اون ایل بوندان قاباق، 1383، نیگار خیاوی «شهَرین جیریغیندا نیگار...» آدلی شعر کیتابینی یاییدی. اون ایل سونرا ایسه، 1392ده، رقیه کبیری «ایچیمده‌کی قیز» آدلی حیکایه توپلوسونو یاییما بوراخدی. ایکی دَیرلی یازارین آدلارینی چکدیییمدن باشقا کیتابلاری دا اولموش، اولاجاق دا؛ اوره‌کدن ایسته‌ییمدیر بو.
ایکی تورک قادین، ایران چرچیوه‌سینده چالیشان صنعتچیلردیر بونلار. دیللری و جینسلری اوچون قایغیلی و تانینمیش اینسانلار. خانم خیاوینین «الیمده اللی بارماق» شعر توپلوسوندا، «سو سوناسینا بنزر قیز» «کافتار بَی»لره پؤسکورمکده‌دیر سؤزلرینی. رقیه خانیم «تورک قادین اولاراق و اؤیکوچو، تورپاغیمین قادینلاریندان آنادیلیمده یازماق قایغیسی واریم» دئییر. یعنی قایغی اوزره اینجه صنعته یاناشان دا دئیه بیلَریک بلکه بونلارا! او اوزدن فئمئنیست‌یانا اَله‌شدیری آچیسی ایله یاناشساق ایکی دیَرلی شاعیر و اؤیکوچو صنعتیچیلرین اثرلرینه، اونلاری ایچَرن قادینسال دویغولارا راستلاشاریق بلکه.
توپلوموموزو چولغایان ائرکک اگه‌من[1] چرچیوه‌ده ایکی فئمئنیست قادین هانسی آچیدان قونویا باخماق ایسته‌میش؟ هانسی ائرکک اگه‌من یاپیملاری اَله‌شدیرمیش؟ قادینلاری نئجه گؤسترمیش؟ اثرلرین یاپیسی ائرکک اگه‌من‌می یوخسا اونو نقده چکمک‌می؟ باجارمیش‌می قادینا گلهنکسل باخیشی اؤتوب کئچسین؟ یوخسا اؤزو ده اثرینده یایغین ایدئولوژیده ایتیب باتمیش؟ آنجاق قویدوغوم سورولاری چؤزمک اوچون فئمئنیست‌یانا نقدین مئتودولوژیسی ایله یالنیزجا ایکی اثره (هر یازاردان بیرینه) گؤز گزدیرمک ایسته‌ییرم. هر حالدا فئمئنیست‌یانا باخیشلا متنه یاخینلاشماغین چئشیتلی قولو وار[2].
بللی‌دیر آدلارینی گتیردیییم یازارلارین بوتون اثرلرینه یاناشماق ساده‌جه بیر یازیدا اولماز؛ بونون اوچون ده بیر شعر نیگار خانیمدان و بیر اؤیکو رقیه خانیمدان سئچدیم. سئچدیییم بو اثرلرین اؤزللیک‌لری ایسه، ایکیسینین ده آنلاتیجیسی قادین و اونون داورانیشی حیات یولداشینین قارشسیندا اولماقلاریدیر. بوندان قاباق «قادینشاهلیقدا بوی آتان ائرککشاهلیق!» آدلی یازیمدا رقیه خانیمین «ایچیمده‌کی قیز» آدلی اؤیکوسونه، همن آدی داشییان کیتابیندا، فئمئنیست‌یانا گؤز گزدیرمیشم. اونو تیکرار ائتمک ایسته‌میرم دوغروسو. نه ایسه اؤتری باخیشلا بئله آچیقلایا بیلرم بو اؤیکونو:
اؤیکوده آنلاتیجی قادین اولاراق، چلیشکیلی دویغولاری ایله ائلچیسی قاباغیندادیر. قیز، ائلچیسی اولان «جوجه جاواد»ین آردیجا گئدیر. اونلار دانیشا دانیشا فرقلی دویغولار قیزین ایچیندن سسله‌نیر و «او دوداقلارلا اؤپولمک هوسی» قیزغین قیزغین ایچیندن قالخیر قیزین. «جوجه جاواد» نئجه دئیَرلر، قیزین فرقینده دئییلدیر هئچ! جینسل دویغولار قیزده‌دیرکی دالغالانیر! اوغلان «چوخ شستلی، بویلو بوخونلو» داغی ائنمک فیکرینده‌دیر یالنیز. و اؤیکونون سونونا چاتا چاتا، قیز بیردن ییخیلیر و اوغلانا ساری سورولور. اوغلانین آیاغینا دوشور دئیه ده بیلَریک. «کاش اونا توخوناسان» دئیه دئیه ایچیندن، قیزین اؤپولمک آرزیسی یئره یاخیر بیله‌سینی...
نیگار خانیمین «منیمله یاشایان کیشی!» آدلی شعری «شهَرین جیریغیندا نیگار...» کیتابیندا ایسه قادین شاعیردیر دویغولارینی حیات یولداشینا آنلاتیر. شعره گؤز گزدیرسک:
«نه یازیق کی،/ شاعیر آروادین وار... [...] شعریمده شیرین... شیرغان/ دادین وار...! [...] منی اؤلدورمه‌مه‌یه سؤز وئریبسن... [...] پئنجه‌یینین دوشن دویمه‌سینی ده/ اؤزون تیکدین!/ منی اوتاندیردین، مهربان باخیشینا بوکدین. [...] مطبخه گیریب،/ هر بوجاغیندا شعر گؤرموشم! [...] بیلیرم... باغیشلایاجاقسان!/ ... اوتاندیریب منی،/ شعریمه قولاق آساجاقسان!»
قادین شاعیرین اوره‌یی اؤز حیات یولداشینا یانیر؛ چونکو اونون آروادی شاعیردیر! اونوتمایاق بوتون «دویغولو» اینسانلارا توپلوم ایچره «شاعیر» دئیه سسله‌نمه وار. او اوزدن قادین اولماق، دویغوسال اولماق/داورانماق، دردینی آنلاتماغا چالیشان قادین اولماق، یعنی «شاعیر قادین» اولماق، یازیقلیق گتیرن اولماق دئمکدیر. اونون اَرینه اورک یاندیرماق لازیمدیر اؤزونه دئییل.
آمما اوتانماغا نه وارکی، آنجاق شاعیرین شعرینده اَری دادلی دادلی ایفاده اولونور. «شیرین شیرغان» دادی وار شعرینده. دئمک قادین شاعیر اؤز سؤزونو اونودوب اَریندن دئییر؛ دئمیش ده! کیشیسینی آنلاتیر یالنیز.
شاعیرین سویوق باخیشی، کال داورانیشی هامیسی اَرینین گولومسه‌مه‌یی ایله (اونون بؤیوکلویو ایله دئمک) باغیشلانیر. اؤز قیریلمیش دویمه‌سینی تیکمک‌له آروادینی اوتاندیریر، مهربان مهربان گولور. و مطبخه گیرمک شعر یازماق دئمکدیر! (مطبخ قادینین ایلهام قایناغی!) نه ایسه بونلارین هامیسی باغیشلانمالی سوچدورسا؛ شعر یازماق (سؤزونو دئمک!) شاعیر قادینا، باغیشلانمامالی ایمیش سانکی. اومار اومماز «بیلیرم... باغیشلایاجاقسان!» دئییر و اوتاندیراجاقسان دا «شعریمه قولاق آساجاقسان!».
گلهنکسل باخشیلا یاناشساق، «آروادی گرک گئجه کام آلیب، گونوز دؤیه‌سن» دئمه‌یه نه وارکی بو شعری ائشیدندن سونرا، میرت دا اولسا بئله. اَن آزی بئله بیر شئیلرین قوخوسو گلیر. «اؤلدورمه‌مه‌یه سؤز وئرمک»، «مطبخه گیریب/ هر بوجاغیندا شعر» گؤرمک، قادینی «اوتاندیریب» شعرینه (سؤزونه، دردینه، دویغولارینا) قولاق آسماق؛ سؤزو هارا آپاریب چیخارا بیلر گؤره‌سن؟
ائرکک کاراکتئر اورتادا اولدوغو اوچون قادین شخصیت اونون باشینا فیرلانا فیرلانا یارانمیش بو ایکی اثرده. «ایچیمده‌کی قیز» بیر اؤپوجوک دیله‌یی ایله ائرکه‌یین آیاغینا ییخیلیب ساریلیر، «منیمله یاشایان کیشی» ایسه شعرین، وارلیغین و دویغولارین بوتون قایناغی اولاراق یئر آلمیشدیر.
توخوندوغوم ایکی اثرین ایچسَللییی ائرکک اگه‌من‌می‌دیر؟ اؤزت اولاراق سؤزلریمی ییغیشدیرسام؛ بو ایکی اثرده قادیندان وئریلن دوروم ائشینین قاباغیندا بئله‌دیر: هوَسلی، هیجانلی؛ اوتانقاج؛ سیخینتی ایچینده چابالایان (سؤزونو دئیه بیلمه‌ین/سؤزو اولمایان)؛ گؤوَنسیز؛ باغیملی. و ائرکک کاراکتئرین اؤزللیک‌لری ایسه: بؤیوکلوک ائدن (بزرگوار)؛ شستلی بستلی/ ائنلی کورَکلی؛ سویوق؛ مرکزده اولان؛ باغیمسیز.
بئله‌لیک‌له هر ایکی اثری، یازارلارینین قایغیلارینا رغمن ائرکک اگه‌من ایدئولوژیسی قاپسامیشدیر. نه ایسه بلکه باشقا آچیدان دا یاناشا بیله‌ریک بو ایکی اثره. بیر داها اثردن باغیران سؤزلره یاخشیجا قولاق آسا بیلسک؛ بلکه سیخینتی ایچینده اولان قادینین باغیردیغی سؤزو، جیلخجاسینا دئیه بیلمه‌یه‌جک سؤزو ائویریب چئویرمه شکلینده دئمه‌یی ائشیده بیلریک!
«ایچیمده‌کی قیز» اؤیکوسونده، قیز دوغوردان ائرکک اگه‌من یاپییا اویماسا دا (ایچینده پؤسکورن بیریسی وار!) مجبورن گلهنکسل داورانیر. ائرکک اگه‌من یاپیلارا اعتیراضی وار، نه ایسه دیله گتیره بیلمیر. بو آرا:
هئچ بیلمیرم نه اولور. بیردن ییخیلیرام. یئرده اوزاناقلی وضعیت‌ده اونا ساری سوروشورم. ایچیمده‌کی قیز «کاش اونا توخوناسان» ـ دئییر. اوندان بیر آز قاباقدا بیر داشا توخونوب دایانیرام. [...] ایچیمده‌کی اورتایا آتیلیر. قول‌لاریمی توتوب، اونا ساری اوزالدیر. او ایسه بیر اَلی ایله کوره‌ییمدن، او بیری اَلی ایله ده اَلیمدن توتوب منی یئردن قالدیریر. ایستی نفسی اوزومه دَییر. دونموش یاناقلاریم قیزیشیر. پالتارلاریمین قارینی چیرپیرام. ایچیمده‌کی، آز قالیر آغلاسین.
اونا [جوجه جاوادا/ ائرکه‌یه] توخونماق یئرینه داشا توخونماق چاتیر قیزا. نه ایسه اوغلانین قوجاغینا یئتیشیر سونوندا. آمما ندن ایچینده‌کی قیز آز قالیر آغلاسین؟ دئمک کامیا یئتیشمیش و سئوینج آغلاماغی‌دیر بو. بلکه قیزین یاشادیغی اورتامی و اؤزللیکله گله‌نه‌یی نظره آلساق؛ خانم کبیرینین یاراتدیغی (اونو نقده چکدییی!) توپلوم ائله زویگش یول ساهمانلاییب کی گله‌نک‌لر زوروندا قیز ییخیلسین و ییخیلیرسا اوغلانا ساری سویروشسون.
آمما نظره گلیر بئله بیر سونوجا وارماق چوخ دا اؤیکونون بوتونلویو ایله بیر یئره سیغیشمیر. اؤزللیکله اؤیکونون سون بؤلومو، توپلومون بئله‌نچی نقده چکمه‌یینی گؤسترمیر. یعنی ایدئولوژیسینده قاریشیقلیق وار اؤیکونون. و اوغلان ائله سرت کی، قیز ییخیلمایینجا اونا ایستیلیک (ایسته‌یینه اؤنم) وئرمیر. دئمک هر ایکی جینس‌ده اولان جینسل دویغولار، بو اؤیکوده، قیزی او قدر سیخینتی ایچینده باسمیش کی، ساده‌جه اؤپوجوک هوه‌سی اونو (قادین جینسینی!) ییخاجاقدیر سونوندا؛ او دا ائرکه‌یین آیاغینا. بوردا توپلومدا اولان قیزا باسقی‌می نقد اولور یا قیزلارا «هوه‌سلی اولماقدان ساقین یوخسا ییخیلیرسان» دئمک ایسته‌ییر؟ اؤیکونون داوامی موسیقیلی و ایستی اورتامی اولدوغو اوچون نظره گلن «ائرکه‌یین قوجاغینداسان اگر، یاشام داها گؤزل اولاجاق» دئمه‌یه چالیشمیش! یعنی قیز ییخیلمادان هاوا سویوق، کولک کوشولده‌مه‌ده، یورغونلوق و تیتره‌ییب قورخماق وار. نه ایسه ائرکک کاراکتئر قیزی قوجاغینا آلینجا، داها گؤزل گؤرونتولر، گولوشلر وار. آرتیق آنلاتیچینین ایچینده‌کی قیز دا آغزی آچیلا قالمیش سوسور. ائرکک اگه‌من یاپیلاری اَله‌شدیریرکن، ایستر ایسته‌مز منتقد اؤزو ایچینه قاپیلمیشدیر.
«منیمله یاشایان کیشی!» شعرینه گلینجه، دوروم داها فرقلی‌دیر آرتیق. اؤزللیکله کیتابین آدی «شهرین جیریغیندا»ن «نیگار»دیر باغیریر سؤزلرینی. و بو ایمگه‌یه گؤز آتساق، سیخینتی ده اولان بیرینین سؤزلرینی دینله‌یه بیلریک بلکه.
«منیمله یاشایان کیشی!
یوللارینی پایلاشان کیشی!
نه یازیق کی،
شاعیر آروادین وار...»
کیشی! نه یازیق کی سنین آروادین شاعیردیر! شاعیر دئمک، سؤزلرینی گؤزل گؤزل سؤیله‌یه بیلمک دئمک! جسارتلی دئمک! یازیق کیشی، نه یازیقسان کی قارشیندا سؤزلرینی دئیه بیلن (بلکه ده طنز ایچینده آجی دیلی اولان!) آروادین وار. کیشی و توپلوم نه یازیق‌دیر کی اوردا «قادین شاعیر» اولونجا اونا اورک یانسین گرک. آیرونی[3] شعرین ایلک باشلانیشیندان یارانمیشدیر.
«آمما سئوین!
سئوین کی،
شعریمده شیرین... شیرغان
دادین وار...!»
«قادین شاعیر» سؤزلرینی دئمه‌یه اؤنجه اَرینه باج وئرمه مجبوریتینده‌دیر. قادین جینسی سؤزونو دئمه‌یه جیسارت ائدیرسه بو توپلومدا کیشیسیندن دانیشمالیدیر! قادین شاعیردیرسه شعرینده اونونلا یاشایان «کیشی شیرین... شیرغان» دادلی اولسون گرک. ائرکک اگه‌من ایدئولوژیده قادین کیشیسینین سؤزوندن چیخا بیلمز، جایماق یئری یوخ! اودورکی شاعیر ائرکک اگه‌من توپلومون سیمگه‌سی اولان اَرینه «سئوین» دئییر؛ آرتیق سندن و سنین شیرینلیییندن باشقا بیر سؤز دئمه‌یه‌جم.
شعرین قالانینی چؤزمه‌دن: بئله سونوجا نئجه وارا بیلَریک گؤرن؟ هاردان بَللیدیر سؤزلرین اؤزو یوخ ترسینی آنلاتماق ایسته‌میش شاعیر؟! بلکه شاعیر دوغرودان اوره‌یی شاعیر قادینلاری اولان کیشیلره یانیر؟ آجی طنزین نیشانه‌سی هاردادیر بو شعرین؟ آیرونیسی هاراسیندادیر؟
«گؤزلریمه باخیب،/ منی اؤلدورمه‌مه‌یه سؤز وئریبسن...» [...] گوله گوله بعضن،/ پئنجه‌یینین دوشن دویمه‌سینی ده اؤزون تیکدین!»
اؤلدورمک اوقدر ده قولای دئییلدیر. «سویوق باخیش»ین، «آجیقلی، کال داورانمانیش»ین سونوجو دا چتین اؤلدورمک اولار، ائرکک اگه‌من توپلومدا بئله. نه ایسه کیشی آروادینا سؤز وئریر اؤلدورمه‌سین اونو. بوندان آیدین آجی طنز اولا بیلرمی؟ اؤلدورمک قصدی اولان کیمسه آچیقجا آدامین گؤزونه باخیب «اؤلدوره‌جم سنی» دئیر یوخسا!؟ نه ایسه اَن بؤیوک بؤیوکلویو ده کیشی قادینین حاققیندا گؤرور و «گوله گوله بعضن پئنجه‌یینین دوشن دویمه‌سینی ده اؤزو» تیکیر. یعنی بو او قدر دئمه‌لی بیر اولایدیر کی «منی اوتاندیردین» بو ایشله! بو بؤیوک فداکارلیقلا. تعجب علامتی ده گئرچکدن گلمهلیدیر بئله ایشین قارشیسیندا. جیریقدا اولان وارلیقدان بئله سؤیله‌مکدن باشقا سؤزونو دینله‌ین ده اولماز آرتیق!
آنجاق هر بؤلوموندن آجی و دوشوندوروجو بوراسیدیر:
«منیمله یاشایان کیشی!
بو آخشام دا...
هه...! یئنه شعر یازمیشام...
مطبخه گیریب،
هر بوجاغیندا شعر گؤرموشم!»
ائرکک اگه‌من توپلومدا یاشاییش کیشینی دیشاری، قادینی ایسه ایچه‌ری، مطبخه ایسته‌میشدیرسه؛ «منیمله یاشایان کیشی!» دیقت ائت کی یئنه «مطبخه گیریب شعر یازمیشام...». سن مطبخی منه محبس ائدیبسن ده سؤزلریمی دئمیشم آنجاق. بو باسقییا اَییلمه‌میشم. آجی طنز دیلی شعرین سونوندا دا گؤزده‌دیر آچیقجاسینا. قادین شعره دؤنور، سؤزو وار، بونون قارشیسیندا کیشی (ائرکک اگه‌من توپلومو یامسیدان کیشی) اونا مینت قویاراق دینله‌ییر «... اوتاندیریب منی،/ شعریمه قولاق آساجاقسان!».
بئله ایسه خانم خیاوری «منیمله یاشایان کیشی!»نی تمثیل ائده‌رک، توپلومدا قادین اوزه‌رینده اولان بوتون باسقیلاری لاغا قویموش بیر دیلله سؤیله‌ییر. او «منیمله یاشایان» آنجاق بوللو بوللو فرقی اولان «کیشی»نی گؤزلجه تمثیل ائتمیشدیر شعرینده. توپلومون «جیریغیندا»دیلار قادینلار، سؤیله‌مک ایسته‌ییر بوتونلوکله. و بو توپلومون قادینلاری باسقی آلتیندا (جیریقدا) ساخلادیغینی نقد ائدیر.
قایناقلار:
خیاوی، نیگار. «شهَرین جیریغیندا نیگار...». تبریز، 1383.
ـ ـ ـ ـ . «الیمده اللی بارماق». یاشماق درگیسی: یاشماق سیرا کیتابلاری 20، 1386.
کبیری، رقیه. «ایچیمده‌کی قیز». نشر یاران، 1392.
ـ ـ ـ ـ . «جنس دومِ کدام جغرافیا؟». گؤزه‌نک، سایی 11، 7نجی ایل، (1393): 75 ـ 74.
مردی، شریف. «قادینشاهلیقدا بوی آتان ائرککشاهلیق».
[2] ادبی نقدین آخیملارینی تانیتدیران کیتابلاردا بوللو بوللو یاخینلاشما و متنه قارشی آراشدیرما مئتودو آچیقلانمیشدیر. پروفوسور حبیب (M. A. R. Rafey Habib)، A History of Literary Criticism آدلی کیتابیندا افلاطوندان بوگونکو گونوموزه گلن ادبی نقدین تاریخینی یازاراق، کیتابینین 26نجی بؤلومونده فئمئنیسم قورامینا توخونموش؛ اونو یالنیز ییرمینجی عصرین اولایی اولاراق سانمیر و اسکی یونانا باغلاییر کؤکونو؛ سافو (Sappho) و آریستوفانین (Aristophanes) ایشلرینده گؤرمک اولور دئییر. آنجاق عملی نقد اوچون Lois Tyson، Charles E. Bressler و Peter Barry یازدیغی کیتابلاریندا ایشاردیقلاری فئمئنیست‌یانا نقد بؤلوم‌لر (و اونلارین تانیتدیردیقلاری کیتابلار) یارارلیدیر. Lois Tyson و Charles E. Bresslerـینکیتابلاری ایراندا فارسجایا ("نظریه‌های نقد ادبی معاصر" و "درآمدی بر نظریه‌ها و روش‌های نقد ادبی") چئوریلمیشدیر.
[3] سؤزو یازار دئییر، آنجاق قصدی او سؤزدن اونون ترسیدیر، ایچینده طنزی ده وار. پارادوکسدان داها گئنیش آنلاملیدیر آیرونی. بو دئییمی آرتیق تانیماق اوچون Douglas Colin Muecke یازدیغی Irony کیتابینا باخا بیلرسیز (بو کیتاب فارسجایا چئوریلمیشدیر).
