سؤیلم‌لر آراسی دونیالارمی‌دیر ایکی بیربیرینه تاققیشان قاتار، یوخسا بیر سؤیلمین قاتاری‌می؟
«قاراچوخا» رومانیندا اورتایا قویولان سؤزو دیدیرکن..
شریف مردی
«ایندی هر زامان مئح یئلی داغلاردا اَسنده ایلقار عمی یادیوا دوشر. هر ناغیلدا، هر تیرینگه‌ده هر سازدا، هر سؤزده، هر آخشام چاغی گونش قیزیللانیبان باتاندا، هر بیر دان ایشیغی سوزنده، هر بیر شیرران سویون شاریلتیسیندا، هر بیر یول گئدیشینده، هر دؤنه تورپاق نوبارچالیق ایی وئرنده، هر بیر اود یاناندا.. بوغازیوی حزین بیر قهَر سیخاندا، اوشاقلار تکین هر یول سئویننده بیرجه لحظه ایلقار یادیوا دوشر.»
«قاراچوخا» رومانینین سون سؤزلَریدیر بونلار. و بوتون سؤزلرینین سونوجو اولان «سن او اوره‌ییوی تاپیبسان؛ دؤیوندوکجه سن دیریسن.» رومانین بوتون ایچسَللییینی ایچَرن جومله‌دیر. سنده چیرپینان «او»یا اولاشماق؛ اونو تاپیب اؤزونده دیری ساخلاماق. سن ایشاریلان «او»نو تاپیبسان‌سا دیری وارلیقسان. روماندا آیین (اوسطوره‌وی) وارلیغی، دوشونجه‌نی، اینانجی تمثیل ائدن بو «او» ایسه ایلقار عمی‌ده گؤستریلمک‌ده‌دیر.
«قاراچوخا» 1373ده یاییلمیش گؤزل رومانلاریمیزداندیر. و بیر منتقد کیمی یاناشسام بو اثره سؤزلریمین سونوجو اولان بودور: قاراچوخا ایران ادبیاتینین تورک قولوندا یازیلان شاه اثر رومانلاریمیزداندیر؛ و دئیه ده بیلرم تکباشینا ادبیات مئیدانیندا آت چاپدیرانلارداندیر بو رومان. «ناصر منظوری» یازدیغی رومانین ایکینجی چاپی دا 1385ده یاییلدی. ایکی بؤلوم و هر بؤلوم یئددی آلت‌بؤلومدن اولوشموشدور بو رومان؛ هر آلت‌بؤلوم ایسه اوچ اولدوزلا بیربیریندن آیریلمیشدیر. بو اوزدن بوردا گلن بوتون سؤزلر رومانین ایکینجی چاپینا قاییدیر.
آنلاتی بیچیمی
یازارین ایکینجی چاپین اؤن سؤزونده «بیر یازار، بیر اوخوجو، یوخسا بیر تنقیدچی!» باشلیقلا آچیقلادیغی آنلاتی بیچیمینه باخمایاراق رومانین آنلاتیجیسی «سینیرلی هر شئی بیلن آنلاتیجی[1]»دیر کی «سن»ی مخاطب توتموش و «او» ضمیری یئرینه «سن» ایشله‌دیب! (بونو دا دئیه بیلَریک: آنلاتیجی «من» یئرینه «سن» قویوبدور! و آچی اوّل شخصین آچیسیدیر) یالنیز اوچونجو و دؤردونجو آلتبؤلومده (13دن 16نجی صفحه‌یه قدر) «او» ضمیری قوربَته گئدن کیمسه‌نین یئرینه اوتورموش و «سن»دن دانیشمیر. بو ایکی آلتبؤلومده، آنلاتیجی دیشاریدان گؤروب‌دئین بیریسیدیر یالنیز.
آنلاتیجی یالنیز «سن»ین باشیندان کئچنلری بیلیر؛ «سن»ین دوشوندوکلرینی بیلیر. هر شئیی «سن» کاراکتئریندن بیلیر، آنجاق «ایلقار عمی»دن یالنیز ائشیتدیکلرینی و گؤردوکلرینی دئییر؛ بو اوزدن سینیرلیدیر بیلدیکلرینده.
بوتونلوکله «قاراچوخا» رومانین آنلاتی بیچیمی اوچ یئره بؤلونموشدور: 1ـ سینیرلی هر شئی بیلن آنلاتیجینین آنلاتیسی؛ 2ـ هر شئی بیلن آنلاتیجینین آنلاتیسی؛ 3ـ گیومه آراسیندا گلن، ایلقار عمینین دانیشدیغی سؤزلر. نه ایسه یازار «سن»ی مخاطب توتدوغوندان (یازار اولاراق و دوشونجه‌سینی پایلاشماق اوچون) اَلی آچیقدیر اؤز سؤزلرینی دئمه‌یه. بو اوزدن بعضن یازار اوخوجو اوچون اؤز سؤزلرینی دئییر و بو سؤزلر روماندان دیشاری [خارج] سؤزلردیر! بعضن «سن»ین باشیندان کئچنلری و باشقا کاراکتئرلرین سؤزنو رومانین آنلاتیسینی ایره‌لی سورمک اوچون آنلاتیر.
کاراکتئرلر و تئم‌لر
روماندا ایکی باش‌کاراکتئر وار. «قوربته گئدن کیمسه» و «سن» (کی قوربتدن قاییدیر!) ایکیسی ده قاتارا مینیب؛ «شیخ صفی» دایاناغینا گئدن و «شیخ صفی» دایاناغیندان گلن قاتارلارین بیربیرینه توققوشماقلاری ایله ایکی کاراکتئر بیرله‌شیب، «سن»ی اولوشدورورلار. و ایکینجی کاراکتئر ایسه «ایلقار عمی»دیر.
«سن» اؤز وارلیغینی، کئچمیشینی ایتیرن و «قوربته گئدن کیمسه»دیر؛ نه ایسه رومانین گئدیشینده «ایلقار عمی»، آیین دوشونجه، کئچمیش و دوغانی تمثیل ائدن وارلیق ایله تانیشیر. بو آرادا «اوجا بوی کامال»، «پؤهروز عمی»، «قاراچوخا»، «اووسونچو»، «سورگونلوک» و «قیزلار»دان دا سؤز گئدیر. کئچمیش اولایلاردان، اینانجلاردان، تورپاقدان، سودان و هاوادان دانیشیلیر. بیر بئله قونو بیر قورتوم سو ایچیم قدر دایانیب سونرا یانیندان اؤتور یازار؛ بعضن هئچ بیرینه توخونمادان یالنیز ایشارمیش کیمی و اؤزللیکلرینی ساییب کئچیر قاباغیندان. بیر تئمی یئرینه اوتورتماق اوچون موتیفلر تیکرار اولمالی، جان وئرمه‌لی.. آنجاق اؤتَری باخیشلا هامیسینین اوستوندن کئچیلمیشدیر.
آچیلیش
قاتارین گون باتانا ساری یاواش یاواش یولا دوشمه‌یی ایله رومان باشلانیر. قاتارین شهَردن اوزاقلاشماسی ایله شهَرین «جینقیرتیسی دا چیخمیردی. یئنه ده قاتارا، قاتارداکیلارا مغرور مغرور باخیردی». آنجاق مغرور مغرور یئرینده دوروکن «سایمازدان سوسور» شهَر. دوغانین، تورپاغین، سویون و مئهین سسله‌ندییی یئرده؛ اوسطوره‌نین دیله گلدییی یئرده سوسمالیدیر سانکی شهَر. سونرا یولون قوربتی، یوللارا سورگون دوشن، یولون آواراسی اولان «اوجا بوی کامال»ی یادا سالیر. بوراجاق شهَرین سوسماسی ایله آیریلیریق شهَردن. وارلیغیندان، کئچمیشیندن و دوغادان (اسطوره ایله برابر) آیریلمیش «سن»، شهَرین ایچینده ایتیب باتمیش، ایندی ایسه بیر پارا ندن‌لره گؤره کندینه قاییدیر. هم داریخدیریجی هم سئویندیریجی دورومدور بو آیریلماق. اؤزللیکله ایلک بؤلومون سؤزجوک اویناییشی؛ سوسماق ایله چیرپینتینی آندیریر آدامدا. اوجو حئییفسه‌نیر بئله گؤزل باشلانیش و سؤزجوک سؤزجوک آنلار اوستونده دیره‌نیب گؤزل یارادیلیشین آردی نییه گلمه‌ییبدیر رومانین قالانیندا؟ روماندا ایره‌لیلرکن آنلاتی دا یئیین اولور سانکی؛ اولایلاری، دانیشیقلاری سطحی آنلاتیلیر؛ اؤزللیکله «قیزلار» قونوسوندا.
قاتار گئدیرکن آنلاتینین آچیسی دَییشیر و «قوربته گئدن کیمسه»نین یولادوشمه‌سیندن (کئچمیش زاماندا) دئییر؛ سونرا بو ایکی قاتار تاققیشیر؛ بیرله‌شیرلر ایکی یولچو. «سن» یولدا یانلیش دوراقدا دوشدویوندن ایلقار عمی‌یه توش گلیر؛ بیر پارا سؤزلر گئدیر بو آرادا؛ ایلقار عمینین بلَدچیلییی ایله کندینه یئتیشیر. یولونو آزمیش بیریسی اوسطوره‌لره قاریشان و دوغا ایله دوغما اولانلا، یولا گلیر دئیه ده بیلَریک. آنجاق ایکینجی بؤلومده آنلاتی کئچیر «ایلقار عمی»یه و اونون آغزیندان دانیشیلیر..
یازار اوچونجو و دؤردونجو آلتبؤلومده «قوربته گئدن کیمسه»دن یازیرکن کئچمیش زامانی سئچیبدیر. آخی بو قوربته گئتمک و اؤزوندن، کئچمیشیندن و ائلیندن آیریلماق کئچمیشده اولوبدور و سونرالار قوربتدن قاییدان «سن»له بیرله‌شه‌جکدیر. ایندی ایسه ایندیکی زاماندان دانیشیر رومانین بوتونلویونده.
رومانین شیرین دیلی، آخیجی آنلاتیسی، اونون کئچمیش و دوغا ایله ایلگیده اولماغی وورغولایان ایچسَللییینی آپ آیدین سولارین آخیشی کیمی قاباغا آپارمیشدیر. پاستورال ادبیاتا عایید اولان بو رومانین گؤستردییی وارلیق، کیتابین اؤن سوزونده یازارین دیلیندن دئییلن، ایکی متقاطع آینادا گؤرونن آواند تصویردیر. بو تصویر یاری اوسطوره‌وی یاری رئال بیر وارلیق اولمالیدیر. قوربته گئدن کیمسه و قوربت‌ده اولان کیمسه، ایکیسی ده قاییدیب یولونو تاپمالی‌دیرلار. بو یولو دا دوغانین ایچینده اولان وارلیق، اوسطوره‌لرله یاشایان (سونوندا اؤزو ده اوسطوره‌یه قاووشان) وارلیق «سن»ـه گؤسترمه‌لیدیر. آنجاق بوتونلوکله اونا قاپیلماق دا کرگلی دئییل هئچ، اونون ایزی اوره‌یینده وار ایکن، او سنده چیرپینیرکن دیری وارلیقسان.
ائلیندن اوباسیندان اولان اینسان، اورک ائوینده سوره‌کلی اولاراق قاییتماقدادیر آنا یوردونا. بوتون تیرینگه‌لرده، بایاتیلاردا، ادبیاتدا گؤروروک بونو. بوردا ایسه «سن» آیری بهانه‌لرله دؤنسه ده، گئجه گؤزو باشقا بیر شئیلر تاپیر، کندده گؤره‌جه‌یی ایشی ده اونودور. قاییدیر آنجاق اؤزونده دیری اورک تاپیب و او دؤیوندوکجه اوره‌یینده دیریدیر. بوردا «سن» اؤزو ایله اوز ـ اوزه گلیر.
من؛ سن؛ بیز
ایلقار عمی ائلیندن اولموش، سورگونه دوشموش، بوتونلوکله اوسطوره‌یه قاپیلمیش وارلیقدیر و بونونچون بیتوو دئییل. قوربته گئدن کیمسه ایسه ائلیندن، کئچمیشیندن آیریلمیشدیر؛ بو دا بیتوو اولابیلمز. بونلارین بیربیرینه قاووشمالاری بیر اولمالاری دوزگون و بیتوو وارلیق اولوشدورا بیلر. نه ایسه بئله بیر وارلیغین اولوشماسیندا زورلاماق دئییل؛ آسیمیلاسیون وار! سن ایلقار عمی ایله دانیشیر، یاشارکن، ایسته‌مه‌دن وورولورسان آیین اینانجلارا، دوغایا. و «سن» اوقدر صمیمی آنلاتیلمیش کی «من»ـه، «بیز»ـه چئوریلیر؛ اوخوجو چتینلیک چکمه‌دن اؤزونو «سن»ین یئرینه قویابیلیر.
«پؤهروز عمی»نین ساعاتی
روماندا گؤزل بیر تصویر وار؛ «پؤهروز عمی»نین ساعاتینین دولانشی: «پؤهروز عمینین تاخچا ساآتی آنایین بیر ساآت ایدی. اوزون قولو آشاغی ایشلییه‌نده بیر روبع چکمَزیدی اون‌ایکیدن آلتی‌نین اوستونه گلردی. آمما یوخاری ایشلییه‌نده جانی چیخاردی؛ دوز قیرخ‌بئش دقیقه چکردی بلکه او یاریم ساآتی، آلتی‌نین اوستوندن اون‌ایکی‌یه، چاتسین» سانکی پؤهروز عمینین بو ساعاتی ایلک یاریم ساآتی ایشلَرکن کؤکوندن آیریلان، وارلیغیندان اوزاق دوشن، قوربته سورولن آدامی گؤسترمک‌ده‌دیر؛ اون‌بئش دقیقه ایچینده بیتیریر ایشینی، ائنیر آشاغی. نه ایسه ایکینجی یارینی قالخیرکن زورلانیر ائله‌بیل؛ چتینلیک چکیر، تلاشا قاپیلیر اؤزونه قاییتسین؛ دیری وارلیغینی تاپسین. بو ساآتین بونچلایین ایشله‌مه‌یینی آنلاتدیغیم شکیلده یوزماساق دا اؤزاؤزونه شیرین تصویردیر.
رومانین باشقا اؤنملی تئمی ایکی قاتارین بیربیرینه تاققیشماسیدیر. آرالاریندا چاتلاری اولان ایکی دونیانین بیربیرینه قاووشماسیدیر بو. و رومانین سونوندا آنلاتیلان سؤزون جانینا وارماق اوچون بو ایکی دونیا بیر اولمالیدیر؛ تاققیشمالیدیر. نه ایسه گؤره‌سن بو ایکی قاتار، ایکی بیربیریندن فرقلی دونیالاری گؤسترمک‌ده‌دیر یوخسا..
اؤن‌شرط وار..
آنجاق رومانین اؤتوردویو «دیریلیک» قاورامی و ایشاردیغی «سن او اوره‌ییوی تاپیبسان؛ دؤیوندوکجه سن دیریسن» سؤزونون بؤیوک اؤن شرطی [پیش‌شرط] وار. سن قاباقدان آیین دوشونجه‌لری، اینانجلاری یاشامیش یا ایچیندن چیخمیش اولمالیسان. قاییتماق ایسترسن‌سه، قوربته گئتمیش اولمالیسان اؤنجه. بو اوزدن کند آدامی کنده، کؤوشه‌نه، اودا، تورپاغا و سویا (اوسطوره و دوغایا) دؤنمک و اونو اؤز ایچینده یاشادیغی ایله، بوردا ایشاریلان دیریلییی تاپابیلر یالنیز. بئله بیر شئیلری دادمایان اونو خاطیرلایا دا بیلمز هئچ! قاتاردا اولان «گؤزل چالینمیش ساچلاری یاری پیرتلاشیق» کیشیلر آروادلار، یاری یوخولو، قاتارین ایچینده‌کی یولاجاقدان کئچیرلر و قوربتچینی وئجه آلمادان اونون باخیشینی دا سیرتیق سانیرلار اؤزلرینه.
بو شهَردن گلن (شهَردن شهره گئدن) یولچولار، تورپاغی، اودو، سویو، قوجا مئهی.. بوتون دوغانی، ایلقار عمی و کندلی قوربتچی کیمی دادیب دئنه‌مه‌ییبلر هئچ؛ بونلار نئجه او «دؤیونتو»یه، «دیریلیک»ـه وارا بیلرلر؟ اونسوز دا قوربتچی (شهَرلی اولور اولسون کندلی اولور اولسون) قوربته گئتدییی یئرده قریبدیر سوره‌کلی؛ داغا داشا، اوسطوره‌یه دؤنمکله وارلیق‌می بیتوولاشار گؤره‌سن؟ دیریلیک‌می تاپیلار؟ بوردا «سن» ایلقار عمینین یاردیمی ایله اؤز «من»لییینه قاییدیر. آمما بو «منلیک» ایتمیش منلیکدیر؛ تاپیشیر سوندا. ایکیسی ده بیر دیسکورسون ایچینده‌دیر. «قوربته گئدن» گرک «قوربتدن قاییدان»ـا تاققیشا و «دیری» وارلیق یارانا! دونیالار فرقلی دونیا دئییلدیر هئچ؛ بیر سؤیلمین ایچینده یاشایان آرالی آلاندیر یالنیز. بوردا اوسطوره‌یه دؤنمک اونو بیر داها یاشاماقدیر (و سونرالار اونون خاطیره‌سینی ساخلاماق) حالبوکی اوسطوره‌لره دؤنمک، اونلاری بیرداها یاشاماق (دئنه‌مک) دئییل، اولا دا بیلمز.