شریف مردی

شریف مردی

یاییملانمیش کیتابلاریم:

1ـ قلمه‌قوزان، 1395
2ـ اولدوزلاردان بیری قایمیشدی، 1395
3ـ یول آیریجیندا یازیلمیش حیکایه‌جیکلر، 1395
۴- داغیتماغا دوغرو، ۱۳۹۹
ایمیلیم:
sharifmardi[@]gmail.com

۴۵ مطلب با موضوع «مقاله» ثبت شده است

کشف لذتی

پریسا میرزایی ماهر یازدیغی قیزیلی کاپ باشلیقلی اؤیکونون چؤزومو


اؤیکو فوتسال یاریشینین فینالینی و «قیزیلی کاپ» قازانماغی آنلاتیر. «پرستاری دانشکده‌سینین اوشاق‌لاری» مینی‌بوسدا «فوتسال سالونونا» گئدیب، اویناییب، ایکی «قول» ایله اویونو اوتورلار؛ اؤیکو بیتیر. اوچ کره فلاش‌بک ووراراق کئچمیشه قاییدیب آنلاتیچینین ذهنینده گؤرونتولر جانلانیر. اؤیکوده اوشاقلارین مینی‌بوسدا چیغیرباغیر سالماقدان و سالوندا ایسه اویونو اوتماقدان باشقا اؤزل بیر اولای باش وئرمیر؛ آنجاق بو دیتایللی آنلاتیدا نظره گلیر بیر شئیلر اولوشماقدا یوخسا بیر شئیلرین اولوشماغی آنلاتیلماقدادیر، نه ایسه هئچ بیر شئی اولوشمور. آنلاتینین گئدیشی مینی‌بوسدا اوشاقلارین داورانیشی و فوتسال سالونوندا ایسه یاریشمانین هارای هشیری ایله اؤنمسیز مساله‌لره توخونا توخونا قاباغا گئدیر. اؤیکونون آدی «قیزیلی کاپ» دا اولسا نظره گلمیر آنلاتی «کاپ» یوخسا «یاریشما»نین اطرافیندا دولانماق ایسته‌ین بیر آنلاتی اولا. بلکه دئمه‌مک و اشاره ائتمه‌مکله گیزلین بیر شئیلرین، اوخوجونون یاردیمی ایله، اوزه چیخارماق ایسته‌ییر! مینی‌بوس شولوقلوغو و اویونون هیجانی باشقا بیر زادی اؤرت‌باس ائدیر گؤره‌سن؟ اؤنجه آنلاتی بیچیمی و باشلانیشا باخیب سونرا اؤیکونون توتدوغو آماجی چؤزوب؛ آماجلادیغی یولون باشاریلی یوخسا باشاریسیز اولدوغونا گیره‌لیم.

اؤیکونون بوتونو، ایلک دؤرد جومله‌دن باشقا، بیرینجی شخصین باخیشیندان آنلاتیلیر. داها دقیق یاناشساق: اؤیکونون بیرینجی جومله‌سی آنلاتی آچیسینا اویمور و تک‌باشینا بیر جومله‌دیر؛ بونون نه‌دنی، اؤزو ده باشلانیشدا، سینما تئکنیکلری ائتکیسی اولابیلر. باشلانیشدا کامئرانین اوزاقدان بیر نوقطه‌یه یاخینلاشماسی، سانکی دیشاری عالمدن بیر نوقطه‌نی نظره آلیر، سونرا ایسه نظرده توتدوغو مینی‌بوسون اؤزللیکلرینی ساییر «پرستاری دانشکده‌سینین اوشاق‌لاری ایکی مینی‌بوس‌لا شهرین مرکزینده فوتسال سالونونا ساری گئدیرلر.» بیرینجی جومله‌ده آنلاتیچی اؤزو یوخدور و دیشاریدان آنلاتیلان بیر جومله‌دیر. پاراگرافین سونلاریندا «بیزیم مینی‌بوس» آرایا گلینجه «آچی» دَییشیر. دیشاریدان ایچَرییه گیرن بیر باشلانیش! بئله بیر تمهید، اؤیکونون باشلانیشیندا، گئنیش آچیدان دارالاراق اؤزل آچییا گیریب، اؤیکویه اؤزللیک باغیشلاییب بیر جور ائستئتیک لذتینی ده دادیزدیرا بیلر. آنجاق بؤیله «آچی دَییشمه» یالنیشلیق و دیققتسیزلیکدن ده دولایی اولابیلر هر حالدا.

ایلک پاراگرافین آنلاتی بیچیمی، دیشاری آچیدان ایچَری آچییا کئچمه‌یین، باشقا بیر نه‌دنی و یؤنو ده اولابیلر: بو، اؤیکونون بوتونلویونده یاتان تئمی وورغولاییر. دئدیییم کیمی، اؤیکو ایکی قاتلی بیر اؤیکودور؛ اوست و بللی‌جه گؤز اؤنونده اولان قاتین آنلاتیسینین اؤزه‌تینی باشدا گتیردیم؛ وورغولادیم کی آماج بونلارین دئمه‌یینده (فینال یاریشینا گئتمک و یاریشماق اولایلاری) باشقا «سؤزلری» گیزله‌تمه نیّتی‌دیر. داها دوغروسو اؤیکونون باشاباشیندا گلن بوتون دیتایللار، بیرشئیلرین گیزله‌تمه‌سینده اولان چابادیر. بئله‌لیکله، ایلک پاراگرافین آنلاتی بیچیمی ده، بیر ایشاره اولاراق (دیشاری و ایچَری) اؤتوردویوم سؤزه شاهید اولابیلر. آمما اؤیکونون ایچینده گیزله‌نن شئیلر یوخسا گیزله‌تمه‌یینه چابا گؤسترن تلاش (یالنیز متنین ایچینده گیزلنن ایپ اوجولار وئرمکله اوخوجونو اونون کشفینه دعوت ائتمه‌سی و یارادیجیلیق دادینی اوخوجویا دادیزدیرما تلاشی) یئرینه توشوب مو؟ آنلاتیچی (یازار) بئله بیر باشارییا واریب می؟

باخالیم یازارین اؤرت‌باس ائتدیی اولای/ قونو نه و گیزله‌تدییی اولایا/ قونویا وئردییی ایپ‌اوجولار متنده نئجه وئریلمیش؟

اوچ یئرده آنلاتی فلاش‌بکلرله کئچمیشه قاییدیب و ایندیکی زاماندا روایت اولان اولایین رغمینه کئچمیشدن ایشاره‌لر و خاطیره‌لر سؤیله‌ییر (خاطیرلاییر). 1ـ «تهران» کلمه‌سی راوینی کنکوردان سونرا جاوابلارین گلمه‌سی گونه آپاریب چیخاریر. 2ـ فوتسال سالونوندا قاچماق راوینین آتاسینین «اکین یئرینده» قارداشی ایله «او باشدان بو باشا» قاچماغینی خاطیرلادیر. 3ـ راوی «قول» وورجاغین قاچیب مربیسینی قوجاقلارکن «آلچا آغاجینا» دیرماشماسینی حیس ائدیب، اوردان دا توپون اوشاقلیقدا «مهین خالا»گیلین حیطلرینه توشدویو و ... یادینا توشور.

بیرینجی شخصدن (راوینین اؤزوندن) باشقا، اؤیکوده اؤنملی و باش کاراکتر یالنیز «لیلا»دیر. آنلاتیچینین اوشاقلیق چاغیندان یاخین دوستو اولان لیلانین داورانیشی کئچمیشی ایله ترس اولاراق، ایندیلر اینجیک اولوب و «بوندان قاباق هر کیم ده اوزدن گئتسه ایدی، او یئنه دئییب گولردی، اویناقلایاردی. ایندی او دا دیمه‌دوشر اولوب، بیر کلمه ایله او یان، بو یان اولور.» راوی اؤزو ده لیلانین بو اخلاقیندان اوشَنن کیمی‌دیر؛ لیلادان مینی‌بوسون ایچینده «فلش»ی سوروشاراق چکینه چکینه قورخو ایله داورانیر «گوله گوله ده اولسا بیرآز بئله هیجان و قورخو ایله لیلادان سوروشورام: فلشی گتیریب‌سن؟»

راوینین یاشامیندا ان اؤنملی و گله‌جه‌یینه باغلی اولان بیر نقطه‌ده، اونون کابوسلاریندا لیلا دا وار؛ کنکور جاوابلاری گلن گونون گئجه‌سی راوی یوخولارینین بیرینده لیلانین اؤزوندن آیریلماغینی گؤرور و لیلانین یانیندا اولماغی اونا کنکوردان چیخماماغی کیمی اؤنملی‌دیر« لیلا آیری شهره گئدیردی..‌.» ایره‌لیده بیلیریک کی لیلا تهرانا دا گئده بیلرمیش، نه ایسه اؤز شهرینده و راوینین یانیندا قالیر «او بو ریشته‌ده همی بوردان همی ده تهراندان کئچمیشدی» آنجاق لیلانین تهرنا گئتمه‌مه‌سی بیر دوگون اولور سونرالار: «لیلایا دئمک ایستیرم تهرانا گئتسئیدین، بلکه ایندی‌یه بیر مشهور باشگاها آلینمیشدین، یاخشی دا پول قازانیردین. یوخ، دئمیرم. تهران سؤزو آرایا گلنده، اولجه گولومسه‌‌ییب، نه فرق ائلیر کیمی بیر سؤز دئسه ده بیرآزدان سوسور»؛ «بلکه اونا دا نییه تهرانا گئتمه‌دیییندن، باباسیندان دانیشیب. یوخ دای لیلا هاچاندی باباسینین دالیجا دانیشمیر، ائله‌بیلیرم اوتانیر... منه ده بیر کلمه "بابام ایجازه وئرمه‌دی" دئدی» لیلا تهران سؤزونه حساس اولوب، بلکه ده ائله کنکور جاوابلاری گلن گوندن سونرا و تهرانی سئچمه‌دیییندن دولایی بئله اولموش و راوینین ده اونون بوجور «دیمه‌دوشر» اولدوغونا شاشیب قالماغی بوندان ایره‌لی گلیر، یوخسا لیلا راوینین یاخین و اسکی دوستودور (اوشاقلیقدا بیرگه توپ اوینارمیشلار).

بئله‌لیکله اؤیکونون توکه‌ندییینده «لیلا» و اونون شخصیتینه گؤره بیر نئچه سورو ایله باش‌باشا قالیریق؛ لیلانین بو قدر اینجیک قالماسی نه‌دَنی جاوابسیز بیر سوال اولاراق «آچیق» بوراخیلیر؛ او قدر کی اَن هیجانلی بیر اویونون سونوندا و «قیزیل کاپ»ی لیلانین اؤز «قول»وندان دولایی قازاندیقدان سونرا بئله، سوسوب قالیر «مجسمه کیمی هاراسا دونوخوب!»

اؤیکو دئمه‌مک، باشقا اؤنمسیز اولایلار و دیتایللاری ایله آلت قاتدا سوزن مساله‌نی اؤرت‌باس ائدرک اوخوجونو «کشف» لذتینه ناییل ائدیر.


  • شریف مردی

رمضان کریم‌زاده یازدیغی «ایتمک» باشلیقلی اؤیکونون چؤزومو


اوخوجونون ایتمه‌سی / بیر اؤیکونون بیچیم و ایچَریک چؤزومو

 

شریف مردی

 

اؤزت / اولای هؤرگوسو

قاباغیمیزا قویولان اؤیکونون ایکی تمل آنلاتیسی وار (ایکی دوزن اوزره یازیلمیش آنلاتی کی یازار اوجوندان توتوب سونونا قدر گتیریر)؛ بو ایکی روایتین اؤزه‌تی بئله‌دیر:

ساواش میدانیندا یالقیز بیر عسگرین دونوزلار اویلاغی اولان اورماندا ایتمه‌سی، تنهالیغی و ساواشین اوزاقدان گلن/ گلمه‌ین سسی، آجلیق و دیری قالما ایسته‌یی. بونلار بیرینجی آنلاتینین اؤزه‌تی و اولای هؤرگوسودور. ایکینجی آنلاتینین اؤزه‌تی ایسه، عسگرین دونوزبالاسینین یئدیییندن سونرا دونوزبالاسینین آناسی اونون آردینا توشوب انتقام آلما ایسته‌یی. بو آرا مئتافوریک اولاراق عسگرین دونوزلانماسی اینسانلیق و حیوانلیق عالمینی بیر ائدیب، یازار آماجلادیغی قاورامی اؤیکونون بیتمه‌یی ایله یئرینه یئتیریر/ یئتیرمک ایسته‌ییر.

باشلانیش / آچیلیش

اؤیکونون آماجلادیغی قاورام اولدوقجا گؤزل و شوک دورومدا ایلک جومله‌ده خولاصه اولاراق گتیریلمیش؛ دئمک اولار ایلک جومله باشقا بوتون جومله‌لری قاپساماق ایسته‌ییر، یوخسا باشقا بوتون جومله‌لر ایلک جومله‌نین آردیندان اونو آچیقلاما آماجی ایله گلمیش: «هئچ ساواش سونا چاتماق ایسته‌میر.» جومله اؤزاؤزلویونده اولدوقجا ساده و سیرادان بیر جومله‌دیر البته، نه ایسه آردیندان گلن آنلاتیلار اونا اؤزللیک وئرمیش. آمما جومله یالنیز بئله یازیلمالی ایمیش؛ یانی باشقا جور یازیلسا ایدی بلکه اؤیکونون باشقا اوبیر جومله‌لری ایله هئچ آیریلماز و یالنیز سیرادان یازیلمیش بیر جومله ایدی.

«ساواش» مطلق اولاراق (اؤزللیک وئریلمه‌دن) آیریلیر و سونرا «سؤز/ پیام» اونا (ساواشا) یاپیشیر «سونا چاتماق ایسته‌میر». "ساواش هئچ سونا چاتماق ایسته‌میر" یازیلسایدی جومله‌نین هئچ اؤزللیگی اولماز و یالنیز بیر جور اؤیکویه و آنلاتی‌یا گیریش جومله اولوردو و «ساواش» همن عسگر ایچینده اولان ساواش اولوردو یالنیز. آنجاق سادالادیغیم کیمی ایلک جومله تام باغیمسیز (اؤیکودن دیشاری) بیر جومله اولموش و اؤزونو اؤیکونون بوتون جومله‌لرینده و روحوندا گؤسترمکده‌دیر.

ایکینجی جومله‌یه گلینجه، نه‌دن بیرینجی جومله‌نین ترسینه، ایکینجی جومله‌ده ساواشین «آخر گونلرینه» یئتیشمکدن سؤز آچیر؟ «هئچ ساواش سونا چاتماق ایسته‌میر. آخیر گون‌لرینه یئتیشن ساواشین، هردن پارتلاییش سسی گلیر.» اوچونجو جومله ایسه تام باشقا قونویا گیریر: «یئمه‌یه بیر شئی آختاریرام.» داغینیق و قارشیتلی بو جومله‌لر نه‌یه گؤسترگه‌دیر؟ اؤیکو نه‌دن بئله باشلانمیش؟

بیرینجی جومله‌نی داها قابارتماق اوچون و چلیشکی یاراداراق ایلک جومله ایله تام قاریشتلی جومله، ایکینجی جومله‌دیر: «آخیر گون‌لرینه یئتیشن ساواش». نه‌دن «هئچ ساواش سونا چاتماق ایسته‌میر؟» چونکو هر ساواش باشقا ساواشا باغلانیر و ساواش ساواش دوغور. «آخیر گون‌لرینه یئتیشن ساواش»ین ایچینده «یئمه‌یه بیر شئی آختاریر» و بو آختاریش باشقا ساواشا سبب اولور. اؤیکوده قاباق گئتدیکجه داها ساواش مطلق اولاراق اینسانلیق عالمینده ده محصور قالمیر.

ایلک اوچ جومله سالدیرغانلیقلا باشلانمیش، مینیمال‌دیر و اؤیکونو ایچَرن تئم‌لرین قایناغی. آنجاق بئله باشلانان ایلک پاراگرافین آردینا گلینجه بیر جور دوشوکلوک، تلَسمک، و فیکیرلشمه‌میش آردآردا گلن جومله‌لر (پاراگرافین اوزانماسی ایله) وار.

بیچیم (فورم)

ساواش اورمانا اوغراییب، اینسانلار (دوشمان یوخسا دوست؛ فرق ائتمز) دونوزلار جایناغینا باسقی ائدیب اونلاری هورکوتوب، سونرا دا دونوزلار ساواشدان قالان جنازه‌لره داراشیب. قورخو، قورخو تؤره‌دیب! ساواش ایچ ایچه گیریب بله‌شیب و قارماشیق دوروم‌دور ایندی. اولایلار و خیریم خیردا ریوایتلرله عسگر آجلیغینا چاره قیلیر؛ اوچورومدان و «بیر تیکه جان»دان سؤز ائدیلیر. عسگر اؤلوب یئییلیر.. دونوزلاشیر! آمما...

اوسته سادالادیغیم دوزن و اؤزت ییغجام شکیلده، یانی ایچَریک و فورم بیرلییینده ییغیشیب بیرله‌شیب بوتونلَشسه‌یدی سه، گؤزل و لذت وئریجی اؤیکویه شاهید اولوردوق. آنجاق آنلاتی بیچیمی بیربیرینه اویوشمایان و آیری توشموش روایتلرله آنلاتیلیر. بیچیم کسیم قیریق آنلاتی‌یا چئوریلیر و اؤزونده بیر بوتونلوک داشیمیر. ایکی آنلاتینی یازار کسرک بیربیریندن آییریب. حال بوکی عسگرین گئت گئده دونوزلاشماسی باشقا دونوز اونو تعقیب ائتمه‌سی ایله یاناشی‌دیر. هر شئی بیتیب توکه‌نندن سونرا آنادونوزون بالاسینی یوخ ائدن آدامین آردینا توشمک آنلاتیلیر!

آنلاتینین ایره‌لیله‌مسینده قارماقارشیقلیغا یول وئریر. بئله‌لیکله نه اوسته گتیردیییم ایلک جومله‌نین بوتونلشمَسینه (اؤیکونون باشاباشیندا) یاردیم ائده‌بیلیر نه ده اولایلارین هؤرگوسونو دوزنله آپارابیلیر. بو اوزدن بلکه اؤیکویه و آنلاتی‌یا یارارسیز و آرتیق جومله‌لر و اولایلار گتیریر.

آرادا هلی‌کوپتر اولایی و اونون پارتلاماسی، یالنیز عسگری اوچوروما چکمه‌یینه می یاردیم ائدیر یوخسا باشقا آماج می وار بونلارین دئمه‌یینده؟ اویسا قالابالیق و قارانلیق اورمان‌دا ایتن هرکس ایستر ایسته‌مز اوچوروما اوغرایابیلر!

سوی قونوسونا توخونماسی یوخسا اینانج و مذهب داواسی بیرجور ساواشا اؤزللیک وئرمه ایسته‌یی‌دیر، حال بوکی دونوز بالاسینی دیدیب یئمک و سونرا دونوزلاشماق اؤنجه‌کی اؤزللییه قارشی قاورام یارادیر. آچیقلادیغیم ایلک جومله ده بئله توخونمالارا آیغری‌دیر. بو اوزدن باشدان آشاغی بیر جور قارماقاریشیقلیق وار؛ ایستر ایچریک ایستر بیچیم‌ده.

دیل

دیل قونوسونا گلینجه آرادا یاریم‌یامالاقلیق وار. (باشاریسیزلیقدان دئییل بو!) آنجاق بوسؤزون دئمه‌یینه اؤزومو حاقلی بیلمیرم، چونکو متن‌دن شاهید گتیرمکله سؤزومو اثبات ائتمم گرک. بلکه دیقت‌سیزلیکدن اولموش بو شلخته‌لیک، آنجاق بیچیم (فورم) دوزن‌سیزلییی عجله و دیقت‌سیزلیک سؤزو دئییل هر حالدا.

سونوج

«رمضان کریم‌زاده» یازدیغی اؤیکو «ایتمک» باشلیغی ایله اؤزونده «ساواش قارشیتی» سؤزلر و قاوراملار داشییاراق، باشلانیشی گؤزل و اینجه‌لیکله تمل آنلاتینی گئنیشله‌دیب آنجاق آدینا اویغون آنلاتینین اوجونو ایتیریر و بیر جور قارماقارشیقلیغا یول وئریر اؤیکونون بوتونلویونده. یازار آماجلادیغی پیلانی دوز چیخارابیلمیر، یونتانمامیش بیر اؤیکو اولور سونوندا. دوغروسو «اؤیکو» ده دئیه‌بیلمرم بو یازییا و یالنیز «گؤزل اولابیلن اؤیکویه چالیشما» داها اویغون.

اشاره ائتدیییم «ایتمک» آنلاتی‌دا دئییل ده، اوخورکن اوخوجودا باش وئرسه ایدی نه گؤزل اولور و ائستئتیک ذوق وئرردی. آماجیم "اوخوجونون ایتمه‌سی"ندن ایتالییان گؤسترگه‌بیلیمچی و دوشونور "اومبئرتو ائکو"نون "آچیق یاپیت" باشلیقلی کیتابیندا اؤتوردویو «بلیرسیزلیک» قاورامی‌دیر.


  • شریف مردی

الی مئدیالاردا آچیق اولان دوستلارین بیرینه یازدیم: اولورسا اوتوزایکینجی تهران اولوسلارآراکیتاب‌سرگیسی‌نه تورکجه دَیرلی کیتابلار لیستی یازیب مئدیالاردان یایسین؛ بلکه سرگی‌یه گئدنلر ایچین یارارلی اولار. گؤره‌وی منه قایتاردی سایین دوست! اویسا من یالنیز بیر اوخوجو، چوخلو (اؤزلجه یئنی چیخان) کیتابلار  هله الیمه چاتماییب (اوخوماغی پای اولسون!) بو اوزدن اوخودوغوم و ائتکیله‌ندیییم کیتابلارین بیرنئچه‌سینی اؤزللیکلری ایله بیر یئرده سیرالامایا قرار وئردیم؛ آنجاق:

لیست یازماغا کئچینجه بیر سیرا چتینلیکلره راستلادیم و کیتاب عالمینده نه قدر الی بوش اولدوغوموزا بیر داها واردیم. دونن ایسه (اوردیبهشتین دؤردو) سرگی‌یه باش ووروب کیتابلارین باهاسینا... بو اوزدن یالنیز اوچ ان دیرلی کیتابی تانیتدیرماغا قرار وئردیم.

هر حالدا بیلرک کی بو لیست: 1ـ یالنیز منیم باخیشیمی داشیییر و منیم ماراغیمدان دولایی یازیلمیش بیر لیست. 2ـ اوخویوب دَیرلی اولدوغونا واردیغیم کیتابلاردیر. 3ـ باسیلماغیندان خبریم اولوب آنجاق اوخومادیغیم کیتابلاری گتیرمه‌میشم. 4ـ چوخلو کیتاب یئنیجه باسیلیب کی هئچ خبریم یوخ اونلاردان. 5ـ شعر قونوسونا گیرمه‌‎میشم. 6ـ ان اؤنملیسی: لیست‌دن قات قات چوخ اوخودوغوم کیتابلار وار، آنجاق اونلارین آدینی چکمه‌دیم؛ چونکو گتیردیییم کیتابلاری دیل و قورولوش آچیدان پارلاق و دوزگون گؤرموشم. اونلاری یئنیجه یازماغا باشلایان و یازار اولما آرزوسوندا اولان کیمسه‌لرین یانسیماغی دا ایلک آددیم‌دا یارارلی گؤرورم! 7ـ لیست اؤنجه‌لیک اساسیندا یازیلمیش‌دیر. 8ـ تعارف‌سیز بیر لیست.

{کیتابین آدی ـ یازار ـ ناشر}



بیر: آذربایجان حیکایه‌لری ـ آذربایجان یازارلاری ـ بوتا

تورکجه اؤیرشمه‌یه باشلادیغیم زامانلار آذربایجان حیکایه‌لری آدیندا ایکی جیلدلیک بیر کیتاب آلدیم و اونلاری ایچدیم. ایچدیم دئدیییمده تام معناسی ایله آلت و اوست بیلینجیمه یئدیردیم. دیل قونوسوندان اؤته‌یه گلینجه، ایکی جیلدلیک بو کیتابدا گلن حیکایه‌لر آذربایجانین آدلیم یازارلاریندان سئچیلمیش اثرلردیر و بونلارین ایچینده ایسه ان پارلاق حیکایه، آنار رضانین «من، سن، او و تلفن». بو اوزدن کیتابدا گلن حیکایه‌لرین اوخوماغینی دؤنه‌لرله ماراقلی اولان اوخوجولارا اؤنرمک ایسته‌ییرم. بونو دا آرتیرماق ایسته‌ییرم: (سرگی‌یه باش ووردوغومدا) چوخلو یئنیجه چیخمیش کیتابلار وار کی کؤچورولوب (تورکیه‌دن و آذربایجاندان) بو چوخ سئویندیریجی اولای. اونلارین نه قدر کؤچورمه‌یینده امانت رعایت اولوب، نه قدر حرفه‌ای ایشله‌نیلیب؟ بیلمیرم. آنجاق هامیسی گؤزل و اوخونمالی. آدینی بوردا چکدیییم کیتاب منه یئنیجه باشلادیغیمدا ائتکی بوراخمیش و زامان باخیمیندان ایسه ایلک سیرادا او اوزدن گتیردیم؛ یوخسا باشقا کیتابلار دا عینی دورومدا اولابیلر بو جهتدن.

ایکی: قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر ـ الیف. نورانلی ـ ساوالان ایگیدلری

کیتابدا گلن دوققوز حیکایه احمد صادقی اشرافی ایللر اؤنجه یازدیغی اؤیکولردیر. دیل و یاپی اولدوقجا گؤزل! بو کیتابا و اؤیکولرینه گؤره ایکی مستقل مقاله یازمیشام و بوندان آرتیق یازمایاجام. کیتابدا یالنیز اینجیدیجی شئیلر وار کی مقاله‌لریمده اشاره ائله‌میشم و بو یازارا قاییتمیر بلکه کیتابی ساهمانلایانلارا قاییدیر.

اوچ: قیرمیزیم ـ غفور امامی‌زاده خیاوی ـ نظامی گنجه‌ای

غفور امامی زاده، 2016ده کاشغرلی اولوسلار آراسی تورکجه اؤیکو یاریشماسیندا «قیرمیزیم» اؤیکوسو ایله بیرینجی روتبه‌نی قازاندی و کیتاب ایسه یازارین اون‌بیر اؤیکوسونو داشیییر اؤزونده قیرمیزیم‌له برابر). یئری گلمیشکن دئییم کیتابدا گلن سونونجو اؤیکویه باشقا یئرده بیر مقاله یازمیشام. دیلی روان (بیر ایکی یئرده یازارینان سؤزبیر ده اولماسام دا، آنجاق بوتونلوکده بیه‌ندیییم کیتابلاردان‌دیر).

(قرار اولسا ایراندا یازیلیب یاییلان کیتابلاری یالنیز گتیرم. او لیست بئله دییشردی: 1ـ قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر. 2ـ قیرمیزیم. 3ـ بوغاناق. اوچونجو کیتابی کیرپی یاییم ائوی چیخاریب و محمد ملک‌نژاد یازمیش؛ من اؤزوم ائدیتورلاریندان بیری‌یم. کیتاب یاخشی یاییلمادی! نه ایسه کیتابین گؤزللییینده هئچ شوبهه یوخدور. رومان آذربایجانین 1325 و سونرالارینا عاید اولان نئچه بویوتلو بیر ریوایت‌دیر؛ عینی حالدا رومان ایندیکی زامانا قاییداراق، عراق ایران ساواشی و آذربایجان اینسانینین دردلرینی ائشیر.)

 

بیر نوکته: اوچ دنه کیتاب آدی یازماق اوقدر ده چتین دئییلمیش! آنجاق من وازکئچیلمز کیتابلاری یازدیم، کیتاب قیتلیغیندا و کیتاب‌سازی دؤنه‌مین قیزغین واقتیندا! بونا رغمن هئچ ده راضی ائتمه‌دی بیله‌می بو لیست. بیر طرفدن چوخ آز، باشقا یاندان اوخودوغوم و تانیش اولدوغوم داها آز (کیتابلار چوخ یاریماقیرچ یاییلیر بیزیم اؤلکه‌ده!)؛ بیر یاندان داها چوخ کیتابلار وار کی کیتابین بوتونو ایله ده راضی اولماسام بیر قیسم اؤیکولری یوخسا بعضی یئرلری بَتر اوره‌یه یاتان یازیلمیش... اونلاری دا گتیرمه‌میشم. بو اوزدن باشقا بیر قرارا گلدیم:

سایین اوخوجو و یارادیجی دوستلاریمدان ریجا ائدیرم اؤلری ده اوخویوب و تام بیه‌ندیکلری (هر جهتدن و قاپساملی اولاراق) اوچ کیتابی اؤزللیک‌لری و ندن‌لری ایله ساییب مئدیالارا قویسونلار؛ بلکه اطرافلی بیر لیسته یئتیشدیک سونوندا. بئله‌لیک‌له: «اوچ تام بیه‌ندیییم و وازکئچیلمز لیستیم» چالئشینه چاغیرماق ایسته‌ییرم دوستلاری. آنجاق بیر نئچه شرط ایله.

ـ چالیشاق ایراندا یازیلمیش کیتابلاردان اولسون.

ـ دیل و یاپی (اؤیکو، رومان، شعر) قونوسوندا سوموکلو اولسون

ـ تام معناسیندا تعارفدان دیشاری و وازکئچیلمز بیر لیست اولسون.


  • شریف مردی

مارسل پروست 9

«زامان ـ حقیقت ایلیشکیسللییی...» ایکینجی بؤلوم


1. ائپیستئمیک زاماندان فئنومئنولوژیک زامانا

قارماشیق بیر مفهومدور زامان. اونو تانیملامایا، بَتیمله‌مَیه، اؤزللیکلرینی سیرالامایا گیریشیغیمیز هر دورومدا، اونو ایچینده بولونوشوموزون وئردییی قیسیتلیقلا معلول ایک (باشاریسیزیق) ـ قالدی کی اونون ایچینده اولدوغوموزو ایفاده ائتمَمیز بیله، بلیرلی اؤن قبوللارین اورونودورـ. زیرا بیر شئیی تانیملاماق، "بیر شئیین، بیر دوشونجه یا دا قاورامین اؤزسل اؤزللیکلرینین، یوکلملرینین، نیتَلیک یا دا یؤنلرینین ایفاده ائدیلمه‌سی، بتیملَنمه‌سی ایشلَمی ایله بلیرلَنیر"[1]. بو آنلامدا بیر تانیم "آچیقجا آنلاشیلمامیش سؤزجوکلر ایچین، آچیق و سئچیک اولاراق آنلاشیلان باشقا سؤزجوکلرله چوخ آنلاملیلیغی، آنلام بلیرسیزلییینی، آنلاشیلمازلیغی و قارانلیقلیغی اورتادان قالدیرماغا یارار."[2] بو آچیلاردان زامانا ایلیشکین تانیم گوجلویونه دایر اؤنسل وارساییمیمیز داها دا قووتله‌نمکده‌دیر. زیرا زامانین اؤزسل نیتَلیک و یوکلَملرینی تانیتلایاجاق، اوندان باغیمسیز اولاراق اورتایا قویابیله‌جَییمیز نه آچیق و سئچیک بیر سؤزجوک واردیر، نه ده کاتئقوری.

اؤته یاندان گوجلویو آشابیلمک آدینا فلسفه تاریخینه قیساجا بیر گؤز آتماق فایدالیدیر. نیته‌کیم دوشونورلرین، زامان مفهومونو بیر یانا آتماق شؤیله دورسون، چئشیتلی سورون آلانلارینداکی ـ سؤزگلیمی ائپیستئمولوژی و اونتولوژی ـ عقل یوروتمه‌لرینه زامان مفهومونو داخیل ائتدیکلری گؤرولور. بو آچیدان داها سونرا بحث ائده‌جَییمیز "بیلگی/ حقیقت ـ زامان آغی" سورونسال باغلامیندا قاورامین سریمله‌نیشینی بسیطجه اله آلینیشیندان، داها قارماشیق فلسفی عقل یوروتمه‌لره قونو اولوشونا دک قابا خطلری ایله اورتایا قویماقدا، ـ یاخینلاشمالارین بنزرلیک و فرقلیلیقلرینی بلیرگینلَشدیره‌بیلمک باغلامیندا ـ یارار واردیر.

ان بسیط فلسفی قوللانما ایله زامان، دوغال وارلیق ـ آلانیندا تک بویوتلو بیر آخیشی ایفاده ائدرکن، تاریخسل ـ دولاییسی ایله بشری ـ وارلیق آنلامیندا اوچ بویوتلو نیتَلیک عرض ائدن بیر گؤرونومده‌دیر.[3] "کئچمیش، شمیدی و گلجک" کاتئقوریزاسیونونا دایانان بو گؤرونوم، اؤلچوله‌بیلر اولماسی ایله گونده‌لیک یاشامدا آنلام قازانماقدادیر. بو اؤلچوم دئتئرمینیستیک ایلیشکیلرین آنالیز ائدیلمَسی باغلامیندا اینسانین دیگر دویغوسو، اؤنجه‌دن گؤرمه، اؤنجه‌دن یؤنَتمه کیمی یئتیلَرینه خیدمت ائتمَسی باخیمیندان آنلاملیدیر. دیگر بیر ایفاده ایله زامانین بلیرلی اؤلچولره گؤره بؤلوملَنرک گونده‌لیک یاشامین دیلینه ترجومه ائدیلمه‌سی، "اولموشلار، اولانلار و اولاجاقلار" دونیاسینی دوزه‌نه باغلاماق آچیسیندان پراتیک بیر دیَر داشیماقدادیر. هایدگرین "قامو زامانی" آدینی وئردییی بو دوزن، اؤزتله دوغال وارلیقلارین بیر دیزی حالیندا سیرایا قویولماسینا ایشارت ائتمکده‌دیر.[4]



[1] Ahmet Cevizci, Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul, 1999, s.816.

[2] a.g.e., s.816. 

[3] Takiyettin Mengüşoğlu, Felsefeye Giriş, Remzi Kitabevi, 5. Basım, İstanbul, 1992, s.162.  

[4] Abdülkadir Çüçen, Heidegger’de Varlık ve Zaman, Asa Kitabevi, 2. Baskı, Bursa, 2000, s.62.  


  • شریف مردی

مارسل پروست 7

«پروست‌ون زامانا قارشی ظفری» بئشینجی و سون بؤلوم


سونوج

کاییپ زامانین ایزینده آلغیلارین اولوشدوردوغو بیر روماندیر. پروست کیتابینا سورکلی باشقا اؤگه‌لر (عنصرلار) اکلر، اولایلارا یئنی کاراکترلر اکلر. بو تکنیکینده باشاریلی اولماسی اونون آیرینتیلاری یاخالایان بیر یازار اولماسینا و بونو توتقو ایله اویغولاما چابالارینا باغلانابیلیر. ائوره‌نین اوچ بویوتوندان فرقلی اولاراق باشقا بویوتلاری دا بولونور کی زامان دئدیییمیز قاورام بونلار آراسیندا ان اؤنملیسیدیر. آلغیلاریمیز یالنیزجا اوچ بویوتا و زامانا باغلی دئییلدیر. حافظه‌میز بیرچوخ پارچایا آیریلمیشدیر. داها آز قوللانیلان، اینسانین قارشیسینا داها آز چیخان پارچالار، بئینیمیزین اوجرا بیر کؤشه‌سینده قالان ساده‌جه خیاللاریمیزین پوسو ایله گؤره‌بیله‌جَییمیز خاطیره‌لری اورتایا چیخاریر. داد و قوخو بیر چای فینجانیندان بیر کندی دیشاری چیخارابیلیر. آلیشقانلیغیمیز دا بو دوروم قارشیسیندا بیر شئی یاپاماز؛ چونکو دادیلمیش گرچکین یئنیدن اورتایا چیخاریلماسیدیر، بو. پروست آلغی ضعیف‌لیغینی قوللانیر، اینسانین و فیزیکسل اولاراق عینی ایره‌لیله‌ین آمما ذهن‌لر اوزرینده فرقلی اتکیسی اولان زامانین دا یاردیمی ایله آنلاتیچی اوزریندن یئنی دونیالار یاراتماغا داوام ائدر.

زامان، نئچه آنین یان یانا گلمه‌سی ایله اولوشان هپ دورغون هپ اطرافی ایله ایلگیلَنن بیر قاورامدیر. کاییپ زامانین ایزینده دؤنگوسللیک، دَییشیم، سورکلی آخان ایرماق کیمی دایما یئنیلَنمه، بیرئیین بیلینجینه گؤره فرقلیلیق گؤسترن "زامان"ین اثریدیر. رومان، بیلینجین زامان یانیلغیسی سؤز قونوسو اولدوغوندا نه‌لر یاپابیله‌جَیینین ده بیر گؤسترگه‌سیدیر. زامانین ائشسیز دئوینیمی ایچَریسینده اینسانی اینجه‌لَین بیر یاپیتدیر. مدرن ادبیات‌دا مکان قدر اؤنمسَنن زامان آنلاییشی و آلغیسی پروست‌ون کاییپ زامانین ایزینده سئریسیندن سونرا دَییشیمَیه باشلامیشدیر. بو رومان سئریسی قورغونون مکانین سیلیک و پوسلو بویوندوروغوندان قوتولماغا ان چوخ یاخینلاشدیغی ادبی متن‌دیر. آلغیلارین و آلیشقانلیقلارین بیر مادلئن‌له نه‌لر یارادابیله‌جَیینین گؤستریلدییی بو رومان مدرن چاغلارین ادبی آنلاییشینی اؤنملی اؤلچولرده دَییشدیرمیش و اثرینی تاماملایامادان اؤلمکدن قورخان، زامانلا آمانسیز بیر ساواش ایچَریسینه گیرن، مارسل پروست‌ون آدینی و وارلیغینی اؤلومسوزلَشدیردییی کیتابی اولموشدور. بو رومان بیزه زامانین و اونون دَییشیمی ایله اینسان وارلیغینین دؤنگوسللییینی، زامان فلسفه‌سینین ادبیات ایچینده‌کی یئرینی، نئجه بیر رومان یارادیلاجاغینی و اؤلومسوزلویه اولاشمیش مارسل پروست‌ون زامانا قارشی ظفرینی گؤستریر.

تورک ادبیاتیندا احمد حامدی تانپینار، اوغوز آتای اولماق اوزَره پک چوخ یازاری ائتکیلَین مارسل پروست‌ون کاییپ زامانین ایزینده سئریسی زامان آنلاییشی، مکان و زامان ایلیشکیسینه گتیردییی یئنی یاخینلاشمالارلا وارلیغینی حیس ائتمه‌یه داوام ائدن اؤنملی بیر اثردیر.

  • شریف مردی

مارسل پروست 6

«پروست‌ون زامانا قارشی ظفری» دؤردونجو بؤلوم


زامان و زامان آنلاییشینی ائتکیلَین فاکتؤرلر

سوان‌لارین طرفی‌نین ایلک جومله‌سی «اوزون زامان گئجه‌لری ائرکن یاتدیم»دیر.[1] بو جومله‌دن سونرا یوخونون آلیشقانلیق و زامان آلغیسی اوزرینده‌کی ائتکیسینی آنلاتان صفحه‌لر واردیر. زامان کوزمیک و سایکولوژیک آنلامدا تک بویوتلو اولماقدان یوخو حالیندا ایکن چیخار. یوخونون یاپیسی کیمی تک بویوتلو بیر زامان آلغیسیندان قوتولور و دورغون آنلارین اولوشتوردوغو آنیمسامالار، رومان قورغوسوندا ایلرلَمَیه ساغلار: «بو فیریل فیریل دؤنن، قاریشیق خاطیرالار ان فاضلا بیرکاچ ثانیه سورردی دایما؛ چوغونلوقلا، بولوندوغوم یئر قونوسونداکی قیسا ترددودوم سیراسیندا، قاچان آتی ایزلرکن، کینئتوسکوپون بیزه گؤستردییی، بیربیرینی ایزلَین پوزیسیونلاری تک تک آییراماییشیمیز کیمی، بو چئشیتلییی اولوشتوران چئشیتلی تخمینلری بیربیریندن آییرامازدیم.»[2] کینئتوسکوپون یاراتدیغی گؤرونتولرله پروست آنلاتیسینین یاراتدیغی گؤرونتولر بیربیرینه بنزر. چایا باتیریلان مادلئن و یا آنلاتیچینین ننه‌سینی (بابا آنا) خاطیرلادان قراند هوتئل‌ده‌کی (Grand-Hotel) اوتاق، کسیکلی زامان کرونولوژیسینین اولایی یاراتیشینا اؤرنک‌دیر. آنلاتیچی‌نین حایاتینداکی دَییشیکلیکلری خاطیرلاییشی آنا کاراکتر ده داخیل هرکسی ائتکیلر، اولایلارین زامانا باغلی اولاراق دَییشیمینی اورتایا قویار. بالبئک‌ده‌کی (Balbec) اودانین ایکی آیری زیارتده ایکی فرقلی دویغونو یاراتماسی، مکانین زامانا باغلی دؤنگوسللییینه ایری بیر اؤرنکدیر. کاراکترلر زامانین هر آشاماسیندا فرقلی حاللارا و زامانین ایشله‌ییشی سایه‌سینده اورتایا چیخار. زامانین ایشله‌ییشی، کاراکترلری زامان کرونولوژیسی ایچینده‌کی هر آشامانی آیری آیری ائتکیلَین وارلیقلارا دؤنوشدورور. آنجاق بو وارلیقلار هر بیر آنین آرخاسیندا، باشقا بیر آندان داها فاضلا و یا آز یاشانمیشلیق اولدوغو ایچین دویغوسال بوتونلویو، دوشونجه‌لری و آلغیلاری فرقلی اولان وارلیقلاردیر.

زامانین دیزیلیمی و ایره‌لیلَییشی اوزرینده دَییشیکلیکلر یاپماق و رومانی زامانین آخیشی اوزریندن یاراتماق کاییپ زامانین ایزینده‌ده تعقیب ائدیلن آنا یولدور. کاییپ زامانین ایزینده‌نین سون جیلدینده آنلاتیچی‌نین قارشیسینا زامان و مکانین دَییشیمی، کاراکترلرین دویغولاری قارشیسینداکی یئنیلگیسی چیخار. ایلک جیلدده آنلاتیلان سوان‌لارین طرفی و قورمانتئس طرفی ژیلبرت و سن لونون (Saint-Loup) ائولیلییی ایله بیرله‌شیر. زامان و مکان ایکی طرفین بیر آرایا گلیشی ایله؛ حافظه‌نین، آلیشقانلیغین دَییشدیریلمه‌سی ایله یئنیلگی‌یه اوغراتیلیر. سون جیلدده رومان بویونجا بَتیملَنن چوخو کاراکتر و زامانین آخیشی ایچَریسینده‌کی آنلاردان اولوشان بوتون ایلیشکیلر، بوتون قورغولار محشر یئرینده‌کی کیمی بیر آرایا گلیر. آنلاتیچینین رومانینی یازماغا باشلاماسی، ان آزیندان قرار وئریب کئچمیشی قلبینده، عقلینده توتابیلمه‌سینین تک یولونون یازماق اولدوغونو آنلاماسی، پروست‌ون رومان آنلاییشی اوزرینه ایپ‌اوجولاری وئریر. آنلاتیچی، گؤسترگه‌لرین اورتایا قویدوغو، یاراتدیغی دونیانی و زامان سورونسالینی چؤزمه‌سی گرکدییینی آنلار و رومان یارادابیلمک ایچین کاراکترلری زامانین آخیشی ایچَریسینده، بو دَییشیم، بو دورغون آنلار کومه‌سی (سالخیم/ خوشه) ایچَریسینده اله آلماق گرکدییینه قرار وئریر. بیر باخیما یازاراق اؤلومو انگللَمه‌یه چالیشیر. مارسل پروست‌ون خیدمتکاریCéleste Albaret ایله یاپیلان رؤپورتاژلاردا پروست‌ون اؤلومدن سورکلی قورخدوغو، رومانینی بیتیره‌بیلمزسه هر شئیین بوشا گئده‌جَیینی دوشوندویو و الینی چابوک توتماسی گرکدییی قونوسوندا اؤزونه باسقی یاپدیغی بیلینمکده‌دیر.[3]

آنلاتینین اوزون بیر زامان آرالیغینا یاییلماسی، آنلاتیچینین اوشاقلیغیندان باشلایاراق یاشلیلیغینا قدر داوام ائتمه‌سی رومانین قورغو و اولای یوکونو آرتیریر. روماندا اونلارجا ائوه گیریلیر، اینسانلا دانیشیرلار. آنجاق بو قارماشیق کیمی گؤرونن یاپی زامانلا بیر بوتون اولوشتورور. بیربیری ایله باغلانتیلی، بیربیرینی تاماملایان، قورغوسال بوتونلویو اولان بیر آنلاتی اولوشدورور. پروست زامان زامان اولوشان قوپوقلوقلاری ایره‌لی داشیمالار، رومان زامانینداکی هرهانکی بیر آندان داها دوراغان یا دا اولای یوکو داها آز اولان باشقا بیر "آن"ـا دؤنوشلر یاپاراق گیدَریر (آرادان قالدیریر). بوتون کاراکترلری، اولایلاری و "حاللار"ی رومانین سون قیسملاریندا بیر آرایا گتیریب گئری دؤنوشلرله ایپ‌اوج‌لارینی وئردییی، یاواش یاواش اورتایا قویدوغو، کاییپ زامانی گؤزلر اؤنونه سریر. بو یاخلاشیمین گؤزل اؤرنکلریندن بیری قورمانتئس طرفی ایله سوانلارین طرفینین بیرلَشمه‌سی، بو بیرلشمه‌نین کاراکترلر آراجلاری ایله یاپیلماسیدیر. Mme Verdurin ین بیر قورمانتئسا دؤنوشمه‌سی ده کاراکتر دئوینیمینه اؤرنک تشکیل ائده‌بیلیر. 500 دن آرتیق کاراکتر، پروست‌ون بیر آدلار «قورام»ی یاراتماسی سایه‌سینده اورتایا چیخمیشدیر. بارت، بوتون بو آدلاندیرمالاری، اؤزل آدلار دیزگیسینین اولوشتورماسینی رومانین اؤنملی بیر پارچاسی ساییر. کاراکترلرین گرچک حایاتدا اسینله‌نیلرک (الهام آلاراق) یارادیلدیغی دوشونجه‌سی دوغرو و کئچرلی اولابیلیر؛ آنجاق گرچک حایاتداکی حاللاری دیققت آلینمادان رومانداکی زامانین دَییشیمینه آیاق اویدوراراق یاشارلار. رومانین سونلاریندا گؤرولن Mme Verdurin ایلک جیلدده قارشیلاشیلان Mme Verdurin  دئییلدیر. دیگر کاراکترلر کیمی کؤکلری ایله ایلیشکیسی داوام ائتسه ده رومانین سونوندا باشقا بیر اینسان اولور و زامان دا سوسیئتده (توپلومدا) بولونماق ایستَین سنوب (snop) حالیندن Guermantes Prensesiـنه دؤنوشدورور.

مارسل پروست‌ون کاییپ زامانین ایزینده‌دن اؤنجه‌کی آنلاتیلارینا باخیلیرسا ـ سنت بویا قارشی یاپیتینداکی کیمی، بوتون متن‌لرینین قیسا، پارچالی آمما اورتاق بیر قاورامی، اولگویو دیله گتیرمَیه چالیشدیغی گؤروله‌بیلیر. اؤنجه‌کی بوتون آنلاتیلار کاییپ زامانین ایزینده‌نین گله‌جَیینه داییر بیر ایشارت کیمی‌دیر. پروست‌ون بؤیوک اثری نه ساده‌جه بیر عشق رومانی‌دیر، نه دئنه‌مه طرزینده یازیلمیش بیر ادبی متن‌دیر. یاپیت ایچَرییینده بوتون ادبی آنلاتیلارین اؤزللیکلرینی داشیر و هامیسینی آیری بیر اوستالیقلا ساخلار. هم عشق رومانی، تراژیک بیر رومان، هم الَشتیرل بیر متن، اوتوبیوقرافی، هم ده بیر دئنمه کیتابیدیر. رومانداکی "من" دیلی قارماشیق اولایلاردان اؤرولو یاپینی چؤزومله‌مک ایچین اویغون بیر دیلدیر. من دیلی رومانین ایچَریسینده‌کی اوتوبیوقرافیک عنصرلاری آنلاماغا دا یاردیمچی اولور. زامانین دیزیلیمی اوزرینده اوینانیرکن، رومانین چئشیتلی بؤلوملرینده آنلاتیچی‌دان اوزاقلاشیلیر و دئوینیم (حرکت) ایچَریسینده‌کی دیگر کاراکترلرین یانیندا زامانین آخیشی سئیر ائدیلیر. سوان‌ین ماجرالارینین آنلاتیلدیغی صفحه‌لرده اولدوغو کیمی آنلاتیچینین آنا اولایدان اوزاق بیر یئرده رول آلدیغی دا گؤرونور.

روماندا ادبیات تاریخینده یئر ائدینمیش اؤزللیکله بالزاک‌ین اینسانلیق کومئدیاسی‌ندا دا قوللانیلان بیر تئکنیک ده قوللانیلیر. پروست یاپیتیندا رومان کاراکترلرینه بیر سورکلیلیک قاتار و بالزاک‌ین هر رومانیندا عینی کاراکترلری قوللانماسینی کیمی او دا رومانین باشیندان سونونا قدر عینی کاراکترلری قوللاناراق بیر دؤنگوسللیک یاتیر. پروست‌ون سئچیمی دَییشن دوروملارین، قوشوللارین آنلاتیچی و اوخور طرفیندن تعقیب ائده‌بیلمه‌سینی ده ساغلار. بعضی کاراکترلر کیملیک دَییشدیریرلر و اصلینده بو دَییشیم آنلاتیچی‌نین باخیشی ایله پارالئللیک گؤستریر. آنلاتیچی‌نین اطرافینداکی آخیشا باخیشی، او کارکترلرین ده گرچکده اولمادیغی شکیللره بورونمه‌سینی ساغلار. بو تئکنیک، پروست‌ون کاراکترلرین زامان ایچَریسینده اینجه‌لَنمه‌سی گرکدییینه دایر گؤروشو گؤز اؤنونه آلینیرسا، کیتابدا قوللانیلان اصلی اوسلوب و تئکنیک عنصرلاریندان بیری حالینا گلیر.



[1] Marcell, Proust, (Çev: Roza Hakmen) Kayıp Zamanın İzinde: Swann'ların Tarafı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999 s.5 

[2] Roland Barthes, ‘Roman Metninin Kıvama Geliş’i Kitaplık Dergisi Mart 2008 Sayı: 114, s.116 

[3] Mehmet Rifat, Marcel Proust: Yazma Eyleminin Serüveni ya da Bir Roman Yaratmak, Kitaplık Dergisi Mart 2008 Sayı: 114, s.109 


  • شریف مردی

مارسل پروست 5

«پروست‌ون زامانا قارشی ظفری» اوچونجو بؤلوم


قورغو، یازما، کارکتر و اثر

پروست‌ون رومانی قورغولاییش بیچیمینی آنلایابیلمک ایچین اونو رومانا باخیشینی دیله گتیردییی سنت بویا قارشی آدلی یاپیتینی اینجه‌لَمک گرکیر: «پروستا گؤره بیر یاپیت حاققیندا بیزه ان ایی بیلگینی یئنه یاپیتین اؤزو وئریر. صنعت‌چینین اؤزونو اورتایا چیخاراجاق اولان دا اونون کیشیلییی دئییل یالنیزجا یاپیتدیر. چونکو پروست آچیسیندان «بیر کیتاب آلیشقانلیقلاریمیزدا و توپلو یاشاما حالیندا گؤرولن قصورلاریمیزدا اورتایا قویدوغوموز «منلیک»دن فرقلی بیر من‌لییین اؤرونودور. بو «منلیک»ی ایسته‌ییرسک، بونو آنجاق او من‌لییی ایچیمیزده یئنیدن یاراتماغا چالیشاراق باشارابیلریک[1].» آنلاتان، بتیمله‌ین و اورتایا قویان اصلی عنصر یاپیتدیر. پروست‌ون رومان و یازما اوزرینه دوشوندوکلری ایله زامان حاققیندا گؤروشلری بنزه‌شیر. کیتابین اوخورون نظرینده تکرار یاراتیلماسی گرَکدییی کیمی زامان دا یئددی جیلدلیک سئرینین ایچَریسینده بوکولور، پارچالار آیریلیر و تکرار یاراتیلیر. بو یاراتیم کاراکترلرین هامیسینی گرچک حایاتدا اولدوقلاریندان فرقلی نقطه‌لره داشیر، روما بویونجا رومانین "شیمدی"سینده گئری دؤنوشلر یاشانیر و اولایلار بوکولن بو زامانین یاراتدیغی ائتکیلره گؤره شکیل‌لَنیر. یاخلاشیق 500 کاراکتر یاراتان پروست، بو کاراکترلرین بؤیوک بیر قیسمینی رومانین بوتونلویونده اویغون بیر بیچیمده یئرلَشدیررک ایشچیلییینی زنگینلَشدیریر.

فرقلی ایکی آن بیربیری ایله ائش‌دَیر و یا بنزر اولماز؛ زامانین ایکی‌یه آیریلمیش وارلیغی، فیزیکسل آنلامداکی کیمی ـ اینسان بیلینجینین سیخ سیخ قارشیلاشدیغی کیمی ـ چئشیتلی خیزلاردا و شکیللرده وار اولابیلیر. زامان، استاتیک و ثابیت دوروملارین سورکلی دَییشیمینی ساغلایان بیر دونیا یاراتیر و پروست‌ون بوتون کاراکترلری، هر بیر آنینین دَییشمزلییی، اولایلارین گتیردییی بؤیوک دَییشمَلرله، سئرینین بیرینجیسیندن اعتبارن یاراتیلان یئنی دونیانین ایچینده تیپلردن فرقلیلشمه‌یه باشلاییب ـ پروست‌ون یاشادیغی دونیادان فرقلی اولاراق ـ «یاراتدیغی» دونیایا دؤنوشورلر. زامانین گتیردییی آلیشقانلیق دا بو کاراکترلرله بیرلیکده دونیایا آلیشیر و اوخورا دَییشن یئنی دونیانی حیس ائتدیریر.



[1] Mehmet Rifat, Marcel Proust: Yazma Eyleminin Serüveni ya da Bir Roman Yaratmak, Kitaplık Dergisi Mart 2008 Sayı: 114, s.104-112  

  • شریف مردی

مارسل پروست 4


«پروست‌ون زامانا قارشی ظفری» ایکینجی بؤلوم


«... اثریمی تاماملایاجاق واخت بولابیلیرسم، هر شئیدن اؤنجه اینسانلاری بیرر خلقت غریبه‌سینه بنزتمه باهاسینا دا اولسا، مکاندا قاپلادیقلاری قیسیتلی یئره قارشیلیق اولاراق تصویر ائده‌جکدیم کسینلیکله، چونکو اینسانلار، ایللره دالمیش دئولر میثالی، یاشامیش اولدوقلاری، سایسیز گوندن اولوشان، بیربیرلریندن اوزاق دؤنملرین هامیسینا عینی آندا دَیَرلر.»

مارسل پروست

گیریش

یاشامین ائورندکی بوتون زامان و مکان ایلیشکیسینین آنلاردان گلیشی و ائورَنین بو آنلار اوزریندن گئدیلرک زامان تملینده یاراتیمی، زامان ایله مکانین بیربیرلری ایله باغلانتیلی و بیربیرینه محتاج اولاراق سونسوزا قدر وار اولوب اولمایاجاغینا داییر گؤروشلر، دوغاسینا اویغون ایچکینلیکده اؤزگون و جوابسیز سورولاری دا برابرینده داشییان، باغیمسیز بیر دیسیپلین اولوشدورموشدور: زامان و مکان فلسفه‌سی.

فلسفه‌ده‌کی زامان و مکان قاوراملاری، ـ یاراتیلان بیر رومان ان سویوت حالی ایله بیله بو قاوراملار اوزرینه قورولو اولاجاغیندان ـ ادبیات ایچَریسینده قورغونون گوجو ایله داها سوموت بیر آنلاییشلا یئرینی آلمیش و کلاسیک یاپیتلارین اولوشومونا اؤنجولوک ائتمیشدیر. ایتکین زامانین ایزینده چایا باتیریلان بیر مادلئنین تکرار شکیللَندییی بیر دونیادا کئچن و مکان قارشیسیندا زامانین اوستونلویو اوزرینه قورغولانمیشدیر. اون دؤرد ایلده تاماملانان یئددی جیلدلیک رومان، ایلک جومله‌سیندن سون جومله‌سینه قدر زامان ایچَریسینده سینیرسیز بیر یئر قاپلایاراق چوخ کاراکترلری بیر یاپی و قورغو اوزرینه قورولموشدور. پروست، اوزون زامان دیلیملری ایله بیربیریندن اوزاقلاشان کاراکترلری، مکانلاری تک بیر آن ایچَریسینده بیربیرینه باغلایاجاق رومان کرونولوژیسینده یئنی بیر آنلاییش و تکنیک اولوشدورموشدور.

ایلک و سون جیلدینی اؤنجه تماملایاراق یازما ائیله‌مینی ده بیر قورغو اویونونا دؤنوشتورن پروست‌ون رومانین ایلک جیلدینده آنلاتیچی اولاراق تانیناجاق ـ یالنیزجا بیرنئچه یئرده مارسل پروست اولاراق چاغیریلان ـ کاراکتری، بیر مادلئنی چایا باتیریر، مادلئنین دادیندا «کئچمیش»ینی یاخالار و کیتابین داوامینی زامانین دؤنگوسَللییی و کاراکتئرلرین زامان ایچینده‌کی واراولوش ایله کئچر. پروست کتابینی یازماغا باشلامادان اؤنجه بو بؤیوک یاپیتین قارالامالارینی یاپار. بونلار آراسیندا اؤنه چیخار متن Contre Sainte-Beuve (سنت بویا قارشی) اؤز ادبیات و رومان آنلاییشینی دونیایا سوندوغو «دئنَمه ـ رومان» طرزینده‌کی کیتابدیر آنجاق کیتابی باستیراجاق یایینچی تاپمایان پروست چالیشماسینی بوراخیب 1909 ایلینده کسینتیسیز بیر چابا ایله بؤیوک یاپیتینا باشلار.

  • شریف مردی


اینسانین دوغایا وئردییی ضررین اصلینده اؤز بدنینه وئردییی ضرر اولدوغونو آنلاماسی نه یازیق کی چئوره بیلینجینین گلیشدییی زامانیمیزدا بیله یئترلی دوزئیده یایغین بیر آنلاییش دئییلدیر. دوغانین بدنینه، تورپاغا، سویا، هاوایا، و بیتکی و حیوانلارا وئریلن اینانیلماز بویوت‌داکی ضرر یاشامین چئشیتلیلییینی و تورلرین زنگینلییینی اینسانین دا علیهینه اولاجاق شکیلده یوخ اولماغا گؤتورمکده‌دیر. بو ازودن گونوموزده نه دوغانین بدنی نه ده اینسانین بدنی صاف و پوزولمامیش دئییلدیر. بو قونو دوغا یازینینین اؤزللیکله اوزه‌رینده دوردوغو بیر قونو اولاراق چئوره‌چی سؤیلملرین گلیشمه‌یه باشلادیغی 1960لاردان بری اؤنمینی قوروماقدادیر.

 

اوسته گتیردیییم پاراگراف پروفسور سرپیل اوپئمن 2006دا ایستانبول یونیوئرسیته‌سی، ادبیات فاکولته‌سی طرفیندن "ادبیات‌دا بدن" قونولو «Akşit Göktürk Anma Toplantısı»یندا سونولان بیلدیرینین گئنیشله‌تیلمیش، و یئنیدن دوزَنله‌نمیش شکلی‌دیر. «دوغا یازینیندا بدن پولیتیکاسی» باشلیقلی مقاله "هرشئی باشقا هرشئی‌له باغلانتیلیدیر" ایفاده‌سی ایله بیلینن ائکولوژینین بیرینجی یاساسینا دایاندیریلیب.

 


  • شریف مردی

کاش یخچالیز بوندان چوخ قاباق خاراب اولایدی!

«قیرمیزیم» کیتابیندا گئدن اؤیکولرین بیرینه اؤتری باخیش

شریف مردی

 

«قیرمیزیم» اؤیکو توپلوسو غفور امامی‌زاده خیاوی‌نینبیرینجی اثریدیر و ایچینده اون‌بیر اؤیکو وار؛ آدینی کیتابا وئرن اؤیکو ایسه 2017ده «اولوسلار آراسی کاشغرلی حیکایه اودولونون بیرینجیسی» اولموش. بو اوغورلا برابر کیتابین یاییلماسی ایلین اؤنملی و گؤزل ادبی اولایلاریندان ساییلسا دا، ادبیات ساحه‌سینده اوخوجو اولاراق و یازی ایله مشغول اولان بیرینین آچیسیندان دئسم، اؤیکولرین بیرربیرر اوخوماغیمنه داها دادلی گلدی. هیجان ایچینده، حسرت‌لرله برابر و داها آنلاتابیلمه‌یَجه‌ییم دادلار، طبیعی هر اؤنملی اثری اوخورکن تجربه ائدیلن آنلار کئچیردیم. بو اوزدن سایین یازارین ایلک اثرینی صمیمی قارشیلایاراق تبریکله‌ییر و یازماقدا دواملی اولماغینی آرزولاییرام.

کیتاب صمیمی و یوموشاق دیلده یازیلیب؛ دیل اوخوجونو تمامی ایله راضی ائتمه‌سه ده گؤزل بیر شکیلده ایفاده اولونوب. آنجاق آنلاتی بیچیمی کیتابین ان باشاریلی یؤنو اولموشدور. سون زامانلار یازارلایمیزدان یازیلارین و اؤزلجه اؤیکو و رومانلارینخالق آراسیندا دانیشیلان دیل ایله یازیلماسینی سؤیله‌ینلر وار؛ بو قونویا توخونماق ایسته‌مه‌دن یالنیز بیر مساله‌نین خاطیرلاماغی گره‌کیر: ایندیکی دوروموموزون مئدیا گوجو، ائییتیم یوخلوغو و داها نه‌لر... اوزوندن دانیشیلان دیل هر حالدا تورکجه‌میزین عئیبه‌جر واریانتی ساییلیر. بو اوزدن توپلوملا یازینسال دونیانین آراسیندا دییالئکتیک ایلیشکینی وورغولاماقلا «قیرمیزیم»ـه دؤنورم. دئدیییم کیمی اؤیکولرین آنلاتی آچیسی و بیچیمی کیتابین باشاریلی و دَیرلی نوقطه‌سی‌دیر.

اؤیکولرین وورغولایابیله‌جَییم باشقا اؤزللییی ده اوزه‌رینده یازیلان موضوع‌لاردیر؛ یازار سئچدییی قونودا داغی‌داشی دیرمانمادان قاباغینا چیخان ساده و گوندم‌ده اولان اولای و سؤزلری بیر یازار باخیشی ایله اؤیکویه چئویریب‌دیر. چئوره‌میزده سیرادان گلن هر اولای اؤیکویه چئوریله‌بیلر؛ آرتیق حساس و دقیق باخیش لازیم‌دیر یازار اوچون. غفور امامی‌زاده ایسه بوتون بو اولایلاری انسانی حسلرله یئنیدن یاراتماقدا باجارمیش و سونوندا اوخوجویا دویغولاری ـ دویغوساللیغا قاپانمادان ـ دیریجه دادیزدیریر.

کیتابین بوتونلویونون آراشدیرماسی اولاسی اولمادیغیندانایچینده‌کی‌لردن بیر و اَن باشاریلی اؤیکونو سئچمکمجبوریتینده اولسام، کسین سون اؤیکونو سئچرم. «بو یخچال دوزه‌لن دئییل» باشلیقلی اؤیکو کیتابین ایچینه آلدیغی اؤیکولرین اوزوک‌قاشی کیمی اؤزونو گؤستریر. باشقا یاندان کیتابدا «قیرمیزیم» ده وار! بو اؤیکو حاقلی اولاراق اولوسلار آراسی کاشغرلی حیکایه اودولونو قازانمیش؛ اوزه‌ریندن قولایلیقلا کئچیلمک اولماز. «قیرمیزیم» سوموکلو بیر اؤیکو و دارتیشماغا لاییق بیریسی؛ آنجاق قورولوش، آنلاتی و تئکنیک آچیسیندان باخاندا سون اؤیکو اوستون گلیر. نه ایسه اؤیکونون آدی وگئنه‌للیک‌له کیتابدا ایشله‌نن آدلار و سؤزجوک‌لر یازارین دورولوغو و صافلیغینی گؤسترسه ده، آرتیق منی تمامی ایله راضی ائتمه‌دی؛ آد قونوسونا بیر ده دؤنه‌جم آنجاق.

اؤیکو دول قادین و اونون قیزینین کئچیردییی بیر گئجه‌نی آنلاتیر؛ بو آرا زامان گل‌گئدی ایله کئچمیش‌لره قاییدیب بو ایکی کاراکتئرین یاشام آنلارینی آنلاتیر. قادین یاسدان قاییداراق ائوین آشپازخانه‌سیندا ساری بیر ایشیغین ترپَنمه‌سینی سئزیر و یئرینده‌جه ترپَنمز اوتوروب صوبحون آچیلماسینا قدر قورخو و فیکیرخیال ایچینده قالیر. قیز ایسه باشقا شهردن اوتوبوسا مینیب دال صندلی‌ده‌کی اوغلانین یول‌بویو اونا پیچیلداماسی و کئچمیش خیالی ایله گئجه‌نی سورور.

گؤروندویو کیمی اؤیکونون اوزه‌ینده یازیلان قونو سیرادان و گوندم‌ده اولان یالقیزلیق، قورخو، خیانت و بئله‌بئله سؤزلردیر؛ آنجاق اؤیکونو اؤیکو ائدن اونون آنلاتی تئکنیکی و قورولوشو اولموشدور. بو ایکی بیربیری ایله یاناشی آخان ایکی کاراکتئرین بیر گئجه‌نین کئچیرمه‌سی و آردآردا گلن تداعی‌لرله ایکی یاشامی ایکی نسلدن ایکی فرقلی دویغولارلا آنلاتان یازارین حساس و صمیمی دویغولارینی و ده آنلاتی باشاریسینی گؤستریر. آنلاتی چوخ صمیمی و ساده دیل ایله آنلاتیلیر بو اوزدن آنلاتیلان حیسلر ده جانلی جانلی اؤزونو گؤسترمک‌دهاولور.

اؤیکونون تئمی سئوگی و حسرت‌دیر؛ آنا جاوانلیق سئوگیسینه چاتمیر، باشقاسی ایله عؤموربویو یاشاییرسا دا، آنجاق لذت آلمیر یاشامیندان؛ اری اؤلور، اوشاقلاری دا اونو ترگیدیب. قیزبیلیم‌یوردوندان «قارنیندا خفیفجه وورنوخان دیری جانلی» ایله گئجه‌نین قوینوندا ائوه دؤنور. آنجاق سئوگی یوخسا حسرت‌دن داها اؤنملی اولان باشقا تئم ده وار؛ یاشام‌بویو هرکسین حیاتیندا ایز بوراخیب اینجیدن، سئوگی یا حسرتی اینسانا دادیزدیران «تصمیم»دیر. اؤیکوده کاراکتئرلر، گرچک حیاتین کاراکتئرلری کیمی، توتدوقلاری تصمیم‌ده اؤزگور دئییل هئچ؛ بعضن بیلمیرلر نه‌دن بیر تصمیمی توتورلار. قادین گؤیلوایسته‌مه‌دن باشقا بیر اوغلانا گئدیر؛ قیز ایسه ایسترایستمز بیر تصمیم‌له یاشامینین قالانینا اونودولماز ایز بوراخیر «سانکی تصمیمین هامیسینی او دئییلدی توتان؛ یاریسینی او توتموشدو، یاریسینی باشقا بیر آدام. او آدامی تانیماق ایسته‌میردی.»

اؤیکوده ایکی آنلاتی بیربیرینه قاریشا قاریشا اولایی هؤرور و اوخوجودا گؤزل آنلار یارادیر. بیر آن، بیر گئجه یوخسا بیر زامان کَسیمینی آخیشیندان آییریب، او کَسیمی اوخوجونون قاباغیندا سرگیله‌مک، بئله‌کی او زامان کَسیمیندن گؤزللیک ذؤوقو آلینا، اوخوجو دوشونمه‌یه مجبور اولا؛ اؤیکو یااؤیکوجویون تعریفی دئمک‌دیر. آنجاق تعریف‌لره اویمایالیم، تعریف بیر آنلامی سیغیشدیران سرحددیر، ادبیات ایسه سرحدلره سیغمایان.

باشلانیش آمما تاثیرلی بیر گؤرونتو ایله «باشینداکی قارا چادرا» سانکی قادینین عؤموربویو قاراباخت اولدوغونو ایلک باشدان وورغولاماق اوچون باشینا «قارا» اؤرتولموش، «گئجه‌نین بو واختیندا» «یاس ائویندن» کیمسه‌سی اولمایان ائوینه دؤنور. ایلک پاراگرافدان آلینان بیرینجی تصویر قادینین یالقیزلیغی و آلانین دهشت‌لی اولدوغودور.

کیلیدی بوروب تیق سسینی ائشیدندن سونرا، دهلیزین قارانلیق گیره‌جه‌ییندن ایچری کئچمه‌میش آشپازخانادان چیخان ساری ایشیغین قاباغیندا یئرینده‌جه قالدی. قاچمادی، قیشقرمادی، دیزلری اؤزو اؤزونه قاتلاندی. گؤزلری یومولدو.

قادین ائوه دؤندویونده کئچیره‌جه‌یی قورخولو آنلاری، اونون یالقیزلیغی و چاره‌سیزلییی ایلک جومله‌لرله تصویره چکیلیب. «کیلیدی بوروب» اونون ائوده کمیسه یولونو گؤزله‌مه‌دییینی گؤسترسه ده، «تیق» سسینده کیمسه‌سیزلیک قورخو ایله یاناشی حیسلری داها جانلی ائتمه‌یه یارارلی اولموش؛ یالنیز سس‌سیز یئرلرده (یوخسا جنایت اوزره اولان زامان آخیمیندا) کیلیدین بورولماسی ایله «تیق» سسی ائشیدیله‌سی قدرقالخمالی‌دیر. «تیق سسی» «دهلیزین قارانلیق گیره‌جه‌یی» «آشپازخانادان چیخان ساری ایشیق» صحنه‌نی آمانسیزجا قادینین دیزچؤکوب چاره‌سیز اوتورماسینا یؤنه‌لدیر. اؤیکونون داوامیندا گؤروروک قادین عؤموربویو باشینا گلن بلالارا قاتلاشیر؛ دده‌سینین اؤزو سئومه‌دیی اوغلانا وئردییینه راضیلاشیر، سئودییی اوغلانلا اونا «گل قاچاق بوردان» دئدییینده، قاچمیرقادین قاباغینا چیخان بو صحنه‌ده ایسه دیره‌نیش گؤسترگه‌سی اولان هئچ بیر تپکی گؤسترمه‌دن تسلیم اولور. «منه رحم ائله بالا» «هر نه‌یی ایسته‌سن آپار، سسیمی چیخارتمارام بالا» دئیه اؤزونو بوتونلوک‌له قاباغینا چیخان بلایا تاپشیریر. قادینین بئله بیر کاراکتئری اولدوغو همن ایلک پاراگرافدا بللی اولور: «آشپازخانادان چیخان ساری ایشیغین قاباغیندا یئرینده‌جه قالدی. قاچمادی، قیشقرمادی، دیزلری اؤزو اؤزونه قاتلاندی. گؤزلری یومولدو.»

ایلک پارگراف بیر آچیلیش اولاراق اؤیکوده تصویره چکیلن آلانی و باش کاراکتئرین شخصیتینین اؤزللییینی ییغجام شکیلده گؤسترمک‌ده‌دیر. بوندان سونرا قادینین گؤزدولاندیرماسی ایله «بیر یول آختاریر کیمی» اؤیکو دوام تاپیر و باشقا صحنه‌لر، خاطیره‌لر و کاراکتئرلر یارانیر. آنجاق بوردا ایسه قادین «یول آختارماقدا» قاباغینا چیخان اولایین قارشیسیندا دیرَنمک دئییل، اؤزونو کئچمیشه و خاطیره‌یه باغلاماقلا یارانان قورخولو دورومدان قاچماق ایسته‌ییر. چئوره‌سینده اولان بوتون نسنه‌لر اونو کئچمیشه آپاریر و اؤیکونون اؤزونده سیغیشدیران آلانی گئنیشله‌ندیریر.

«اوست اوسته ییغیلمیش قوناق یوکو» ارینه، ارینین اؤلمه‌سینه، اوشاقلارینین «قوجا آروادی یالقیز بوراخماقدا بیربیرلری ایله یاریشما»لارینا یؤنه‌لدیر. «دیوارداکی تابلو» اوشاقلارینی جانلاندیریر. قیزینین تابلودا یوخلوغو «رؤیا»نی یادینا سالیر؛ نه ایسه بو یاداسالماق آنلاتیجی‌یا اؤیکونون اوبیری آنلاتینی روایت ائتمه‌یه گتیریب چیخاریر. اؤیکونون روایتینده دوزگون سئچیلن آنلاتی آچیسی آنلاتینین گئدیشینده چات یاراتمادان بئله‌جه بورخولوب باشقا آنلاتی‌یا کئچمه‌یه ایزن وئرمیش. آنلاتیجی بوندان بئله ایکی کاراکتئرین یاشادیغی آنلاری چئشیت‌لی تداعی‌لرله کئچمیشه دؤنرک باشدان کئچیردییی اولایلاری ایله یاناشی آنلاتیر؛ و آنلاتی سوره‌جینده قارماقاریشیقلیغا یول وئرمیر.

اؤیکو بیر گئجه‌نی آنلاتیرکن اوخوجودا چئشیت‌لی حیس‌لر یارادیر؛ بللی بیر سونوجا وارمادان توکه‌نیر. کاراکتئرلر دَییشمه‌دن سون قویولور؛ آنجاق بوردا دییشن کاراکتئر دییل ده اوخوجو دییشمه‌لی‌دیر. آنا و قیز اؤیکونون سونوندا همن آنا و قیزدیر؛ آچیلان صوبحون آخشامی باشقا کئچمیش آخشاملاردان فرقلی اولمایاجاق. نه ایسه اوخوجو ایکی یاشامین تجربه‌سینی و حسرتلرینی دئنه‌ییر بوردا. اؤیکو بوراخان بوتون لذتلرله قوتولور، آنجاق اوخوجو قالیر و زامانین هر شئییساووروب اریدیب اؤزونده یوخ ائتدیی دویغولارا قاپیلیر!

سؤزومون سونوندا، ایلک باشدان گؤزه دین اؤیکونون آدینی نظره آلسام؛ بوتون اؤیکونون ایچینده یاتان تعلیق یا آسقینی اؤز شیددتیندن و بوراخاجاغی ائتکیدن سالیر. اؤیکونون یاریسیندا (کیتابین 113 جی صفحه‌سی) یخچالین قاپیسینین خاراب اولدوغونو آنلاتیرکن بللی بلیرسیز بیلینیر «آشپازخانادان ساچان ساری ایشیق» یخچالدان اولمالی؛ آنجاق اؤیکونون آدی اونو وورغولایینجا، تعلیق داها تعلیق دئییل. آد بلکه باشقا بیر آد اولسایدی ساخلانیلان بو تعلیق اؤیکونون سونونا قدر سورور و داها ائتکیلی اولوردو. نه ایسه «بو یخچال دوزه‌لن دئییل» سؤزونده ناریندان ایشلنمیش تیتیزلیک ده یاتیب‌دیر: یخچال کؤهنه اولدوغوندان، قادینین سئوگیلیسی یخچال تعمیرکاری اولدوغوندان، بو «یخچال» سؤزجویو «سئوگی»نی خاطیرلادیر؛ آنجاق نه تعمیرکار (سئوگیلی) بو سئوگینی دوزه‌لده‌بیلیر نه ده اصلینده «دوزه‌لن‌دیر» و «کاش یخچالیز بوندان چوخ قاباق خاراب اولایدی!»

  • شریف مردی

قلمه‌قوزان 5

آشاغیدا گلن مقاله، خانم «رقیه کبیری»نین «قلمه‌قوزان» آدلی رومانیما یازدیغی تنقید و اوخونوش‌دور. اؤز درین سایغیلاریمی خانم کبیری‌یه بیلدیررک مقاله‌نی بوردا پایلاشیرام. یئری گلمیشکن دئییم بو مقاله «آذری» درگی‌نین یئنی ساییندا گلیب.

 

 

قلمه‌قوْزان؛ سوْبژکتیو بیر دونیا

 

   آیا حئکایه عالمینده اوْلایسیزلیغین اؤزونو بیر اوْلای سانماق اوْلارمی؟

   شریف مردی‌نین «قلمه‌قوْزان» اثرینده أن بؤیوک اولای، اولایسیزلیق اولسا دا راویله یازیچی أل‌بیر اولوب، اوخوجونون «باشینی قاتا» بیلمیش‌لر هله[قلمه‌قوزان، ص66]. بو اثری اوخویوب قورتاردیقدان سونرا بیر اوخوجو کیمی «باشیم قاتیلمادیغیندان» ساری نسه قیسا بیر جیزماقارایا ماراقلاندیم.

   و اولایسیزلیق آنلامیلا باغلی جیدّی بیر سوْرغو گؤز اؤنومده گؤیردی: اولایسیز بیر حئکایه یا روْمان دا اولارمی عجبا..!؟

   اوخوجو ایسه هانسیسا بیر روماندا هر صحیفه‌نی واراقلادیقجا اؤزل بیر اولای آختاریشیندادیر. لاکین اثر سوْنا چاتیر، آمما بورادا باشقا رومانلارا تای تانینمیش قایدالار اساسینداکی «اوْلای»دان ایز- توْز گؤرونمور. اولایسیزلیق بیزیم ادبیاتیمیزدا یئنی بیر حادیثه‌ اولسا دا، منجه حئکایه‌سل ادبیات تاریخینده هئچ بیر اولایسیز رومان یا حئکایه یوخدور. حتی مؤلّیف طرفیندن «چیلپاق یازی» آد وئریلمیش صادالادیغیم اثر ده، اولایسیز دئییل. آمما بو اولای اوخوجونون انتظاریندان ایره‌لی گئدیر. بو یؤندمده اثر یاراتماق منجه، اؤزو اؤزلویونده، ادبی بیر ژانر اوْلا بیلر.

   «حئیف.. بوللو بوللو اولایلی، شخصیتلی داستان سؤزو وئردیم ایکینجی بؤلومده، بورا گلینجه هامی کوسوب گئتمیش، داستان بوشالمیش سانکی. اولایدان زاددان خبر یوخ سونوندا؛ آدام بیلمیر نه‌دن باشینی قاتسین اوخوجونون...» [ص 66]

   یازیچی، اثرین سون صحیفه‌سینده یازیلمیش بو سؤزلرله اوخوجویا دیل- آغیز ائدیب، اونون بوراجان فورمالاشمیش ادبی ذؤوقونه توْخوندوغونا گؤره عذرخواهلیق کیمی بیر مقاما گلیب چاتیر. بو سؤزلر آچیق- آیدین گؤستریر کی، مؤلّیفین اؤزو هامیدان یاخشی بیلیر کی اوخوجو کوتله‌سینین بو طرزده حئکایه‌سل متن اوخوماغا حاضیر دئییل.

   ابتیدایی صحیفه‌لری اوخودوقدا نظره گلیر یازیچی آنباشی اؤزونو اورتایا آتیب، اثرده قئید اولدوغو کیمی «آت مینیب، دینگیلیم آتیب»[ص 38]، راوینی آرخاسیندا ساخلاییب، اونا مئیدان وئرمکدن چکینیر. اوْ، توپو اؤز سئودییی مئیدانا شوتله‌ییر. بو گؤز اؤنونده اولان چکیش- برکیشه رغماً، یازیچیله راوی‌ آراسیندا اؤنم داشییان اورتاق قوْنو، آنجاق کیتابلار اولور. هم یازیچی، هم ده راوی، کیتاب قوردو تک کیتابلاری ده‌لیک- دئشیک ائدیب، سونا چیخیرلار. آمما هر ایکیسی ده رومان‌ دونیاسیندا، اؤزللیکله دیل و فوْرم آراسیندا، سرگردان قالیرلار.

   ژاپن یازاری هاروکی موراکامی‌نین «کافکا ساحیلده» رومانینین سئویملی شخصیّتی «ناکاتا»، قلمه‌قوزان اوچون یارانیش سببی اولسا دا، ناکاتایا بنزرلیک گؤسترمیر. بعلاوه، شخصیت و فیزیک باخیمیندان بئله اونونلا ضدیت‌لی‌ گؤرونور. ناکاتا اوْلدوقجا صاف، ساده، آزبیلیکلی کاراکتردیسه، قلمه‌قوزان اونون عکسینه، بیلیک صاحیبی‌دیر. دونیا ادبیاتی ساحه‌سینده اؤزونو صاحیب‌نظر گؤسترمه‌یه چالیشیر. 

   قلمه‌قوزان دئدی‌یین آذربایجان فولکلوروندا خیالی بیر کاراکتر‌دیر. قلمه‌کیمی هم اوُزون بوْی، هم ده ده‌لیک- دئشیکدن کئچمه قابلیتی اولان، ذهنی بیر یارانیشدیر. همین یارانیش أسکی زامانلار عایله‌لرده اوشاقلاری قورخوتماق اوچون أل‌ائوینده‌کی ساده بیر کاراکتر ایمیش: «یئمه‌یینی یئمه‌سن قلمه‌قوزان گلیب سنی آپارار... واختیندا یاتماسان قلمه‌قوزان گلیب سنی قاچیردار». بو کیمی سؤزلرله اوشاقلاری خیالی بیر یارانیشدان قورخودارمیشلار. 

   بو کاراکتر قلمه‌قوزان اثرینده دام اوزرینده‌کی قارانلیق دونیادان چیخیب، یازیچی‌یا ساری ایره‌لی گلیر. بو دفه باجا- بوجادان گیرمیر. او، گوده بوْیو ایله یازیچی‌له بیرگه قاپیدان ایچری کئچیب، یوخاری باشدا پوشتویه سؤیکه‌نیر. یئنی یارانمیش قلمه‌قوزان یازیچینین ذهنینین یوخاری باشیندا أیله‌شیر.

    بو قلمه‌قوزا‌نین عاغلی توْپوغوندا دئییل، باجادان کئچن قلمه‌قوزانین عکسینه عاغیللی، ادبیات‌شوناس، دونیا سویّه‌لی آدلیم کیتابلاری تانییان گوده‌بوْیون بیریسی‌دیر. منه ائله گلیر کی، گونو گوندن رئآل چئوره‌دن اوزاقلاشیب، کیتابلارین خیالی دونیاسیندا مسکن سالمیش یازیچینین تنقیدچی ذهنی‌دیر قلمه قوزان.

   راوی یالنیز موراکامی‌نین اثرینده دایانماییب، بلکه پل‌ائستر، مارسل پروست، مین بیر گئجه ناغیللاری و فوئنتس کیمی یازیچیلارین آدلارینی چکدیکده، ادبیاتین بو بوداغیندان او بیری بوداغینا قونوب، دونیا سویّه‌لی آدلیم اثرلره توخونور.

   اثرین باشلانغیجیندا منه ائله گلدی کی کیتابلار دونیاسیندا سرگردان قالمیش یازیچی/ راوی دونیا ادبیاتینین بایراقلارینی گزدیرمکله باشچیلاردان علاوه قیراقداکی ایزله‌ینلرین ده دیقّتینی چکمه‌یه چالیشیب، ادبیات ساحه‌سینده‌کی بیلیک‌لرینی ناشی‌جاسینا اورتایا قویور. آمما گئت- گئده یازیچینین ادبی ژانرلارا گؤره تنقیدی باخیشی اورتایا چیخیر. یازیچی اؤز یازدیغی اثرین یوخاری باشیندا أیلشه‌رک، دیک باشلیقلا آردی- آردینا سوآللار وئریر. پروست‌دان باشلاییب، صالح عطایی‌نین «منیم آدلاریم» اثرینده سوآل ائله‌مه‌یی بوراخیر. 

   روایت دیلی اورتایا گلدیکده، ایسماعیل شیخلی‌نین «دلی‌کور» اثری‌نین آد‌ی‌یلا جیمز جویس یاناشی گئدیر:

   «دلی‌کوره گؤره، دیل مسئله‌سی منه اؤنملی ایدی. هردن یاواش اوخویوردوم، هردن اوجادان اوخویوردوم. جیمز جویس دئمیشدی، کیتابیمدا آنلامادیغیز بیر یئر وارسا، اوجادان اوخویون بیرده.... بیر داها دؤنمه‌دیم هئچ اونا. جاهاندار آغانین آدی بئله قالمادی بئینیمده... »[ص11]

   «اونا گؤره ده دلی‌کور قالارغی اولانمازدی دونیا سوییه‌سینده، سؤزو ایچین یازیلمیش، آداملاری ایچین یوخ، اؤزو ایچین یوخ، قوللوقدادیر کیتاب...»[ص11]

   بئله‌لیکله شریف مردی دیل قونوسونا دئتیشنده، قلمه‌قوزان و راوینین دیلیندن چیخمیش جومله‌لرایله متن و اوخوجو آراسیندا کورپو سالیب، دونیا سویّه‌لی قالارقی اثرلرین ندن‌لرینی اوخوجویا آچیقلاماق ایسته‌ییر. او چالیشیر گؤسترسین  «قوُللوقدا» اولان اثرلر دونیا سویّه‌سینده قالارقی اولانمازلار. 

   منسه بئله بیر نتیجه‌یه چاتیرام کی، قلمه‌قوزان اثرینده‌کی فولکلوریک قورخونج شخصیت همن یازیچینین ذهنینده‌کی تنقیدچی‌دیر. شریف مردی بو اثرده خیالی بیر کاراکتر واسیطه‌سیله، تورک ادبیاتیندا آدی قولاغمیزا تانیش گلن تنقیدچی‌‌نین یئربوْشلوغونو گؤسترمه‌یه جان آتیر. باشقا جور دئسم، چالیشیر بو نکته‌نی اوخوجویا چاتدیرسین کی تورک ادبیاتیندا تنقیدچی‌نین اوْلدوغو، خیال کیمی بیر تصوّوردور؛ دوروست قلمه‌قوزان کیمی.

   یئری گلمیشکن قئید ائتمه‌لی‌یم، فولکولوریک بیر شخصیتدن فایدالانیب، کیتابلاردان باشی چیخان، اؤزونه گؤره دوشونجه  صاحیبی اولان بیر شخصیّت یاراتماق بو اثرین گؤرکملی و مثبت عنصرلریندندیر. بونونلا بئله قلمه‌قوزان دا شعور و بیلیک‌ صاحیبی اولان یارانیشلارا تای، بیر آن بئله ده‌ییشیله بیلر. روایتده گؤرونن کیمی هشترخانا بئله چئوریله بیلر.

   سؤز یوُخودان گئتدیکده کیتاب قوردونا دؤنموش راوی فروید، یونگ، فرایا و لاکانین آدینی چکمکدن هئچ‌جوره چکینمیر. او، کیتاب رفلرینده یئرلشمیش فروْیدون بوتون اثرلرینی گؤزوندن کئچیرد‌ییینی سؤیله‌ییر.  لاکین بو عالیم‌لرین آدلاریندان دا بیر سیرا یازیچیلار کیمی اوزدن‌کئچمه کیمی اؤتوشور.

   مؤلیفین دیلی‌یله هله «زهله تؤکن» یئر اوردادی کی، یازیچی آلتینجی بؤلومده قوْللارینی چیرمالاییب، بئشینجی بؤلومده آردی- آردینا دوزولموش سوآللارا یوْزوم وئرمه‌یه چالیشیر. بلکه ده ذهنینده‌کی تنقیدچینین بوْش قالمیش یئرینی دوْلدورماق‌ ایسته‌ییر.

   آیری بیر زاویه‌دن باخسام، یازیچی چالیشیر پلات (plot)، پلان (plan)، قوُرولوش (structure) و چرچیوه‌سیز بیر «متن»ین نه اولدوغونو سؤزده دئییل، عملده اورتایا قویوب، اوخوجونون دیقّت نظرینی چکسین. او اوزدن رومان تکنیک‌لرینی مؤولانانین «مفتعلُ ، مفتعلُ، مفتعل» سایاغی قیمت‌لندیریب، دونیا سویه‌لی قالارقی اثرلرین یازی تکنیک‌لرینی، و آرتیق، تنقیدچیلری ده ائللشدیریر. آرتیرمالی‌یام کی، همین ائللیشدیرمه ده یازیچیلار و کیتابلارین آدلارینین گؤزدن کئچیریلمه‌سی کیمی «آت‌اوستو» بیر ائللشدیرمه‌دیر.

   «دئییر یازیچی دونیاسینی یارادیب، قیراقدا آلـلاه کیمی دوروب باخمالی، نه بیلیم دیرناق توتمالی و اؤز ایشینده اولمالی. دئییر اؤزونو یوخ ائتمه‌لی‌دیر یازیچی. سوروشا بیلریک کی! شیلتاقلیق دئییل‌می یارادیرکن دانماق؟ واریکن داهماق؟! یوخسا جویس ائستیون دئدالوسون احوالاتینی آنلادیرکن دوققوز یاشیندا اوغلان بئله سؤزلر یازا بیلرمی؟...»[ص40-41]

   یازیچی بو سوآللاری سوروشارکن، اؤز گوون‌لی‌یینی بیر داها تنقیدچی‌یه گؤسترمه‌یه جان آتیب، «پیتر بوردویو»نون (La Distinction) کیتابینین اوخوماغینی تنقیدچی‌یه تؤوصییه ائدیر. منجه متن دایره‌سینده اؤزونه بو قدر اینانیب، کیتاب قوردو اولان یازیچی‌ طرفیندن بئله بیر تؤوصییه‌لر هئچ ده غیرعادی نظره گلمه‌مک گرک.

   یازیچینین اؤز دئییشینه گوره باشی- دیبی بللی اولمایان بیر اثرده هئچ ده ذهنه سیغماز دئییل کی قلمه‌قوزان یارانیشیندان باشلاییب، بیر ایکی فصیل ایره‌لیده اونودولمامیش بیر سئوگی‌دن سؤز آچیب، اونو یاریمچیق بوراخیب، سانای آدلی قارداش قیزینین ائوجیک ماجرالارینا یاناشیب، سونرا راوی‌نین یاتاق اوتاغینین قاپیسینی آچاراق، رؤویالاردان، فروْیددان، نه بیلیم، ایچ دونیادان دانیشسین.

   شریف مردی یاراتدیغی اثرده تکجه بیر فصیلده قلمه‌قوزانا مئیدان وئریب، راوی و یازیچیدان مستقل اؤز باخیش آچیسینی اوخوجوسونون گؤز اؤنونده قویسون. منجه اون فصیله بؤلونموش بو اثرده کیتابین عنوانینی داشییان بیر شخصیتین باخیش آچیسینی انعکاس ائدن قیطعه‌لر چوخ آزدیر. ماراقلی‌ ایدیم راوی/ یازیچی کیمی قلمه‌قوزانین چوخ دانیشماغیندان  نمونه‌لر گؤروب ائشیدیم. بو اثری اوخویاندان سونرا بئله آلینیر کی بیزیم ادبیاتدا تنقیدچی قیتلیغی‌یلا سؤز قیتلیغی پارالل ایره‌لیله‌ییر.

   و سؤز یئری قالماسین دئیه، بو اثرده قادین ادبیاچیلاردان هئچ بیر ایز- توْز گؤرونمه‌دیییندن ساری مؤلیف چالیشیر اؤزونه مخصوص بیر طرزله بو مسئله‌نی آچیقلامامیش کئچمه‌سین. او، قورولوشون «ائرککسل» اولدوغونا توخونوب، «سؤزجوکلردن ائرککلیک یاغیر»، دئییر.

   «سوس گؤرک..باشدان باشا قادیندان سؤز گئتمه‌دی هئچ..»[ص46]

  «دئییر قادینلاری اونوتموشوق، اؤزوم فمنیست اولماسایدیم، آغیر گلیردی بلکه بو سؤز.»[ص46]

   همین آچیقلاما «اوْغرونون یادینا داش سالیر» مثَلینی خاطیرلادیر. بو بیر واقعیّت‌دی کی بیزیم جغرافیادا قادین اولماق، اؤزو اؤزلویونده، چتین بیر دوُرومدور؛ قالسین کی قادین یازیچیسی اولاسان. گومان ائتمیرم قادین ادبیاتچیلاریمیز ایچره آدلاری بو اثرده گلمه‌ین کیمسه‌لر گیلئیلی قالسینلار. اوسته‌لیک، منه ائله گلیر کی اؤزونو فمنیست تقدیم ائدن مؤلیفین کؤکونو، بیر چوخ فمنیست ائرکک‌لر کیمی، آتا‌بیلی‌لیکدن باغلامسیز آنالیز ائتمک اولماز. 

   اثرین بیر چوخ یئرینده راویله یازیچی اوست- اوسته دوشورلر. بللی دئییل دانیشان راوی‌دیر یوخسا یازیچی! بلکه ده هر ایکیسی. الا بو کی تئلویزیونداکی مغنّی‌لر کیمی آرا- سیرا گئییم‌لر ده‌ییشیرلر.

   یازیچی/ راوی اعلان ائدیر کی بئله بیر یازی یازماغین آماجی «اؤزونو تانیماق»دیر. اؤزگه‌لرله ایشیم یوخ، اؤز سؤزومو دئییم: من بیر اوخوجو مقامیندا اثرین سونونا چاتاندا چوخ ایستردیم بیلیم کی یازیچی/ راوی نه قدر بو آماجا نایل اولموشدو.

   «قلمه‌قوْزان» شریف مردی‌نین رومان آدلاندیردیغی بیرینجی اثری‌دیر. منجه بو اثری اوخویان اوخوجولارا دونیا ادبیاتی‌له تانیش اولمالاری گرکلی‌دیر. اثری ده‌ریندن دوشونوب و اونو دوزگون ده‌یرلندیرمک اوچون لازیمدی اوخوجو دا مؤلیف کیمی کیتاب قوردو اولسون.

   کیتابی اوخودوغوم سوره‌ده همیشه‌کی سوآلیم بیر آن بئله ذهنیمدن قیراغا چکیلمه‌دی: «یازیچی هانسیسا بیر اثری یاراداندا آیا اوخوجوسونو دوشونوب اونو تانیمالی‌، اونون سلیقه‌سی‌یله یازمالیدیر یوخسا چوخلاری دئین کیمی، سن اؤز سؤزونو اؤزون بیلن کیمی دئه/ یاز؛ اوخوجونون آنلاییب آنلاماماسینین منه هئچ دخلی..!» منجه متن و اوخوجو آراسیندا دیالکتیکی بیر باغلیلیق دانیلمازدی. بونونلا بئله، گؤزدن آتمامالی‌ییق کی یازیچی اؤز بیلیک‌لرینه دایانیب، اثرینی یاراتمالی‌دیر. منتها مسئله‌نین ظرافتی بوردادی کی، لازیمدی اوخوجو، مؤلیفی هوندور و اوزاق اوفوق‌لری رصد ائله‌دییی مقامدان آشاغی چکمک یئرینه، اؤزونو اونون حدّی قدر یوکسلده بیلسین. اثردن آلدیقلاریما گؤره سانیرام بو قوْنودا یازیچی‌یلا من، ایکیمیز ده بیر دوشونجه‌ده‌ییک. من ده شریف مردی‌یه قاتیلیب، ادبی اثرین «قوللوقدا» اولماماسینا اینانیرام.

   هرچند قئید اتمه‌لی‌یم کی، قلمه‌قوزان بیر رومان مقامیندا منی بیر حرفه‌ای اوخوجو کیمی راضی سالا بیلمه‌دی. ایندی‌یه‌دک همیشه یئنی اثرلر و ژانرلار اوخوماق اوچون جان آتمیشام. قلمه‌قوزان‌سا تورک ادبیاتیندا فرقلی اولدوغو تصوّورویله ماراغیمی چکمیشدی. دئیه بیلرم اؤنجه‌دن هئچ بیر اؤزل پلانیم اولمادان اونو اوخویوب، آنجاق یوْزومومو یازمادان واز کئچه بیلمه‌دیم. بئله ائتگیلندیییم اوچون، دئمک، شریف مردی بوتؤولوکله اولماسا دا، اوست- اوسته اوخوجویا تاثیر قویماغی باشارا بیلمیشدی.

   کیتابین دیل قورولوشویلا چوخ یئرده راضی قالا بیلمه‌دیم. اوسته‌لیک، نامأنوس سؤزلرین ایضاح وئریلمه‌مه‌سینین یئرینی بوش گؤردوم و یازی قایدالارینین اوْرتاق معیاری اعتباریله اوچ نؤقطه یئرینه ایکی نوقطه (..) دن فایدالانماغین ندنیندن باش آچمادیم.

   شریف مردی‌ 1363-جو گونش ایلینده دونیایا گؤز آچمیش. یاشام چئوره‌سی(محیط زیست)موهندیسی‌دیر و حال حاضیرده قم شهرینده یاشاییر.

 

رقیه کبیری

1/5/1395

 

 

  • شریف مردی

نئچه‌سسلیلیک؛ رومان؛ بیز


 

رومان باشقا دونیالاری قاورایان، باشقاسینی آنلایان، باشقاسینا مئیدان وئرن و باشقاسینی تانیماقلا اؤزونو تانیماغا چالیشان آلاندا دوغولابیلر. رومان سس‌لر ایچینده سس دئییل، سس‌لرین بیر دوزئیده اولدوغودور. سؤز آتماغا اولوشمور، سؤزلرین بیر یئره برابرجه ییغیلماغی‌دیر. سس‌لرین ائشیدیلمه‌سی‌دیر. بؤیوک روایت‌لرین آنلاتیسی دئییل، خیردا سس‌لرین بؤیوک قورولتایی‌دیر رومان. گوزگودور. سنی و باشقاسینی گؤسترن گوزگو. اولوشماق و گؤسترمک‌دیر رومان. گئج دوغولسا دا، اینجه‌صنعتین اَن گؤزل قولودور رومان. اینجه‌صنعت، گؤزللیک، و اَیله‌نجه‌یه گؤره یارانیر. وارلیغی وارلیق کیمی گؤسترمه‌یه چالیشیر رومان. گئرچک‌لرله دولو یالان دونیادیر و یالانلاردان داشان گئرچک‌دیر. دونیادیر رومان؛ هر کسین گؤروب، دئنه‌ییب یاشایابیلدیغی دونیالار. و ساده‌جه بیر آنلاتی‌دیر رومان، شیرین بیر آنلاتی. آجیلاری شیرینجه دادیزدیران‌دیر رومان. هابئله رومان اوسته گلن شعاری سؤزلر ده دئییل! آنجاق نه‌دیر رومان؟ نه‌ده و هاردا دوغولابیلر؟ و نه‌دن بیزده بو ادبی ژانر آزدیر؟ (ورامی هئچ؟!)

رومان بیر امکان‌دیر. تانیماغا، تانیتدیرماغا، گؤرونمه‌یه، و گؤروندورمه‌یه امکان. بو اوزدن کمیسه «اؤز»ونو و وارلیغینی تانیماسا، هئچ زامان بو امکان‌دان یارارلانا بیلمز. «اؤز»دن کئچیر و «اؤز»ـه دیر رومان. بوتون دین‌لرده، بوتون مکتب‌لرده «اؤز»و تانیماغا بوللو بوللو گؤزل سؤزلر و نصیحت‌لر وار. «اؤز» یا «نفس»ی تانیماق اوچون بشر «افسانه»دن و «حماسه»دن کئچیب «رئال» دونیایا آیاق قویدو. انسان‌اوغلو گؤیدن، مئتافیزیک‌دن آیریلدیغی و اولاغان‌اوستو گوجلرین یوخا چیخدیغی زاماندان اؤزونو «بیرئی» اولاراق تانیماغا و دَیرله‌ندیرمه‌یه چالیشیر. بو زامان «رومان» آدلاندیرابیله‌جه‌ییمیز شئی دوغولور. آنجاق رومان نئجه «اؤز»و تانیتدیریر؟ انسان نئجه اؤزونو رومان‌دا تانیییر و تانیتدیریر؟ و یئنه ده، بیزده بئله‌نچی رومان وارمی؟

اوسته سادالادیغیم اؤزللیک‌لر نئچه‌سسلی رومانین اؤزللیک‌لری‌دیر. روس دوشونور، میخاییل باختین، رومانی نئچه‌سسلی اولماغا باشارابیلن ژانر بیلیر. «نئچه‌سسلی» دئییمی باختین‌ین اؤز دئییم‌لریندن‌دیر و داستایفسکی‌نین رومانلارینین اؤزللیک‌لریندن ساییر؛ عین حالدا باختین تولستوی‌ون رومانلارینی ایسه «تک‌سسلی رومان» آدلاندیریر. باشقا سس‌لره ائش قونوم وئرماق، هر کاراکتئرین اؤز سسی، باخیشی، ایدئولوژیسی بوغولمادان اوزه چیخماق، متضاد سس‌لرین بیریئرده اولماسی و توققوشماسی، شخصیت‌لرین قارشیت سس‌لر ایله بیرگه مؤلف و یازارین سسی برابر اولماق، نئچه‌سسلیلیک اؤزه‌للییی‌دیر. دئموکراتیک آلاندا، دئموکراتیک باخیشلا بئله بیر شئیین اولوشماسی اولاسی‌دیر؛ باشقاسینین وارلیغینی داهمایان آلاندا. دانیشیق اولان اورتام‌دا اوزه چیخابیلر نئچه‌سسلی رومان؛ «دانیشیق»دان آماجیم ایسه میخاییل باختین‌نین تعریفی‌دیر.

تک‌سسلی رومان قورو رومان اولور، دیکتاتورلوق سؤیله‌می‌نه داها اویور. مؤلفین دئدیی سؤز قولاغی کار ائله‌ییر، یا دا کاراکتئرلرین بیرینین سسی باشقا سسلری بوغور. تک‌سسلی رومانین باشاباشیندان یالنیز بیر سس ائشیدیلیر؛ و بو سس رومانین روحونو آلیر، قورودور. تک‌سسلی روماندا، بوللو بوللو کاراکتئر ده اولسا، اونلارین دونیالاری و سؤزلری باشقالاری ایله دانیشیغا گیرمیر، بیربیرینی قاورامیر، و نهایت‌ده اولایلار و سؤزلر مؤلفین یا دا قهرمانین سؤزونون سونوجونا یؤنه‌لیر. تک‌سسلی روماندا اؤزونه‌دایالی (اؤز دونیاسینا دایالی) وارلیق/ایده/شخصیت یوخدور. نئچه‌سسلی رومان سوره‌کلی آختارماق‌دیر، تک‌سسلی ایسه بللی سونوجا وارماق.

آرتیق «اؤز» یا «نفس»ی بیر بیتوو اولاراق تانیماق اوچون نئچه‌سسلی رومان یارارلی اولور یالنیز. رومان‌دا باشقاسینین دونیاسی ایله، باشقاسی دئنه‌ییب یاشادیغی کیمی تانیش اولوروق. باشاریلی رومانی اوخورکن کیمسه یوخدور اؤزو تجربه ائتدییی آنی روماندا گؤرمه‌سین. بعضن اوخوجو اؤزونو تام دیری وارلیق کیمی گؤرور روماندا. بو اوزدن اؤزونو باشقاسینین گؤزوندن گؤره‌بیلیر اوخوجو. بوردا اؤزونو ده گؤرور باشقاسینی دا؛ اوخوجو بیر ده قاییدیب اؤزونه دؤنوب، ایچینه گیرسه «اؤز»ون تانیماغینا نئچه آددیم یاخینلاشیر. آخی «اؤز»و تانیماق یالنیز ایچه دالماق‌لا اولاسی دئییل‌دیر. اصلینده «اؤز»و تانیماق اوچون «باشقاسی»نین گؤزوندن و «اؤز»ون گؤزوندن، ایکی یؤنلو اولاراق یاناشمالی‌دیر انسان. و بو ایکی آچی بیرله‌شیب بیری‌بیرینی اؤرتوشدورمه‌سه «اؤز»و تانیماق یالنیز توهم‌دیر. آنجاق بو (ایکی یؤندن «اؤز»ـه یاناشما) سس‌لرین اؤزگورجه اوزه چیخان رومان‌لاردا گئرچه‌کله‌شه‌بیلر. بیر سسین یوخسا مؤلفین سسی بوتون آلانی قاپسایان رومان اوخوجونو دا او سسین جایناغی آلتینا آلیر. مؤلفین هرنه‌یی بیلدییی و حوکم سوردویو آلاندا باشقا سس‌لر باتیر. دوشونن اوخوجو ایسه آرتیق بو سس‌دن و بو سئیطره‌دن قوتولوب قاچماق ایسته‌ییر.

شعر یا باشقا اینجه‌صنعت قوللارینین نئچه‌سسلی اولماسی چتین‌دیرسه، رومانین نئچه‌سسلی اولماغینا آرتیق زمینه وار؛ آنجاق بو باشارینین الده ائتمه‌یی ایلک اؤنجه نئچه‌سسلیلیگه اینانماق‌دیر. باشقاسینین وارلیغینی گؤرمزدن گلمه‌مک، سسینی بوغماماق، اونو اینکار ائتمه‌مک، دینله‌ییجی آراماماق، دیالوقا کئچمک و بیرکره‌لیک منبَر اوستوندن خالقین آراسینا کئچمک لازیم‌دیر. جانلی دانیشیق یارادماغا طرف‌لرین سسینی قاوراییب ائشیتمک گره‌کیر! دوغروسو رومان بیر دوشونجه، یوخسا وارلیغین اثباتینا اولوشمور؛ رومان اونون گؤسترمه‌یینه چالیشمالی‌دیر.

ایران تورک‌لرینین رومانی سایی‌دا ایزله‌دیییمجه بیر اوقدر دئییل‌دیر (سایماقلا قوتولور دئسم یانیلمامیشام.) اولانلارین چوخو دا بیر سسین یوخسا یازارین سسی آلتدا بوغولور! دانیشیق دئیه، اؤزل کاراکتئر دئیه، اؤزللیک دئیه بیر شئی یوخ‌دور. هر شئی دایازدیر. دیل قونوسونا گلینجه، آرادا بؤیوک چات وار. خالق دیلی ائییتیمین یوخلوغوندا و مرکزیّتین تک‌سسلیگی آلتدا چابالاییر. یازار بوندان قوتولماغا چابا گؤسترمه‌لی‌دیر. آنجاق دانیشیلان دیل‌ده یازماق چلیشکی‌یه قاتلاشماق‌دیر بیر یؤندن.

هر حالدا دَرین رومانین کاراکتئرلری دیری وارلیق کیمی اولمالی‌دیر؛ اؤزونو تام بویلو بوخونلو گؤسترمه‌لی‌دیر. رومان اوخوجوسونو ایناندیرمالی‌دیر، گئرچک‌اوستو اولسا بئله. سؤزومو هاوادا دئمک ایسته‌میرم. ناصر منظوری 1373ده «قاراچوخا» آدلی رومان یازمیش؛ باشقا یئرده دئمیشم، بو رومان بیزیم (بیلدیییم و اوخودوغوم) اَن گؤزل و آدی چکیلمه‌لی رومانلاریمیزداندیر. نه ایسه بو روماندا مؤلفین سسی قولاغی کار ائله‌ییر. کاراکتئر دئیه بیر شئی آرادا اولوشمور. سانکی مؤلفین سؤزونو دئمک اوچون یازیلمیش‌دیر یالنیز. سؤزو ایسه کسین‌دیر. باشقا رومانلاریمیزین بیرچوخو بوتونلوک‌ده یا رومان دئییل یا دا تجربی رومان اولماغا جان آتیر. یازارین حوصله‌سیزلیگی ایله، تلم‌تله‌سیک یازیلمیش، دایاز، جان‌سیز، روح‌سوز و ژورنالیستی بیر عالم‌دیر. ایناندیرماغی وئجینه آلمیر. یازار سانکی سؤزونو یئریتمک اوچون بیر سیندان آلمیش الینه و سؤزجوک‌لرله اوخوجونون بئینین دویور. اؤیکو قولو ها بئله. آنجاق اؤیکوده بیرآز رومان دوروموندان ایره‌لی گئده‌بیلمیش اولساق دا، یئنه مونولوق ایچینده‌ییک! هله گئتملی و آچمالی یول چوخ و اوزوندور.

  • شریف مردی

یازماغیندا اولدوغوم ائکوأله‌شتیری مقاله‌مدن بؤلوم‌لر (باشلانیشی)


ائکوأله‌شتیری[1] قاورامی ایلک اولاراق ویلیام روکرئت[2] آدلی أله‌شتیرمن وَریندن 1978ده أدبی تنقید ساحه‌سینه «أدبیات و دوغابیلیم: ائکوأله‌شتیری‌ده بیر دئنه‌مه»[3] آدلی مقاله ایله گیردی. آنجاق بو قاورام آمئریکادا 1980لارین سونو و بریتانیادا ایسه 1990 اون‌ایللرین باشلانغیجیندا أدبی تنقید قوللاریندا یئر توتماغا باشلادی.[4] یاشیل مطالعه‌لر[5] عنوانی ایله ده تانینان بو قولون، آمئریکادا چئریل گلاتفئلتی[6] و هارولد فروم[7]ون روکرئت‌له بیرچوخ ائکوأله‌شتیرمنین یازیلارینی توپلادیغی «ائکوأله‌شتیری: یازینسال دوغابیلیم‌ده دؤنگه‌لر»[8] آدلی کیتاب، یایغینلاشماسینا یاردیم ائتدی. گلاتفئلتی کیتابین گیریش بؤلومونده ائکوأله‌شتیرینی، «أدبیات و فیزیکسل چئوره آراسینداکی ایلیشکی‌لری اینجه‌له‌مه» اولاراق تانیتدیریر.[9] آنجاق 1990 ایل‌لریندن ائکوأله‌شتیری، أدبی تنقیدین بیلیم‌سل قوللاریندان بیری اولاراق بیلیم‌یوردلاریندا آیاق توتماغا باشلامیش اولسا دا، هله اوقدر تانینمیش یاخینلاشما طرزی اولان، یوخسا ییغجام و چرچیوه‌لی قورام اولاراق دئییل‌دیر.

دوغا و حیاتین یابانجی گوجلرینه توخونان یازار/یازیلار ائکوأله‌شتیری‌نین أدبی قونوموندا رول اوینایان اولموشلار. اؤرنک اولاراق، رالف والدو ائمئرسون[10]ون 1836دا، اؤز آدی چکیلمه‌دن، یاییلدیغی Nature (دوغا) آدلی کیتابچاسیندا اونا بوراخدیغی دوغا ائتکیسیندن آچیقجا یازمیشدیر.[11] آنجاق ائکوأله‌شتیری آمئریکادا چوخلو دئنه‌ی‌اوستوچولوک[12] فلسفه‌سینه دایالی اولسا دا بریتانیادا 1790 ایللرینین رومانتیزم فلسفه‌سینه کؤکله‌نن یازارلارین یازیلارینا دایانیر. [13] آمئریکادا یازیلان ائکوأله‌شتیری‌دن چوخلو دوغانی «اویماق» قوخوسو آلینسا، بریتانیادا داها چوخ چئوره‌یه وئریلدییی آجی ضرردن «اویارماق» وار[14]؛ اؤرنک اولاراق The Song of the Earth (تورپاق تیرینگه‌سی) آدلی کیتابدا، جاناتان بئیت[15]، یاییلماچیلیق[16] مئشه‌لر و دوغانی بوتونلوک‌له تخریب ائتمک‌ده‌دیر، دئییر.[17]

 



[1] Ecocriticism

[2] William Rueckert

[3] Literature and Ecology: An Experiment in Ecocriticism

[4] Barry, Peter (2009). Beginning theory: An introduction to Literary and Cultural Theory, Third Edition, Manchester University Press. P284

آنجاق Karl Kroeber، آمئریکالی بؤیوک ائکوأله‌شتیرمن، ایلک کز اولاراق «دوغابیلیم» دئییمینی ائکوأله‌شتیری ایله  ایلگیلی قونودا 1974ده «گراسمئرده (Grasmere) بیر ائو: دوغابیلیم قوتساللیق» آدلی مقاله‌سینده ایشله‌تدییینی دئییر.

[5] Green Studies

[6] Cheryll Glotfelty

[7] Harold Fromm

[8] The Ecocriticism Reader:Landmarks in Literary Ecology

[9] Oppermann, Serpil (2006). Doğa Yazınında Beden Politikası, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi.

[10] Ralph Waldo Emerson

[11] Barry, Peter (2009). Beginning theory: An introduction to Literary and Cultural Theory, Third Edition, Manchester University Press. P284

[12] Deneyüstücülük (Transcendentalism/Transandantalizm)

[13] ibid.

[14] ibid.

[15] Jonathan Bate

[16] Yayılmacılık (Imperialism/Emperyalizm/İmperializm)

[17] ibid.

  • شریف مردی

یاپییا دایالی اؤیکو

باشاریلی اؤیکولرین باشلانیشی؛ «سَلَمه خالا» آدلی اؤیکونون باشلانیش جومله‌لرینین چؤزومو


 

احمد صادقی اشرافی، «الف. نورانلی» عنوانی ایله، اردبیل دوغوملو و گؤزل نثری اولان یازارلاریمیزدان‌دیر؛ «قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر» آدی ایله، یازیلدیغیندان ایللر سونرا، بیری بیریندن گؤزل اؤیکولری 1392ده ایشیق اوزو گؤردو. کیتابدا 9 اؤیکو وار و «سَلَمه خالا» او اؤیکولردن بیریدیر.

اؤیکو سلَمه خالانین ائوینین هاردا اولماغی ایله باشلانیر و ائوین دورومو، سونرا سلمه خالانین توصیفی ایله اونون معاشی اوچون گؤردویو ایشلری دئییلیر. اؤیکونون ایکینجی بؤلومو اوشاقلارین سلمه خالایا ساتاشدیقلاری و داها سونرا (اوچونجو بؤلوم‌ده) آنلاتیجینین آناسیندان ائشیتدیی سؤزلر آنلاتیلیر. بو اوچ بؤلومون بیربیرینه و بوتونلوک‌ده اؤیکونون ایچ قورولوشونا اویوشدوقلاری ائتمن [عامل] نه‌دیر؟ اؤیکونون ایلک باشلانیش جومله‌لری اونون بوتونلوک‌ده آماجلایان تعلیقه نئجه یاردیم ائدیر و اونو داها دا شیددتله‌ندیریر؟

باشلانیش جومله‌لر اؤیکونون گیریش قاپیسی اولاراق اونون بوتونلویونه اویمالی و ائتکیسینه یارارلی اولمالی‌دیر. بو اوزدن، اؤیکونون ایلک پاراگرافینا یاخینلاشساق، بو پاراگراف اؤیکونون «تعلیق» یاپیسینا نئجه یاردیم ائتمه‌سینی آچیقلایا بیلریک:

"بالا باغمئشه"دن اوزانان توزلو یولون آیریجیندا دوران "ملا باغی"، قاش قارالاندا شیریم یولو اودان نهنگه بنزه‌ییردی. باغین شیمالی حصارینا سؤیکه‌نن چَرقد بویدا داخمادا سلمه خالا یاشاییردی.

ایلک باخیشدا بو پاراگراف بیر آدرس کیمی گؤرونور و بلکه ده هئچ گرکلی اولمایان جومله‌لردیر اؤیکونون قالانینا گؤره؛ آنجاق باشاریلی اؤیکو (و بو اؤیکو «الف. نورانلی»نین ان باشاریلی و یاپییا دایالی اؤیکولریندن اولاراق) ایلک جومله‌لریندن اؤیکونون آماجینا یاردیم اولسون دئیه سؤزجوک سؤزجوک یاپی اوزره قورولمالی‌دیر. سلمه خالانین «ایکی قیز، ایکی آی پارچاسی. بیربیریندن گؤزل» بالالاری واردی، بیری «هئیوا» بیری «نار» آدیندا. بو گؤزل قیزلار سلمه خالانین باغچاسینین باری‌دیر، گوللو بوداقلی. سلمه خالانین اوشاقلارین اونا ساتاشدیغی «سلمه خالا گلدیلر، دام داشووی دَلدیلر / اینانمیرسان اینانما، هئیوا ـ ناری دَردیلر!» اوخوودوقلارینا «جینله‌نمه‌یی» و چیغیر باغیر سالماغینین نه‌دنی سون جومله‌لره قدر آسیلی قالیر؛ و بو آسقییا [تعلیق] قورولان زمینه اؤیکونون ایلک سؤزجویوندن باشلانمیش‌دیر. آنجاق آجی اولای و اؤیکونون قول بوداقلارینی بیر یئره ییغان جومله سون جومله‌دیر:

گئجه‌لرین بیرینده کی سلمه چؤرک یاپماقدایدی، قودورغون‌لار قوزغون کیمی ائوه باسقین ائدیب، ایکی قیزین شرفینه توخوندولار. سحر سلمه ائوه گیره‌نده، هئیوا نارینی بوداقدا یوخ، دیره‌ک‌لردن آسیلی گؤردو.

سون بؤلومو اوخویاندان سونرا، ایلک باشلانیش پاراگرافین آچدیغی و یاراتدیغی زمینه‌سینه داها دقیق یاناشا بیلریک؛ بو پاراگراف‌دا اوچ کره «باغ» سؤزجویو ایشله‌نیب، و سلمه خالانین داخماسی دا «باغین شیمالی حصارینا» سؤیکه‌نمیش‌دیر. نظره گلیر، هئچ اولماسا، سلمه خالا باغین یییه‌سی ده اولماسا، باغا قوروقچودور. بو اوزدن اوشاقلارین ساتاشدیقلاری «هئیوا ـ نار»، سلمه خالانین قورودوغو باغین باری سانیلیر.

آنجاق بو آچیلیش یالنیز باغ کلمه‌سی ایله دئییل، باشقا شئیلر ده وار. ساده‌جه سلمه خالانین «چَرقد بویدا داخما»سینین هاردا اولماغینی آنلاتان جومله‌لرده قورخونج تصویر وار: «قاش قارالاندا شیریم یولو اودان نهنگه بنزه‌ییردی». بو بنزه‌تمه اؤیکونون ایلک و ایکینجی بؤلومونه گؤره یئرسیز بیر بنزه‌تمه‌دیر، نه ایسه اوچونجو بؤلومه گلینجه گؤرونور نه‌قدر یئرینه اوتوروبدور. پاراگرافین سون جومله‌سی بو قورخونج تمثیلدن سونرا سلمه خالانین داخماسینی، دئمک یاشاییشا دیره‌نه‌جک دیره‌یی، «باغین حصارینا سؤیکه‌نمیش»دیر. سلمه خالانین ایچینده یاشادیغی ائو، اونون بوتون وارلیغی گؤسترن ائو، «باغ»ـا ـ ایچینده بارلی بوداقلی، «هئیوالی ـ نارلی» آغاجلار اولان باغا ـ سؤیکه‌نیر؛ بو جومله سلمه خالانین «آمان زامانی ایکی قیزی. دوزگون آندی ایکی بالاسی‌نین جانی» اولدوغونو داشیییر اؤزونده. داها دا آچیق دانیشسام، بو جومله سلمه خالانین یاشام دورومونو («چَرقد بویدا داخما») و اونو یاشاما باغلادیغی نه‌دنلرینی (هئیوا و نار آدلی قیزلاری، یاشام باغینین میوه‌لری) سرگیله‌ییر.

یاپییا دایالی اؤیکو، ایلک سؤزجویوندن بئله، اوستونده فیکیرله‌شمیش و هر جومله‌سینه پیلان تؤکولموش اولمالی‌دیر؛ باشلانیش جومله‌لر بیر بوتونلویون ویترینی ساییلیر و بو اؤیکو باشاریلی باشلانیشی ایله اوجومله اؤیکولردن‌دیر. بالاجا ایکی جومله‌لی بیر پاراگراف اؤیکونون باشلانیشیندا، دئمک اولار اؤیکونون بوتونلویونو اؤزونده داشیییر و باجاریب‌دیر داها ایلک سؤزجوک‌لریندن آماجینا یاردیم ائتسین.

  • شریف مردی

مقاله


دیکتاتورلوغا دؤزمه‌ین قاپی!

اَدبیات ایله اَدبی تنقیدین گئدیش سوره‌جی اوزره

شریف مردی

«تنقید بیلیم دئییل. بیلیم معنالار اوزه‌رینده چالیشیر. تنقید معنالاری اوره‌تیر.»

رولان بارت

اَدبی تنقیدین هاردان باشلانیب ایندییه کیمی و داها سونرالار هارا واراجاغی قونودا چوخلو یازیلیب؛ آنجاق ادبی تنقید اؤز قارینداشیندان، ادبیات‌دان، آیریلان دئییلدیر هئچ زامان. رولان بارت، تنقیدی یازیلمیش اثردن آلان معنایا اؤزللیک وئرمه، اؤزل معنا تؤره‌تمه بیلیر. باشقا سؤزله تنقید بیلیم‌له اوخوماق آراسی بیر آلاندادیر بارت‌جا[1]. نه ایسه اَدبیات‌لا تنقید آراسیندا بؤیوک اورتاقلیق وار: هر ایکیسینین آماجی اوتوریته‌دن قاچماق، اونو چؤکورتمک‌دیر. سیاوش جمادی «درآمد به تبارشناسی رمان و نقد ادبی[2]» یازیسیندا، اَدبیاتین اوتوریته‌نی داغیتما سوره‌جینی آچیقلارکن، نئجه قوتسال متن‌لرین و اونو یوزان کیلیسا تشکیلاتی اوتوریته‌سیندن قاچما آماجی ایله اَدبیاتین اؤزه‌للـه‌شمه‌سیندن و یازارلارین کلاسیک اثرلره، اؤزه‌للیک‌له یونان و روم اَدبیاتینا اوز توتماسیندان دئمیش و سونرا یازارین معنا قونوسوندا اوتوریته مرکزینده اوتورماسینی، داها سونراسی اَدبی تنقیدین بو یازار اوتوریته‌سیندن قاچماغی یاخشیجا آچیقلامیشدیر. مقاله‌نین یازاری، رولان بارتین «مؤلفین اؤلومو» قورامینا توخونموش (قورام دئییل ده بیر چاغیریش‌دیر دئییر بو!) و خوش دیل‌له بارتین مؤلفه قبیر قازماغینی دا یئنی بیر اوتوریته تؤره‌تمک کیمی بیلمیش: بوندان قاباق یازار معنا اوزه‌رینده آللاهلیق ائدیردیسه بوندان سونرا تانریلیق سیراسی اوخوجو/لار/ـا چاتیر، و کیمسه‌یه بویون اَیمه‌دن معنا تؤره‌تمک‌ده چاپدیران اوخودوجودور. آماجیم او مقاله‌نین آچیقلاماسی یوخسا اؤزه‌تینی گتیرمک دئییل‌دیر. میشئل فوکو[3] ایسه «مؤلف نه‌دیر؟[4]» آدلی مقاله‌سینده مؤلفه بیر نسنه کیمی یاناشیر. آنجاق اومبئرتو ائکو[5]، بارت‌دان سونرا اَن تانینمیش گؤسترگه‌بیلیم‌چی و ایتالییان دوشونور، «تاویل و آشیری تاویل[6]» آدلی مقاله‌سینده متنه گؤره معنا تؤره‌تمک‌ده اوخوجویا سینیرسیزلیق حاققی وئرمیر. بو آرا مؤلفه قونوم وئرمک یوخسا اونو یئریندن جایدیرماق، یوخ ائتمک و یئرینه منتقدی یوخسا اوخوجونو سالام صالاوات‌لا اَیله‌شدیرمک، چوخلو چلیشکی‌لر و دارتیشمالار یارادیب، ایش ده ائله اوتوریته مرکزینی داغیتماق‌دان قایناقلانمیشدیر هر حالدا[7].

 بئله ایسه اَدبیات و اونون قارداشی، اَدبی تنقید، بوتونلوک‌له اینجه صنعت و تنقید، نئچه‌سس‌لی‌لیک‌دن یارانان‌دیر. اوتوریته‌یه قاپسانمیش دورومدا اینجه صنعت یوخ اولوب چورومه‌لی، آیاق آلتیندا اوتوریته مرکزینین «آفرین آفرین» یوخسا اَه توفو ایله قارشیلاناجاق‌دیر. دوزو داها اینجه صنعتین دورومو و قونومو دَییشیلیب‌دیر؛ متن و اثرین تکجه‌ـ‌معنالی اولدوغو و اونون قوتسال اولماسی چاغدان کئچمیشیک. بئله ایسه متنه معنا یاراتماق و یوزماق داها متنین اؤزوندن اولموشدور. اَدبیات و اونون اوزه‌رینه یازیلان تنقید تک‌باخیشلیلیغی گؤتوره بیلمز؛ اولاسی دا دئییل. ایلگینج شئی بودورکی اوتوریته‌یه قاپسانمیش دوروم/توپلومدا مؤلف و بعضن داها گولونج اولان، بو دورومون منتقیدی ده اؤز اوتوریته‌سیندن جانی، مالی و سؤزو ایله ساوونماقدادیر و اؤزونه خیردا دیکتاتورچولوق توکانی آچیر؛ بئله بیر دونیادا ادبیات یوخسا تنقید هئچ زامان دیرچه‌لیب گَلیشمز. ادبیات، نئجه‌کی اونونلا یاناشی آیاقلاشان تنقید، اؤز قونوموندا اوتورماق، آیاق توتوب یئریمک ایسته‌ییرسه باخیش فرقلیلیک‌لرینه دؤزمه‌لی‌دیر. اینجه صنعت دئموکراسی ایله اوغراشان اؤلکه‌ده دوغرولا بیلر. بوردا منم‌ـ‌منم‌دن سؤز گئدیرسه اَدبیات و اینجه صنعتین اؤلومونه قول قویولماق‌دیر[8]. اینجه صنعت دیکتاتورلوغا بویون اَیمه‌ین صنعت‌دیر. بیری بیرینین سؤزونو قاوراماسینا (دَرک) تلاشلانمانین چاغیندا تنقید یارانا بیلر.

اَدبی تنقید نه‌دیر او زامان؟ بو سورغونون اوزه‌رینده کیتابلار یازیلیب، دارتیشیلان سؤزلر اولوب.. اونون مانع و جامع تعریفه سیغماماسیندان دانیشان اولوب.. بلکه تنقید یول‌لاریندان یوخسا تنقیده یاخینلاشما تورلریندن دانیشیلسا داها آچیق آیدین سؤزلر اورتایا قویولار! بو قونودا ایسه چوخلو کیتابلار یازیلیب، درسلیک‌لر ساهمانلانیب و اَلده‌دیر ده هامیسی. بو اوزدن بئله ده سوروشا بیلَریک: اَدبی تنقید نه اوچون اولمالی‌دیر؟ آماجی نه‌دیر؟ نئجه اولمالی؟

ماتییو آرنولد[9] اَدبی تنقیدی «غرض‌سیز چالیشمالار، اَن یاخشی ائییتیم‌لر و فیکیرلری دونیادا یایماق اوچون[10]» تعریف ائتمیشدیر. غرض‌سیزلیک بیلیریک ایمکانسیزدیر، بونون پیس یؤنو اولاراق یاخشی یؤنو ده اولمالی‌دیر. جومله‌نین قالانینا کئچیریک‌سه دیکتاتورلوق کؤلگه‌سی یئنه اؤزونو گؤسترمک‌ده‌دیر بو تعریف‌ده. یاخیشی ائییتیم و فیکیری کیم بللی ائده‌جک‌دیر گؤره‌سن؟ و نه‌دیر اَصلن یاخشی ائییتیم؟ اَدبیات و اَدبی تنقید ایسه بو کؤلگه‌نی یوخ ائتمک ایسته‌ییر. 19جو یوز ایلین اَدبی منتقیدین بو جومله‌سیندن اَدبی اثرین چؤزولمه‌سی و یاخشی‌ـ‌پیسین بلله‌ندیریلمه‌سی ده آلینیر.

سؤز ده ائله اثرین چؤزمه‌سینده‌دیر: اوتوریته کؤلگه‌سیندن قاچان اَدبیات اؤزونه یئنی بیر اوتوریته یاراتمیشدیر و اؤزونو اَثرین و معنانین تکجه آللاهی بیلیردی؛ بارت‌دان داها چوخ قاباق، اَسکی یونان فیلسوفلاریندا بیله، مؤلفین معنایا یییه دورماسینا قارشی چیخمیشدیلار. رولان بارت بو سؤزلری بیر یئره ییغیب «مؤلفین اؤلومو» بیلدیریسینی یایدی. مؤلف اَثرینی یایاندان سونرا باسدیریلسا داها اَلی اَثردن چیخان یوروم‌ـ‌یوزوم‌دان باغلی اولاجاق. بو سیرادا مؤلف‌دن آیریلیب یالنیز اَثرین اؤزونه دیققت یئتریمک، «فورمالیست‌لر» یوخسا «یئنی تنقید» کیمی آخیملار اوزه چیخاردی. مؤلفی بوراخیرکن اَثری ده اؤز قونوموندان، اولوشدوغو دورومدان، اؤز توپلوموندان بیله آییردی. یالنیز و یالنیز متنین اؤزو، جومله‌لری ایله، سؤزجوک‌لری و یازیلیش طرزی بیله اؤنم تاپدی[11]. ایش او یئره گلدی مؤلفی باسدیریب اوخوجونو دیکه‌لتدی تاخت اوسته. «آلیملاما ائسته‌تییی[12]» بو آرا اؤزونه یئر قازاندی..

آنجاق اَدبی تنقیدین گؤره‌وی اوتوریته مرکزینی داغیتماق‌دیرسا یئنه متنه قاییدیب، متن‌ده اولان، یازارین اؤزو بیله خبری اولمادان، متنی قاپسامیش ایدئولوژینی چؤزمک گره‌کیردی. ایدئولوژی دیکتاتورلوق یاپیسی اولان توپلوم/باخیش/دورومون دایاق دیره‌یی‌دیر. بونونلا بئله «مارکسیزم تنقیدی»، «فئمئنیزم تنقیدی» و... اوزه چیخدی و اثرین اوزه‌رینه کؤلگه سالان ایدئولوژی‌لرین چؤزمه‌سی ایله تک‌باخیشلیلیق آلتیندان بویون قاچیریردیلار. بونلار هره‌سی بیر باخیش اولاراق متنین ایچینده و متن اونون ایچینده چابالایان باخیشین آچیقلاماغینی آماجلاییردیلار. ایدئولوژی اونا اویموشلاری ائله اویدورور کی بیلمه‌سینلر اویدورولوبلار؛ بو اوزدن اَدبی تنقید بو طرز یاخینلاشماقلا او ایدئولوژینین چؤزمه‌سینی آماجلاییب، اوتوریته مرکزینی داغیتماق ایسته‌ییر.

نه ایسه بعضن بئله سویوت و سرت یاخینلاشمالاردا، اؤزه‌للیک‌له «یئنی تنقید» کیمی اَدبی تنقیدلر، متنی اولوشدوغو زمینه‌سیندن آییریردی و چاش‌ـ‌باش ووران معنا دا تؤره‌دیردی اونا. بو اوزدن بیر داها یازارین و متنین یارانما اولایلارینا و یاپیلارینا یئنیدن دیققت یئتریمک‌له «یئنی تاریخسل‌چیلیق» کیمی قوراملار دا قونوم تاپدیلار.

هر حالدا بو چکیش برکیش‌له بعضن اَثرین یاخشی‌ـ‌پیسلییی اونودولور، منتقید بیر چؤزومله‌ییجی اولور یالنیز. بعضن ائله اولوردوکی منتقید هئچ بئله قونولارا گیرمک ایسته‌میردی؛ بئله‌ـ‌بئله گیریش‌لره ده قارشی دوروردو. نه ایسه یئنه بو سورغولار اؤز یئرینده ایدی. اَدبی اَثر هانسی اَثردیر؟ اَثر یاخشی‌می پیس‌می؟ کیم بونلاری آچیقلایا بیلر؟! اَصلن اَثر اَدبی‌دیرمی؟ اَلبته یئرسیزـ‌یئرسیز و نه‌دن‌لره دایانمایان نظر وئرمه‌لر هئچ زامان دوز اولمازدی. آنجاق سؤزجوک‌جه critic یونانجا kritikos سؤزجویوندن آلینمیش "ژوری هئیأتیندن حوکمو اعلام ائدن کیمسه" آنلامیندا؛ نقد ایسه "دوزو اَیری‌دن سئچمه" اولماقلا منتقیده دَیرله‌ندیرمه حاققی دا وئریله بیلر. نوئل کارول[13]، آمئریکالی فیلسوف، کیتابیندا[14] ایشاردیغی کیمی، اَثرین یاخشی یوخسا پیس‌لییینه سؤز آتان منتقد نئچه زمینه‌ده گره‌یینجه اوزمان اولمالی‌دیر دئییر ده، آنجاق اَثرین منتقید وَریندن دَیرله‌ندیرمه‌سیندن کئچه‌ممیر. سؤز بوردادیر: دَیرله‌ندیرمه حاققی اونا وئریلن کیمسه دیکتاتورلوغا ساری سوزه‌ممزمی؟ تنقید اؤزو اوتوریته آلتیندان قاچماق ایسته‌ییردی؛ بئله ایسه منتقید اؤزو یئنی دیکتاتورلوق قورا بیلمزمی؟ قورار دا چؤزر ده دیکتاتولوق یاپینی! آنجاق بو قاپی دیکتاتورلوغا دؤزن قاپیلاردان دئییل. نقد یاپیسی دیکتاتورلوق گؤتورمز بیر یاپیدیر.



[1] Roland Barthes, Criticism and Truth, trans. Katrine Pilcher Kenueman, London, Continuum, 2004, p. 32.

[2]  سیاوش جمادی، انکار حضور دیگری، انتشارات ققنوس، 1394، ص 9ـ68.

[3] Michel Foucault (1926-1984)

[4] The Essential Works of Michel Foucault 1959-1988, vol. 2, Aesthertics: Method and Epistemology, Ed. James Faubion, trans. Robert Hurley et al. (New York Press, 1998)

[5] Umberto Eco (1932- )

[6] Umberto Eco, Richard Rorty, Jonathan Culler and Christine Brook-Rose, interpretation and overinterpretation, Ed. Sefan Collini, Cambridge University Press, 1992 (1994), pp. 23-67.

[7]   20جی یوز ایلده ادبی تنقید اؤزونو اوزه‌رینده چالیشدیغی و چؤزدویو یازیلمیش اثرلرله ائش توتموش. چوخلو منتقدلر اؤزلری بؤیوک یازار دا اولموش‌دور.

[8]   نثر منیم‌له باشلانمیش، شعر منیم شعرلریمه دایالی آیاق توتوب.. بئله بئله لاخلاق سؤزلر مؤلفین اؤز آغزیندان ائشیدیلن چاغدا همن دیکتاتورلوغون درین قاتلارا ایشله‌مه‌سیندن خبر وئریر. دئمک اوتوریته‌دن قاچان آدام اؤزو یئنی دیکتاتورلوق قوروب. (اؤز قولاغیملا ائشیتدیییم سؤزلردن‌دیر بو بیزیم گلیشمه‌میش اؤلکه‌میزده!) هئچ کیم ائتکیلی اثرلری یوخسا آددیملاری دانماق ایسته‌میر.

[9] Matthew Arnold (1822-1888)

[10]  چارز برسلر، درآمدی بر نظریه‌ها و روش‌های نقد ادبی، مترجم مصطفی عابدینی فرد، انتشارات نیلوفر، 1393، ص. 28.

[11]  شعرین و نثرین بیچیم قونوسونا توخوندولار.. جومله هاردان باشلانیب، هاردا بیتیب.. هاردا آرا وئریلیب..

[12] Reader response criticism (Alımlama estetiği)

[13] Noël Carroll (1947- )

[14] Noël Carroll, On Criticism, London, Routledge, 2009.

  • شریف مردی