قاریشیب اونلاری یئنیدن بئینیمیزده دوزونله‌ین و اونلارین اوستوندن کئچدیک‌جه قاریشدیریب دَییشدیرن مئکانیزم وار قافامیزدا؛ اودورکی خاطیره اولوب بیتن اولایدان همن باشلار آیریلماغا، کئچر آنلاتی ساحه‌سینه. «یالنیز اولایی دئییرم»، کیم دئیه‌بیلر؟ کیم اولوب کئچمیشی آنلاتا بیلر یالنیز؟ ائله ایسه بیر اولای ایکی آغیزدان نه‌دن فرقلی اولور؟! «اولوب بیته‌نی، گؤردویومو دئییرم» دئییرلر بعضی... بو دوز دئییل‌دیر اصلینده. هرکس گؤردویو کیمی دئییل، ایسته‌دیی کیمی گؤرور! نه ایسه ایسته‌یی ده اؤزونه بللی دئییل هئچ. بونداندیر آنلاتیلارین فرقلیلییی بیر تک اولایدان.

مارسل پروست‌ون یاراتدیغی دونیا، «ایتمیش زامانین ایزینده»، ییرمینجی یوز ایل ادبیاتینین ان بؤیوک اثرلریندن بیری اولاراق، خاطیره‌لرله اولوشور اصلینده. راوی یوخوسونو و یوخویا قاپیلماغین چتین‌لیک‌لریندن دئییر باشلانغیجیندا و گئت‌گئده دولاشیر بیربیرینه خاطیره‌لری. قیشین سویوق کسن هاواسیندان یورغون یورغون ائوه دؤنوب آناسینین اونا اوزاتدیغی چایی و کئیکی دادیرکن راوینین بئینینده نه‌لر اولوشور؟ زامان، مکان و خاطیره‌لر قاریشیر بیربیرینه و اونودولماز اثر یارانیر. مارسل پروست گئرچه‌یین نه اولدوغونا، «گئرچک دئدیییمیز یالنیز خاطیره‌ده اولوشور»[1] دئییر.

خاطیره‌لر قافامیزدا نئجه ساخلانیلیر؟ اونلارین ترتیبی نئجه‌دیر؟ هاردان هارا کؤرپو سالیر خاطیره‌لریمیز؟ بعضن خاطیره‌لری ایسته‌سک ده یادیمیزا گلمیر، نه ایسه ایسته‌مه‌دن اوبیر خاطیره آتیلیب دوشور بئینیمیزده و بیزی آپاریر نم‌هارالارا! خاطیره‌لرین یادا گلمه مئکانیزمی نئجه‌دیر؟ اوتوروب بیربیر چاغیرا بیله‌ریک گؤره‌سن یادداشیمیزدا باسدیریلان خاطیره‌لری؟ بیلیریک بو اولاناق‌سیز.

بئینین ایشله‌وی خاطیره‌لرین چاغیرماسیندا چوخ شئی‌لره باغلی‌دیر. بیر سؤزجوک ائشیدیریک، ایل‌لر اؤنجه باشیمیزا گلن بیر اولایی خاطیرلاییریق. بیر قوخو دویوروق بیردن دوشوروک کئچمیش اولایین ایچینه. بیرینی گؤرورو، بیر دادی دادیر، بیر گؤرونتو گؤروروک .. و خاطیره جانلانیر بیزده. خاطیره‌لرین قاییدیشی بیربیرینه کؤرپو سالیر هردن و گئدیریک ان درین قاتلاریمیزا، توزباسان خاطیره‌لر قایناشیب قالخیر بیلینج‌آلتیمیزدان. اوندادیر کی داها ساخلایا بیلمیریک بو خاطیره‌لر آشیب داشماسینی و او زامان نه بخته‌ور بیریسی اولاریق باجاریب یارادا بیلسک.

خاطیره و اونون اؤنمی یاشامدا، ییرمینجی یوز ایلین باشلانغیجیندان اوزه چیخان روانکاوی [2] نظریه‌سینی گؤز اؤنونه آلاراق ادبیاتچیلارا گؤستریش یولو اولدو. ویرجینیا وولف، جیمز جویس و باشقالاری آنلاتیلارینی ذهنین خاطیره‌لرین اوزه چیخما مئکانیزمینی اؤرنک آلاراق یازدیلار. ییرمینجی یوز ایلین ایلک یاریسینین ایکی آدلیم و ائتکی بوراخان یازاری مارسل پروست و جیمز جویس اؤز قالارغی و دیرلی اثرلرینی خاطیره‌لرین قایناشیب اوزه چیخما ایشله‌وی اوزره قوردولار.

خاطیره و اونون اؤنه‌می دانیلماز دوروما چئوریلیر مدرن ادبیات‌دا و بو، فرویدون قاباغا قویدوغو روانکاوی نظریه‌سیندن دولایی‌دیر. فروید انسان اوغلونون بوتون شخصیتینی اوشاق‌لیق خاطیره‌لرینه باغلاییر. او بیر سورو اسکی خاطیره‌لر وار دئییر بیلینج‌آلتیمیزدا، آنا قارنیندا ایکن بئله! فروید خاطیره‌یه اؤنم وئریر یاشام‌دا، هئچ خبریمیز بئله اونلارین اولماسیندان یوخ دئییر. بئله بیر نظریه‌نین ائتکیسیندن، ادبیات انسانین فردی دونیاسینا قاپیلیر، اونون ایچ درینلیکلرینه جومور، کئچمیشینی، اوشاقلیغینی اؤنه‌مسه‌ییر، و بیر چئشیت اؤزونو تاپماق، اؤزونو تانیماق پروسه‌یه چئوریلیر. «من» روایت اولور یئنی ادبیات‌دا. داها راوی دیشاری‌دان باخان و هر شئیی بیلن دئییل. آنلاتی اوغورلو قهرمان‌لارین آنلاتیسی دئییل‌دیر آرتیق.

زامان قاورامینا گلینجه، زامان سینیر آنلاتی‌دا، داها اؤنجه‌کی کیمی زامان سوره‌جی اولایلارین بیربیرینین آردی آردینا دوزولمه‌سی کیمی دئییلمیر. زامان ایچینده ایتیر آنلاتی، اولای‌لار بیربیرینه قاریشیر عئینی ذهنیمیزده اولان کیمی و آنلاتی اویان بویاندان باش قالدیران خاطیره‌لرین ایچینده اوجو ایتمیش کلاف اولوب پیرتلاشیر. زامان دال قاباق اولور، آنلاتینین اوجونو توتوب قاباغا آپارا بیلمیر راوی، آخی راوی ده اؤزونو ایتیریب‌دیر، و آختاریر. اسکی زامان قاورامی سینیر مدرن ادبیات‌دا، و آنلاتی ایچ دونیاسینا قاپیلدیغیندان ایتمیش زامانین آردینی توتور و بو گئدیش‌ده مکان دا داها اسکیسی کیمی اولا بیلمیر اؤیکوده. زامان و مکان ایتیب باتیر یئنی ادبیات‌دا. عینی حالدا نئچه فرقلی زامان و مکاندان گئدیر سؤز! الیف‌دن بئیه سونرا دا پئیه کئچمه دوزه‌نلییی آرتیق یئتیرمیر سؤزون جانینی؛ خطّی ایره‌لیله‌مه سینیر.

بو باشلانیش‌لا «دلی» آدلی اؤیکونون بیچیمینه توخونماق ایسته‌ییردیم. «دلی» اؤیکوسو خاطیره‌لرله اوغراشیر و خاطیره‌نین اوزه‌گلمه‌سینی، راوینین بئینینده نه‌لر اولوب بیتمه‌سینی آنلادیر. راوی بیر اولایی کئچیردییی حالدا باشقا چئشیت‌لی اولایلاردان، زامان‌لاردان و مکان‌لاردان باش چیخاریر. بیر گؤرونتو گؤرور بیر خاطیره جانلانیر ایچینده، بیر سؤزجوک ائشیدیر باشقا خاطیره گلیر گؤزو اؤنونه.

خاطیره و اونون (ایشاردیغیم اؤیکوده) نئجه آنلاتیلماسینا کئچمه‌دن بیر ایکی سؤزله اؤیکونون باشلانیشینا توخونسام پیس اولماز. دئسم اؤیکونون بوتون سؤزونو ایلک جومله‌لرده باشارساق دئیَک باشاریلی اؤیکو یارادمیشیق یانیلمامیشام؛ دوزدن بونا مجبوروق دا. دونیا قاباغا گئدیر و بو تلم‌تله‌سیک دونیانین اؤزه‌للییی هرشئیی ائتکیله‌میش؛ بوندان دولایی اینجه صنعت موزه‌یه چئوریلمیش چوخونا گؤره، و گؤروشونه تله‌سن‌لرین قاباغینا سرگیله‌مه مجبوریتینده قالمیش‌دیر صنعت‌چی. بو یئیینتینین تپکیسینه اؤیکو ژانری یاراندی دئسک چوخ دا اوزاغا گئتمه‌میشیک. اوخوجو بیر اوتورومدا اوخوماغینی ایسته‌ییردی بلکه؛ بوتون دونیانین بو قاچاقاچیندان دالی قالماسین دئیه!

بئله دونیادا اوخونماغینی ایسته‌ین اؤیکونون یازاری، اوخوجونو ایلک جومله‌لری ایله یئرینده میخلاییب بیتیرینجه ترپه‌نمه‌سینه ماجال وئرمک ایسته‌میرسه، همن ایلک باشلانغیج‌دا بو ایشی گؤرمه‌لی‌دیر؛ یوخسا اوخوجو ایکی اوچ جومله بلکه ده ایکی اوچ پاراگراف اوخویوب ماراقلانماسا، بوراخیب باشقا ایشینه کئچه‌جک. باشقا سؤزله یازار اوغور قازانماق ایسته‌ییرسه باشلانیشدا قازانمالی‌دیر، یوخسا دونیانین گؤتورقاچ آخیشینا قاووشوب یوخ اولاجاق اؤیکوسو.

گؤره‌سن «دلی» اؤیکوسو بئله بیر اوغورو قازانمیش‌می؟ اؤیکونون ایلک پاراگرافینی چؤزسک:

قبریستان قالابالیق ایدی. گلن‌لر کیم گئدن‌لر کیم، بللی دئییلدی. ارشه‌خان‌لارین بولندگولاری‌نین سسی بئیینه قورا چکیردی. قبریستان دا جنازه دفن ائدن‌لر کیمی گئجیکیب دئیه تله‌سیردی. های‌هوی سسی ایله توزاناق بوروموشدو قبریستانی.

اؤیکو «قبریستان» سؤزجویو ایله ایلک پاراگرافیندا باشلانیب ائله همن سؤزجوک‌له ده بیتیر. ایلک جومله بئله باشلانمیش: «قبریستان قالابالیق ایدی.» بو جومله‌نین قورولوشونا باخساق، «قبریستان» سؤزجویوندن سونرا «قالابالیق» سؤزجویو گلیر؛ بئله یازیلا دا بیلردی بلکه: «قالابالیق ایدی قبریستان.» قورولوش یانلیشلیغی اولماسا دا گتیردیییم جومله‌ده، اؤیکوچو «قبریستان» سؤزجویونو ایلک سؤزجوک سئچیب‌دیر. حال بوکی پاراگرافین سون جومله‌سینده ائله همن «قبریستان» کئچیر سون سؤزجویه! بو نه‌دن آسیلی‌دیر؟ بوردا «قبریستان»ین اؤزو «قالابالیق» دوروموندان (و قالابالیغی اولوشدوران آدام‌لاردان!) داها اؤنملی‌دیر. ایکینجی جومله‌ده جمعیتی ایشاریب «گلن‌لر کیم گئدن‌لر کیم» دئیه هئچ «بللی» کیملیک وئرمیر اونلارا. پاراگرافین قالانیندا بوندان دا ایره‌لی کئچیب و قبریستانا شخصیت ده وئرمیش‌دیر، «قبریستان دا جنازه دفن ائدن‌لر کیمی گئجیکیب دئیه تله‌سیردی.»، «قبریستان» و اونون تله‌سمه‌سی «جنازه دفن ائدن‌لر»ین تله‌سمه‌سیندن اؤنملی‌دیر ائله‌بیل. دئمک «قبریستان» راوینین بیلینج‌آلتیندا جمعیتدن ایره‌لی کئچیب‌دیر، بوردا «ارشه‌خان‌لارین بولندگولاری‌نین سسی» کی قالابالیغین و آدام‌لارین اولماسیندان و اونلارین ایچیندن قالخیر «بئیینه قورا چکیر..». و اینجیمیش کیمی «های‌هوی سسی ایله توزاناق بوروموشدو قبریستانی»، «های‌هوی» و «توزاناق» جمعیتی یوخ «قبریستانی» بوروموشدور!

بلکه ده قبریستان‌نین اؤنمی کئچه‌ری‌دیر؛ جمعیتین و چئوره‌سینده یاشایان آداملاردان بئزمیش اولاراق بو سؤزجویه سیغینمیش‌دیر راوی. اؤیکونون بوتونلویونه باخساق، بیر سوره چکیش برکیش‌دن سونرا راوی جمعیت‌دن آیریلیب «توستونو سینه‌مه آلیب گؤیه پیله‌دیم. توستو ایله برابر سس‌لر اوزاقلاشیردی، من گئدیردیم.» و قالابالیق‌دان قالخان سس توستو کیمی توتولوب، چؤله بوراخیر سونوندا. توستو ده سس‌لر ده اوزاقلاشیر اوندان. راوی آدام‌لاردان بئزمیش، اونلاردان اوزاقلاشماق ایسته‌ییر. «قبریستان» بئله اونلاردان یئی روایت اوچون. بئله‌لیک‌له ایلک نئچه جومله ایله اؤیکونون بوتون روحونو یانسیتماسینی گؤرورک بوردا.

آنجاق آنلاتی ایشاردیغیم کیمی ایچ دونیایا و ذهن‌ده اولوب بیتن‌لره قاپیلدیغیندان، راوی‌نین دویغوسو چئوره‌سینه گؤره متن‌ده یانقیلانیر. باجاریق‌لی آنلاتیلار روایتی چوروتمه‌دن و گؤزه وورمادان یاشانیلان دویغونو اؤزونده گؤستره بیلیر.

لا اله الالله دئیه دئیه اوچ دفعه گؤتورقوی‌دان سونرا چاتدیغیندا جنازه‌نی قبره قویدولار. باش‌آلتی تورپاغینی هامارلاییب کفنین باغینی تلغین تؤره‌نینه آچیردیلار. جنازه‌نین اوزونو گؤرجه‌یین دوداق‌لاریم قاچدی. قمی تزه پالتار موبارک.

ایکینجی پاراگرافی گؤرونجه بیر یاشامین بیتمه‌سینی آنلاییر و ائله بو بیتمک‌له ده او یاشامین باشلانماسینی گؤروروک اؤیکوده «جنازه‌نین اوزونو گؤرجیین دوداق‌لاریم قاچدی». زامان گئری دؤنور و آنلاتی بیر سورو خاطیره‌لرین بیربیرینه زنجیرله‌نمه‌سی ایله قاباغا گئدیر. بئله‌لیک‌له اؤیکونون قالانی قاچیلماز اولور و بیر اوتورومدا اوخویوب بیتیرمک ایسته‌ییر اوخوجو.

اؤیکونون بیچیمینه گلینجه ایشاردیغیم کیمی بیر قاطار خاطیره‌دیر بیربیرینین آردی آردینا «تداعی» آدلانان مئکانیزمله راوینین یادینا گلیر و آنلاتیلیر. اؤیکوده دؤرد یئرده آنلاتینین خطی گئدیشی سینیر و زامانین دالا قاییدیب بیر داها ایندیکی زامانا گلمک‌له سانکی زامان و مکان‌دا دال قاباق اولوروق. دئدیییم کیمی اولایلار داها ائشیک‌دن دئییلمیر و راوینین ذهنینده یاشاییریق سانکی.

آنلاتینین و زامانین سینیب آرالانما اؤرنک‌لری:

1-      قبریستاندا جنازه‌نین تلغین تؤره‌نی کسیلیر و بیردن بیره زامان و مکان دییشمک‌له صوبح چاغی و ایمام‌زادا اوستونده‌ییک!

2-      تلغین تؤره‌نین یاریلایندا، ایمام‌لارین آدی ائشیدیلیرکن زامان و مکان دییشیلیر، مسجیدین چایخاناسی و قنبرین باشماق‌لار اوسته... دئییلیر!

3-      قبریستاندان دؤنوب مسجیدده ختم تؤره‌نی قورولور و اوردا الینده کاغاذ قلم‌له دورموش بیریسی خرج چکن‌لردن پول قبول ائتمک آنلاتیسی کسیلیر و بیچینچی‌لرین یانینا گئدیریک!

4-      مسجیدده ختم تؤره‌نینده اوتوروب خورما یئییرکن پناه چرچیسی، اوجا سئییدین های هارایینا یؤنه‌لیریک!

اؤیکونون تمل آنلاتیسی قبریستان و اوردان سونرا ختم تؤره‌نی‌دیر. آنجاق بو آنلاتی اوسته گتیردیییم دؤرد یئرده سینیب و باشقا زامان و مکاناندان دئییلیر. بئله بیر بیچیم‌ده زامان و مکان منطق‌سیز سینه بیلمزدیر (بیلینج آخیشی [سیالیت ذهن3] بیچیمینده بو زامان و مکان دییشیمی منطق‌سیز ده اولا بیلر!) آمما اونلارین منطقی و مئکانیزمی نه‌دیر؟

1-      راوی قمینین یووولموش جنازه‌نین اوزونو گؤرجه‌یین بیر خاطیره بئینینین بوجاغیندان قالخیب گلیر گؤزو اؤنونه،«جنازه‌نین اوزونو گؤرجیین دوداق‌لاریم قاچدی. قمی تزه پالتار موبارک.»، اوردایمیش کیمی ده ذهنی اورا گئدیر و آنلاتی ایچ دونیایا قاپیلدیغیندان طبیعیدیرکی راوینین ذهنیندن کئچن‌لری روایت ائتسین. بوردا تزه کفن، ترتمیز اوز راوینی قمینین دیدیک پارپالتاری و قانا بله‌شمیش اوزو یادینا دوشور؛ دوداغی دا قاچیر. «ایللیک اَینینده اولان جیرجیندا پالتاری بؤوه‌نه بله‌شیب قورد دیدمیش قویون کیمی دیدیک دیدیک اولموشدو. اوزوندن قان آخیردی...»

2-      تلغین وئرن ایمام‌لارین آدلارینی سایارکن راوینین قولاغیندا بو آدلارین دؤنه دؤنه تیکرار اولماسی «علی ابن حسین و محمد ابن علی و علی ابن محمد ...» قمینی و جاوانلارین اونو اله سالیب ایمام‌لارین آدلارینین سوروشماغینی یادینا سالیر «... قمی ایماملاری ساییردی. «سئی کاظیم، قره آغا میرزه علی توک گتیریب شورباسین یئدیک، ممد باقیر سئی کاظیم، کربلا ایمام حسین» لامپا توستوله‌ییردی. بوغ قالخیردی. مسجید ایشیغلانیردی. قنبر ساییردی.. سئی کاظیم، قره آغا..»

3-      راوی ختم مجلسینده قمی‌یه یییه چیخان آداملار، قاپی آغزیندا دوران آغ ساققال، مجلیس ایچینده گزیشده اولانلار، خورما، دستمال، قوران پایلایان‌لاری، «قاپی‌نین ساغ سولوندا اونلارجا الی قوینوندا قارا کوینک‌لی دورموش..» و «خرج چکن‌لر»ی گؤرور؛ باشقا سؤزله قمی‌یه «یییه دوران»لاری گؤرور و اونون «یییه‌سیزلییی» یادینا دوشور، «قارانلیقدا قنبر یییه سیزلیکدن آزاراق گئجه‌نی چؤلده ...» قالماغی یادینا دوشور و اوردان دا گیریر باشقا زامان و مکانا، «بیچین‌چی‌لر» خاطیرینده جانلانیر.

4-      ختم مجلیسینده اوتوروب خورما یئیه‌رکن «قدیر بیزه ساری اییلمیش‌کن خورمانی الینده گورسه‌دیب «رحمتلی گؤره‌سن هئچ خورما بیلدی نه‌دی؟!..». «هئش یازیخ قارین‌دولوسو چؤرک یییه بیلدی‌کی خورما بیله نه‌دی..» دئدی زئیدی...» «خورما» سؤزجویو راوی‌نین خاطیرنده باشقا بیر خاطیره‌نی باشقا زامان و مکان‌دان چاغیریب گتیریر گؤزو اؤنونه و قمینین چرچی یانینداکی اولایی یادینا سالیر. «قنبر اوتورموش، یئمه‌لی‌لردن خیمیرتده‌ییردی. خورمانی چرده‌یی، ساققیزی پوچاتی ایله، نوغولو شکرچؤره‌یینه قاتیب چئینه‌ییردی. آغزی‌نین سویو جؤوجولَریندن آخیب یئمه‌لی‌لر اوسته تؤکولوردو..».

بئله‌لیک‌له بیر سؤزجوک‌دن، بیر گؤرونتودن، بیر سؤزدن بئین کؤرپو سالیر باشقا زامان و باشقا مکان‌دا کئچن خاطیره‌یه و اولایلار دا ذهن‌ده کؤهنه‌لمز دئیه یئنیدن جانلانیر و اوردایمیش کیمی بیر داها یاشاییر اونو. زامان و مکان انسانین بئینینده دیشاریداکی کیمی چرچیوه‌له‌نمیر، بوندان دولایی ایچ دونیانی آنلادان بیر آنلاتی دا اونون قوراللارینا اویمالی‌دیر. یئری گلمیشکن بونو دا آرتیرمالییام: ذهنین زمان و مکان‌دا آخیشماسی یالنیز تداعی مئکانیزمی ایله دئییل‌دیر.

اوسته خاطیره و اونون اؤنمی ادبیات و یاشاییش اوچون اؤتوردویوم سؤزومه دؤنمک ایسته‌ییرم بیرده؛ خاطیره‌لر انسانی تک باشینا بوراخان دئییل و زامان زامان دؤنوب دولانیر قافاسیندا. بعضن بو دولانیب تیکرارلانان خاطیره دلیلییه و انتحارا دا آپاریب چیخارا بیلیر آدامی. خسته بوراخیب یئنه ال چکن دئییل خاطیره‌لر. ییرمینجی یوز ایلین باشلانغیجیندا انسانین روح دوروملاری روانکاوی نظریه‌سی ایله تانینماغا باشلارکن ادبیات دا بو سورج‌دن دالی قالمادی! آمما هئچ زامان انسانین یارادیجی دینج‌سیز روحو راحات قالمادی و چرچیوه‌یه گیرن بیچیمی ده سیندیرماق ایسته‌دی. خاطیره انسانی بوراخمیرسا انسان نه‌دن اونو بوراخسین اؤزباشینا؟ نه‌دن اونو سیندیریب اونونلا اویون اویناماسین؟ نه‌دن اونو یئنیدن یاراتماسین؟ نه‌دن دانماسین و باشقاسینی قویماسین یئرینه؟ ادبیات و ادبیات‌دان ایسه خاطیره یاراتماسین؟!

 

دیب نوت‌لار:

 

[1] Childs, Peter (2000) Modernism. London: Routledge.

[2] Psychoanalysis; Psikanaliz; Psixoanaliz

[3] Stream of consciousness (narrative mode); Bilinç akışı (anlatım yöntemi)