جان آپدایک‌ین یاپیسال اینجه‌لمه یازماق اوچون آلتی قورالی:

 

آمئریکالی رومان و اؤیکو یازاری، شاعیر، اینجه‌صنعت و ادبیات اله‌شتیرمه‌نی، جان آپدایک، کیتابلارا یازدیغی ریویو ایله گؤزل میراث گئریده بوراخدی. اینجه‌لمه‌لرینی داها چوخ نیویورکئر درگی‌سینده یازان، جان آپدایک بوتون ریویولارینی ایکی کیتابدا (ساحیله ساریلماق 1983 و گرکلی مولاحیظه‌لر 2007) گتیرمیش. جان آپدایک‌ین یاپیسال اینجه‌لمه یازماق اوچون آلتی قورالی بونلاردیر:

1- یازارین نه ایش گؤرمک آرزوسوندا اولدوغونو آنلاماغا چالیشین و دئنه‌مه‌دیی شئیی باشارمادیغی ایچین اونو سوچلامایین.

2- کیتابین متنیندن ـ ان آزی بیر اوزون پارچا ـ گتیرین، بئله‌جه اینجه‌لمه‌نین اوخوجوسو اؤز ایزله‌مینی اولوشدورابیلر و اؤز ذوقونو آلابیلر.

3- کیتابین آچیقلاماسینی، کسیک قیریق آلینتیلار یئرینه کیتابدان اوزون بیر ایفاده گتیرمک‌له اونایلایین.

4- قونو اؤزه‌تینده ساکین اولون و سونونو وئرمه‌یین.

5- کیتابین باشاریسیز اولدوغونا قرار وئرسه‌نیز ده، او کیتابدان یوخسا یازارین باشقا کیتابلاریندان باشاریلی بیر میثال گتیرین. کیتابین باشاریسیزلیغینی آنلاماغا چالیشین. باشاریسیزلیق سیزین دئییل ده یازارین طرفیندن اولدوغونا آرخایین‌سینیز می؟

بو بئش سوموت قورالا باشقا سرسری بیر قورال داها اکله‌مک ایستَرسم:

6- سئومه‌دییینیز و یا دوستلوقدان دولایی خوشلاندیغینیز بیر کیتابین اینجه‌لمه‌یینی قبول ائتمه‌یین. اؤزونوزو هر هانکی بیر گله‌نه‌یین گؤزه‌تچیسی، هر هانکی بیر پارتی استانداردینین اویغولاییجیسی، ایدئولوژیک بیر دارتیشمانین ساواشچیسی، هر هانکی بیر ایصلاح مأمورو اولاراق خیال ائتمه‌یین. هئچ بیر زامان یازاری باشقا اونلو یازارلار یئرینه قویمایین. یازاری باشقا اله‌شتیرمنلر و اینجه‌لمه یازانلارین آراسیندا اولان ساواشدا بیر پییادا سرباز یئرینه قویمایین. یازارین اعتباری دئییل کیتابی اینجه‌له‌یین. سوچلاماق و یاساقلاماقدانسا اؤیمک و پایلاشماق داها یاخشی‌دیر. اینجه‌لمه یازان ایله اوخوجولارین آراسینداکی علاقه، بیر کیتابین اوخوماغیندا بعضی اولاسی لذتین وارساییمینا دایانیر؛ و بوتون آیریمچیلیقلاریمیز بو آماجا دوغرو اَییلمه‌لی‌دیر.

داغیتماغا دوغرو

«داغیتماغا دوغرو» 17 مقاله و ایکی اؤیکودن اولوشان بیر کیتاب‌دیر. بو ایکی اؤیکو کیتابین سونوندا، اک‌لر بؤلومونده، یازارلاری ایذنی ایله باشقا هئچ بیر یئرده چاپ اولمادیقلاری اوچون گلیب. اؤیکولرین بیری مرحوم محمد ملک‌نژاد و اوبیری ایسه حمید قرایی‌دن‌دیر.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

کیتابی ایچَرن 17 مقاله ایسه بعضن بیر کیتابین بوتونلویونه، بعضن ده یالنیز بیر حیکایه‌نین چؤزومو و قورولوشونا حصر اولونان مقاله‌لردیر. باشقا اوچ مقاله ایسه ادبی تنقیدین نه‌لییینه و گؤره‌وینه توخوناراق چوخ‌سسلی رومانین ایزینی آختاماقدادیر. «چوخ‌سسلیلیک؛ رومان؛ بیز» باشلیقلی مقاله بیزیم توپلوم‌دا بئله بیر رومانین دورومونا عایید سؤزلر اؤتورور؛ مقاله‌نین باشلانیشیندا اوخویورسونوز:

رومان باشقا دونیالاری قاورایان، باشقاسینی آنلایان، باشقاسینا مئیدان وئرن و باشقاسینی تانیماقلا اؤزونو تانیماغا چالیشان آلاندا دوغولابیلر. رومان سس‌لر ایچینده سس دئییل، سس‌لرین بیر دوزئیده اولدوغودور. سؤز آتماغا اولوشمور، سؤزلرین بیر یئره برابرجه ییغیلماغی‌دیر. سس‌لرین ائشیدیلمه‌سی‌دیر. بؤیوک روایت‌لرین آنلاتیسی دئییل، خیردا سس‌لرین بؤیوک قورولتایی‌دیر رومان. گوزگودور. سنی و باشقاسینی گؤسترن گوزگو. اولوشماق و گؤسترمک‌دیر رومان. گئج دوغولسا دا، اینجه‌صنعتین اَن گؤزل قولودور رومان. اینجه‌صنعت، گؤزللیک، و اَیله‌نجه‌یه گؤره یارانیر. وارلیغی وارلیق کیمی گؤسترمه‌یه چالیشیر رومان. گرچک‌لرله دولو یالان دونیادیر و یالانلاردان داشان گرچک‌دیر. دونیادیر رومان. هر کسین گؤروب، دئنه‌ییب یاشایابیلدییی دونیا. و ساده‌جه بیر آنلاتی‌دیر رومان، شیرین بیر آنلاتی. آجیلاری شیرینجه دادیزدیران‌دیر رومان.

کیتاب حکیم نظامی گنجه‌ای یاییم ائوی طرفیندن یاییملانمیشدیر.

یوخلوغون وارلیغی

یوخلوغون وارلیغی:

رولان بارت قوراملاشدیردیغی آنلاتی‌بیلم چرچیوه‌سینده «قیرمیزیم» و «سوموکلری قالمیشدی» حیکایه توپلوسونون اینجه‌له‌مه‌سی ایله، آنلاتی اوزره اؤزوتله‌دیی آنلام‌سال بیرئیلرین تانیتیمی

 

اؤزت

غفور امامی زاده خیاوی ایکینجی کیتابینی «سوموکلری قالمیشدی» باشلیغی ایله اوخوجو کوتله‌سینه سونموش؛ ایکی ایل اؤنجه ایسه، 1396دا، «قیرمیزیم» آدلی اؤیکو توپلوسونو یاییملامیشدی. بورادا آماجیم یازارین اؤیکولرینه تنقید گؤزو ایله باخاراق، فرانسیز گؤسترگه‌بیلیمچی و الشتیرمن، رولان بارت یؤنته‌می ایله آنلاتی بیلیم چرچیوه‌سینده اؤیکولرین یاپیسینی بلیرتیب، دولاییسی ایله بارت‌ین اؤنه سوردویو قیسا تانیتیملا اؤنوموزده اولان متنین «اوخورجا» یوخسا «یازارجا» اولدوغونو دارتیشاجام. آنجاق ایلک اؤنجه رولان بارت‌ین 1970ده یاییملادیغی اس/زد باشلیقلی کیتابیندا آنلاتی اوزرینده قوراملاشدیردیغی سونوجا اشاره ائدیب؛ ساووندوغو هر آنلاتینین توم قارماشیقلیقلارینا باخمایاراق بوتونلوکله بئش دوزگویله اؤرتوشدوردویونو آچیقلایاراق، همن دوزگولر اوزره قیسا تانیتیم وئره‌جه‌یم. تانیتیملارلا برابر آدینی چکدیییم آنلامسال بیرئیلرین قاوراییشی قولای اولسون دئیه سون ایللرده یاییملانمیش اؤیکو یوخسا رومانلاردان اؤرنکلر گیتره‌جه‌یم. ایره‌لیده ایسه غفور امامی زاده خیاوی‌نین هر ایکی اثرینین بیرر اؤیکولرینی قیسا اؤزتلری‌یله اله آلدیغیم یؤنتم دوغرولتوسوندا آچیقلایاراق، یازارین حیکایه‌لرینده یارارلاندیغی دوزگولری و ده یارارلانمادیقلارینی گؤستره‌جه‌یم.

مقاله‌نین سونوندا، اله آلدیغیم کیتابلارین اؤیکولرینین باشقا اؤزللیکلرینه قیساجا توخوناراق «جیلخ آنلاتی» قاورامینی ساوونوب، یازارین ایسه آنلاتیسیندا بو دوغرولتودا آددیملادیغینی وورغولایاجاغام.

آچار سؤزلر: رولان بارت، آنلامسال بیرئی، اوخورجا متن، یازارجا متن، قیرمیزیم، سوموکلری قالمیشدی

مقاله‌نین پی‌دی‌اف فورمونو بوردان ائندیرین.

کشف لذتی

پریسا میرزایی ماهر یازدیغی قیزیلی کاپ باشلیقلی اؤیکونون چؤزومو

اؤیکو فوتسال یاریشینین فینالینی و «قیزیلی کاپ» قازانماغی آنلاتیر. «پرستاری دانشکده‌سینین اوشاق‌لاری» مینی‌بوسدا «فوتسال سالونونا» گئدیب، اویناییب، ایکی «قول» ایله اویونو اوتورلار؛ اؤیکو بیتیر. اوچ کره فلاش‌بک ووراراق کئچمیشه قاییدیب آنلاتیچینین ذهنینده گؤرونتولر جانلانیر. اؤیکوده اوشاقلارین مینی‌بوسدا چیغیرباغیر سالماقدان و سالوندا ایسه اویونو اوتماقدان باشقا اؤزل بیر اولای باش وئرمیر؛ آنجاق بو دیتایللی آنلاتیدا نظره گلیر بیر شئیلر اولوشماقدا یوخسا بیر شئیلرین اولوشماغی آنلاتیلماقدادیر، نه ایسه هئچ بیر شئی اولوشمور. آنلاتینین گئدیشی مینی‌بوسدا اوشاقلارین داورانیشی و فوتسال سالونوندا ایسه یاریشمانین هارای هشیری ایله اؤنمسیز مساله‌لره توخونا توخونا قاباغا گئدیر. اؤیکونون آدی «قیزیلی کاپ» دا اولسا نظره گلمیر آنلاتی «کاپ» یوخسا «یاریشما»نین اطرافیندا دولانماق ایسته‌ین بیر آنلاتی اولا. بلکه دئمه‌مک و اشاره ائتمه‌مکله گیزلین بیر شئیلرین، اوخوجونون یاردیمی ایله، اوزه چیخارماق ایسته‌ییر! مینی‌بوس شولوقلوغو و اویونون هیجانی باشقا بیر زادی اؤرت‌باس ائدیر گؤره‌سن؟ اؤنجه آنلاتی بیچیمی و باشلانیشا باخیب سونرا اؤیکونون توتدوغو آماجی چؤزوب؛ آماجلادیغی یولون باشاریلی یوخسا باشاریسیز اولدوغونا گیره‌لیم.

اؤیکونون بوتونو، ایلک دؤرد جومله‌دن باشقا، بیرینجی شخصین باخیشیندان آنلاتیلیر. داها دقیق یاناشساق: اؤیکونون بیرینجی جومله‌سی آنلاتی آچیسینا اویمور و تک‌باشینا بیر جومله‌دیر؛ بونون نه‌دنی، اؤزو ده باشلانیشدا، سینما تئکنیکلری ائتکیسی اولابیلر. باشلانیشدا کامئرانین اوزاقدان بیر نوقطه‌یه یاخینلاشماسی، سانکی دیشاری عالمدن بیر نوقطه‌نی نظره آلیر، سونرا ایسه نظرده توتدوغو مینی‌بوسون اؤزللیکلرینی ساییر «پرستاری دانشکده‌سینین اوشاق‌لاری ایکی مینی‌بوس‌لا شهرین مرکزینده فوتسال سالونونا ساری گئدیرلر.» بیرینجی جومله‌ده آنلاتیچی اؤزو یوخدور و دیشاریدان آنلاتیلان بیر جومله‌دیر. پاراگرافین سونلاریندا «بیزیم مینی‌بوس» آرایا گلینجه «آچی» دَییشیر. دیشاریدان ایچَرییه گیرن بیر باشلانیش! بئله بیر تمهید، اؤیکونون باشلانیشیندا، گئنیش آچیدان دارالاراق اؤزل آچییا گیریب، اؤیکویه اؤزللیک باغیشلاییب بیر جور ائستئتیک لذتینی ده دادیزدیرا بیلر. آنجاق بؤیله «آچی دَییشمه» یالنیشلیق و دیققتسیزلیکدن ده دولایی اولابیلر هر حالدا.

ایلک پاراگرافین آنلاتی بیچیمی، دیشاری آچیدان ایچَری آچییا کئچمه‌یین، باشقا بیر نه‌دنی و یؤنو ده اولابیلر: بو، اؤیکونون بوتونلویونده یاتان تئمی وورغولاییر. دئدیییم کیمی، اؤیکو ایکی قاتلی بیر اؤیکودور؛ اوست و بللی‌جه گؤز اؤنونده اولان قاتین آنلاتیسینین اؤزه‌تینی باشدا گتیردیم؛ وورغولادیم کی آماج بونلارین دئمه‌یینده (فینال یاریشینا گئتمک و یاریشماق اولایلاری) باشقا «سؤزلری» گیزله‌تمه نیّتی‌دیر. داها دوغروسو اؤیکونون باشاباشیندا گلن بوتون دیتایللار، بیرشئیلرین گیزله‌تمه‌سینده اولان چابادیر. بئله‌لیکله، ایلک پاراگرافین آنلاتی بیچیمی ده، بیر ایشاره اولاراق (دیشاری و ایچَری) اؤتوردویوم سؤزه شاهید اولابیلر. آمما اؤیکونون ایچینده گیزله‌نن شئیلر یوخسا گیزله‌تمه‌یینه چابا گؤسترن تلاش (یالنیز متنین ایچینده گیزلنن ایپ اوجولار وئرمکله اوخوجونو اونون کشفینه دعوت ائتمه‌سی و یارادیجیلیق دادینی اوخوجویا دادیزدیرما تلاشی) یئرینه توشوب مو؟ آنلاتیچی (یازار) بئله بیر باشارییا واریب می؟

باخالیم یازارین اؤرت‌باس ائتدیی اولای/ قونو نه و گیزله‌تدییی اولایا/ قونویا وئردییی ایپ‌اوجولار متنده نئجه وئریلمیش؟

اوچ یئرده آنلاتی فلاش‌بکلرله کئچمیشه قاییدیب و ایندیکی زاماندا روایت اولان اولایین رغمینه کئچمیشدن ایشاره‌لر و خاطیره‌لر سؤیله‌ییر (خاطیرلاییر). 1ـ «تهران» کلمه‌سی راوینی کنکوردان سونرا جاوابلارین گلمه‌سی گونه آپاریب چیخاریر. 2ـ فوتسال سالونوندا قاچماق راوینین آتاسینین «اکین یئرینده» قارداشی ایله «او باشدان بو باشا» قاچماغینی خاطیرلادیر. 3ـ راوی «قول» وورجاغین قاچیب مربیسینی قوجاقلارکن «آلچا آغاجینا» دیرماشماسینی حیس ائدیب، اوردان دا توپون اوشاقلیقدا «مهین خالا»گیلین حیطلرینه توشدویو و ... یادینا توشور.

بیرینجی شخصدن (راوینین اؤزوندن) باشقا، اؤیکوده اؤنملی و باش کاراکتر یالنیز «لیلا»دیر. آنلاتیچینین اوشاقلیق چاغیندان یاخین دوستو اولان لیلانین داورانیشی کئچمیشی ایله ترس اولاراق، ایندیلر اینجیک اولوب و «بوندان قاباق هر کیم ده اوزدن گئتسه ایدی، او یئنه دئییب گولردی، اویناقلایاردی. ایندی او دا دیمه‌دوشر اولوب، بیر کلمه ایله او یان، بو یان اولور.» راوی اؤزو ده لیلانین بو اخلاقیندان اوشَنن کیمی‌دیر؛ لیلادان مینی‌بوسون ایچینده «فلش»ی سوروشاراق چکینه چکینه قورخو ایله داورانیر «گوله گوله ده اولسا بیرآز بئله هیجان و قورخو ایله لیلادان سوروشورام: فلشی گتیریب‌سن؟»

راوینین یاشامیندا ان اؤنملی و گله‌جه‌یینه باغلی اولان بیر نقطه‌ده، اونون کابوسلاریندا لیلا دا وار؛ کنکور جاوابلاری گلن گونون گئجه‌سی راوی یوخولارینین بیرینده لیلانین اؤزوندن آیریلماغینی گؤرور و لیلانین یانیندا اولماغی اونا کنکوردان چیخماماغی کیمی اؤنملی‌دیر« لیلا آیری شهره گئدیردی..‌.» ایره‌لیده بیلیریک کی لیلا تهرانا دا گئده بیلرمیش، نه ایسه اؤز شهرینده و راوینین یانیندا قالیر «او بو ریشته‌ده همی بوردان همی ده تهراندان کئچمیشدی» آنجاق لیلانین تهرنا گئتمه‌مه‌سی بیر دوگون اولور سونرالار: «لیلایا دئمک ایستیرم تهرانا گئتسئیدین، بلکه ایندی‌یه بیر مشهور باشگاها آلینمیشدین، یاخشی دا پول قازانیردین. یوخ، دئمیرم. تهران سؤزو آرایا گلنده، اولجه گولومسه‌‌ییب، نه فرق ائلیر کیمی بیر سؤز دئسه ده بیرآزدان سوسور»؛ «بلکه اونا دا نییه تهرانا گئتمه‌دیییندن، باباسیندان دانیشیب. یوخ دای لیلا هاچاندی باباسینین دالیجا دانیشمیر، ائله‌بیلیرم اوتانیر... منه ده بیر کلمه "بابام ایجازه وئرمه‌دی" دئدی» لیلا تهران سؤزونه حساس اولوب، بلکه ده ائله کنکور جاوابلاری گلن گوندن سونرا و تهرانی سئچمه‌دیییندن دولایی بئله اولموش و راوینین ده اونون بوجور «دیمه‌دوشر» اولدوغونا شاشیب قالماغی بوندان ایره‌لی گلیر، یوخسا لیلا راوینین یاخین و اسکی دوستودور (اوشاقلیقدا بیرگه توپ اوینارمیشلار).

بئله‌لیکله اؤیکونون توکه‌ندییینده «لیلا» و اونون شخصیتینه گؤره بیر نئچه سورو ایله باش‌باشا قالیریق؛ لیلانین بو قدر اینجیک قالماسی نه‌دَنی جاوابسیز بیر سوال اولاراق «آچیق» بوراخیلیر؛ او قدر کی اَن هیجانلی بیر اویونون سونوندا و «قیزیل کاپ»ی لیلانین اؤز «قول»وندان دولایی قازاندیقدان سونرا بئله، سوسوب قالیر «مجسمه کیمی هاراسا دونوخوب!»

اؤیکو دئمه‌مک، باشقا اؤنمسیز اولایلار و دیتایللاری ایله آلت قاتدا سوزن مساله‌نی اؤرت‌باس ائدرک اوخوجونو «کشف» لذتینه ناییل ائدیر.

اوخوجونون ایتمه‌سی

رمضان کریم‌زاده یازدیغی «ایتمک» باشلیقلی اؤیکونون چؤزومو

اوخوجونون ایتمه‌سی / بیر اؤیکونون بیچیم و ایچَریک چؤزومو

 

شریف مردی

 

اؤزت / اولای هؤرگوسو

قاباغیمیزا قویولان اؤیکونون ایکی تمل آنلاتیسی وار (ایکی دوزن اوزره یازیلمیش آنلاتی کی یازار اوجوندان توتوب سونونا قدر گتیریر)؛ بو ایکی روایتین اؤزه‌تی بئله‌دیر:

ساواش میدانیندا یالقیز بیر عسگرین دونوزلار اویلاغی اولان اورماندا ایتمه‌سی، تنهالیغی و ساواشین اوزاقدان گلن/ گلمه‌ین سسی، آجلیق و دیری قالما ایسته‌یی. بونلار بیرینجی آنلاتینین اؤزه‌تی و اولای هؤرگوسودور. ایکینجی آنلاتینین اؤزه‌تی ایسه، عسگرین دونوزبالاسینین یئدیییندن سونرا دونوزبالاسینین آناسی اونون آردینا توشوب انتقام آلما ایسته‌یی. بو آرا مئتافوریک اولاراق عسگرین دونوزلانماسی اینسانلیق و حیوانلیق عالمینی بیر ائدیب، یازار آماجلادیغی قاورامی اؤیکونون بیتمه‌یی ایله یئرینه یئتیریر/ یئتیرمک ایسته‌ییر.

باشلانیش / آچیلیش

اؤیکونون آماجلادیغی قاورام اولدوقجا گؤزل و شوک دورومدا ایلک جومله‌ده خولاصه اولاراق گتیریلمیش؛ دئمک اولار ایلک جومله باشقا بوتون جومله‌لری قاپساماق ایسته‌ییر، یوخسا باشقا بوتون جومله‌لر ایلک جومله‌نین آردیندان اونو آچیقلاما آماجی ایله گلمیش: «هئچ ساواش سونا چاتماق ایسته‌میر.» جومله اؤزاؤزلویونده اولدوقجا ساده و سیرادان بیر جومله‌دیر البته، نه ایسه آردیندان گلن آنلاتیلار اونا اؤزللیک وئرمیش. آمما جومله یالنیز بئله یازیلمالی ایمیش؛ یانی باشقا جور یازیلسا ایدی بلکه اؤیکونون باشقا اوبیر جومله‌لری ایله هئچ آیریلماز و یالنیز سیرادان یازیلمیش بیر جومله ایدی.

«ساواش» مطلق اولاراق (اؤزللیک وئریلمه‌دن) آیریلیر و سونرا «سؤز/ پیام» اونا (ساواشا) یاپیشیر «سونا چاتماق ایسته‌میر». "ساواش هئچ سونا چاتماق ایسته‌میر" یازیلسایدی جومله‌نین هئچ اؤزللیگی اولماز و یالنیز بیر جور اؤیکویه و آنلاتی‌یا گیریش جومله اولوردو و «ساواش» همن عسگر ایچینده اولان ساواش اولوردو یالنیز. آنجاق سادالادیغیم کیمی ایلک جومله تام باغیمسیز (اؤیکودن دیشاری) بیر جومله اولموش و اؤزونو اؤیکونون بوتون جومله‌لرینده و روحوندا گؤسترمکده‌دیر.

ایکینجی جومله‌یه گلینجه، نه‌دن بیرینجی جومله‌نین ترسینه، ایکینجی جومله‌ده ساواشین «آخر گونلرینه» یئتیشمکدن سؤز آچیر؟ «هئچ ساواش سونا چاتماق ایسته‌میر. آخیر گون‌لرینه یئتیشن ساواشین، هردن پارتلاییش سسی گلیر.» اوچونجو جومله ایسه تام باشقا قونویا گیریر: «یئمه‌یه بیر شئی آختاریرام.» داغینیق و قارشیتلی بو جومله‌لر نه‌یه گؤسترگه‌دیر؟ اؤیکو نه‌دن بئله باشلانمیش؟

بیرینجی جومله‌نی داها قابارتماق اوچون و چلیشکی یاراداراق ایلک جومله ایله تام قاریشتلی جومله، ایکینجی جومله‌دیر: «آخیر گون‌لرینه یئتیشن ساواش». نه‌دن «هئچ ساواش سونا چاتماق ایسته‌میر؟» چونکو هر ساواش باشقا ساواشا باغلانیر و ساواش ساواش دوغور. «آخیر گون‌لرینه یئتیشن ساواش»ین ایچینده «یئمه‌یه بیر شئی آختاریر» و بو آختاریش باشقا ساواشا سبب اولور. اؤیکوده قاباق گئتدیکجه داها ساواش مطلق اولاراق اینسانلیق عالمینده ده محصور قالمیر.

ایلک اوچ جومله سالدیرغانلیقلا باشلانمیش، مینیمال‌دیر و اؤیکونو ایچَرن تئم‌لرین قایناغی. آنجاق بئله باشلانان ایلک پاراگرافین آردینا گلینجه بیر جور دوشوکلوک، تلَسمک، و فیکیرلشمه‌میش آردآردا گلن جومله‌لر (پاراگرافین اوزانماسی ایله) وار.

بیچیم (فورم)

ساواش اورمانا اوغراییب، اینسانلار (دوشمان یوخسا دوست؛ فرق ائتمز) دونوزلار جایناغینا باسقی ائدیب اونلاری هورکوتوب، سونرا دا دونوزلار ساواشدان قالان جنازه‌لره داراشیب. قورخو، قورخو تؤره‌دیب! ساواش ایچ ایچه گیریب بله‌شیب و قارماشیق دوروم‌دور ایندی. اولایلار و خیریم خیردا ریوایتلرله عسگر آجلیغینا چاره قیلیر؛ اوچورومدان و «بیر تیکه جان»دان سؤز ائدیلیر. عسگر اؤلوب یئییلیر.. دونوزلاشیر! آمما...

اوسته سادالادیغیم دوزن و اؤزت ییغجام شکیلده، یانی ایچَریک و فورم بیرلییینده ییغیشیب بیرله‌شیب بوتونلَشسه‌یدی سه، گؤزل و لذت وئریجی اؤیکویه شاهید اولوردوق. آنجاق آنلاتی بیچیمی بیربیرینه اویوشمایان و آیری توشموش روایتلرله آنلاتیلیر. بیچیم کسیم قیریق آنلاتی‌یا چئوریلیر و اؤزونده بیر بوتونلوک داشیمیر. ایکی آنلاتینی یازار کسرک بیربیریندن آییریب. حال بوکی عسگرین گئت گئده دونوزلاشماسی باشقا دونوز اونو تعقیب ائتمه‌سی ایله یاناشی‌دیر. هر شئی بیتیب توکه‌نندن سونرا آنادونوزون بالاسینی یوخ ائدن آدامین آردینا توشمک آنلاتیلیر!

آنلاتینین ایره‌لیله‌مسینده قارماقارشیقلیغا یول وئریر. بئله‌لیکله نه اوسته گتیردیییم ایلک جومله‌نین بوتونلشمَسینه (اؤیکونون باشاباشیندا) یاردیم ائده‌بیلیر نه ده اولایلارین هؤرگوسونو دوزنله آپارابیلیر. بو اوزدن بلکه اؤیکویه و آنلاتی‌یا یارارسیز و آرتیق جومله‌لر و اولایلار گتیریر.

آرادا هلی‌کوپتر اولایی و اونون پارتلاماسی، یالنیز عسگری اوچوروما چکمه‌یینه می یاردیم ائدیر یوخسا باشقا آماج می وار بونلارین دئمه‌یینده؟ اویسا قالابالیق و قارانلیق اورمان‌دا ایتن هرکس ایستر ایسته‌مز اوچوروما اوغرایابیلر!

سوی قونوسونا توخونماسی یوخسا اینانج و مذهب داواسی بیرجور ساواشا اؤزللیک وئرمه ایسته‌یی‌دیر، حال بوکی دونوز بالاسینی دیدیب یئمک و سونرا دونوزلاشماق اؤنجه‌کی اؤزللییه قارشی قاورام یارادیر. آچیقلادیغیم ایلک جومله ده بئله توخونمالارا آیغری‌دیر. بو اوزدن باشدان آشاغی بیر جور قارماقاریشیقلیق وار؛ ایستر ایچریک ایستر بیچیم‌ده.

دیل

دیل قونوسونا گلینجه آرادا یاریم‌یامالاقلیق وار. (باشاریسیزلیقدان دئییل بو!) آنجاق بوسؤزون دئمه‌یینه اؤزومو حاقلی بیلمیرم، چونکو متن‌دن شاهید گتیرمکله سؤزومو اثبات ائتمم گرک. بلکه دیقت‌سیزلیکدن اولموش بو شلخته‌لیک، آنجاق بیچیم (فورم) دوزن‌سیزلییی عجله و دیقت‌سیزلیک سؤزو دئییل هر حالدا.

سونوج

«رمضان کریم‌زاده» یازدیغی اؤیکو «ایتمک» باشلیغی ایله اؤزونده «ساواش قارشیتی» سؤزلر و قاوراملار داشییاراق، باشلانیشی گؤزل و اینجه‌لیکله تمل آنلاتینی گئنیشله‌دیب آنجاق آدینا اویغون آنلاتینین اوجونو ایتیریر و بیر جور قارماقارشیقلیغا یول وئریر اؤیکونون بوتونلویونده. یازار آماجلادیغی پیلانی دوز چیخارابیلمیر، یونتانمامیش بیر اؤیکو اولور سونوندا. دوغروسو «اؤیکو» ده دئیه‌بیلمرم بو یازییا و یالنیز «گؤزل اولابیلن اؤیکویه چالیشما» داها اویغون.

اشاره ائتدیییم «ایتمک» آنلاتی‌دا دئییل ده، اوخورکن اوخوجودا باش وئرسه ایدی نه گؤزل اولور و ائستئتیک ذوق وئرردی. آماجیم "اوخوجونون ایتمه‌سی"ندن ایتالییان گؤسترگه‌بیلیمچی و دوشونور "اومبئرتو ائکو"نون "آچیق یاپیت" باشلیقلی کیتابیندا اؤتوردویو «بلیرسیزلیک» قاورامی‌دیر.

کاش یخچالیز بوندان چوخ قاباق خاراب اولایدی!

کاش یخچالیز بوندان چوخ قاباق خاراب اولایدی!

«قیرمیزیم» کیتابیندا گئدن اؤیکولرین بیرینه اؤتری باخیش

شریف مردی

 

«قیرمیزیم» اؤیکو توپلوسو غفور امامی‌زاده خیاوی‌نینبیرینجی اثریدیر و ایچینده اون‌بیر اؤیکو وار؛ آدینی کیتابا وئرن اؤیکو ایسه 2017ده «اولوسلار آراسی کاشغرلی حیکایه اودولونون بیرینجیسی» اولموش. بو اوغورلا برابر کیتابین یاییلماسی ایلین اؤنملی و گؤزل ادبی اولایلاریندان ساییلسا دا، ادبیات ساحه‌سینده اوخوجو اولاراق و یازی ایله مشغول اولان بیرینین آچیسیندان دئسم، اؤیکولرین بیرربیرر اوخوماغیمنه داها دادلی گلدی. هیجان ایچینده، حسرت‌لرله برابر و داها آنلاتابیلمه‌یَجه‌ییم دادلار، طبیعی هر اؤنملی اثری اوخورکن تجربه ائدیلن آنلار کئچیردیم. بو اوزدن سایین یازارین ایلک اثرینی صمیمی قارشیلایاراق تبریکله‌ییر و یازماقدا دواملی اولماغینی آرزولاییرام.

کیتاب صمیمی و یوموشاق دیلده یازیلیب؛ دیل اوخوجونو تمامی ایله راضی ائتمه‌سه ده گؤزل بیر شکیلده ایفاده اولونوب. آنجاق آنلاتی بیچیمی کیتابین ان باشاریلی یؤنو اولموشدور. سون زامانلار یازارلایمیزدان یازیلارین و اؤزلجه اؤیکو و رومانلارینخالق آراسیندا دانیشیلان دیل ایله یازیلماسینی سؤیله‌ینلر وار؛ بو قونویا توخونماق ایسته‌مه‌دن یالنیز بیر مساله‌نین خاطیرلاماغی گره‌کیر: ایندیکی دوروموموزون مئدیا گوجو، ائییتیم یوخلوغو و داها نه‌لر... اوزوندن دانیشیلان دیل هر حالدا تورکجه‌میزین عئیبه‌جر واریانتی ساییلیر. بو اوزدن توپلوملا یازینسال دونیانین آراسیندا دییالئکتیک ایلیشکینی وورغولاماقلا «قیرمیزیم»ـه دؤنورم. دئدیییم کیمی اؤیکولرین آنلاتی آچیسی و بیچیمی کیتابین باشاریلی و دَیرلی نوقطه‌سی‌دیر.

اؤیکولرین وورغولایابیله‌جَییم باشقا اؤزللییی ده اوزه‌رینده یازیلان موضوع‌لاردیر؛ یازار سئچدییی قونودا داغی‌داشی دیرمانمادان قاباغینا چیخان ساده و گوندم‌ده اولان اولای و سؤزلری بیر یازار باخیشی ایله اؤیکویه چئویریب‌دیر. چئوره‌میزده سیرادان گلن هر اولای اؤیکویه چئوریله‌بیلر؛ آرتیق حساس و دقیق باخیش لازیم‌دیر یازار اوچون. غفور امامی‌زاده ایسه بوتون بو اولایلاری انسانی حسلرله یئنیدن یاراتماقدا باجارمیش و سونوندا اوخوجویا دویغولاری ـ دویغوساللیغا قاپانمادان ـ دیریجه دادیزدیریر.

کیتابین بوتونلویونون آراشدیرماسی اولاسی اولمادیغیندانایچینده‌کی‌لردن بیر و اَن باشاریلی اؤیکونو سئچمکمجبوریتینده اولسام، کسین سون اؤیکونو سئچرم. «بو یخچال دوزه‌لن دئییل» باشلیقلی اؤیکو کیتابین ایچینه آلدیغی اؤیکولرین اوزوک‌قاشی کیمی اؤزونو گؤستریر. باشقا یاندان کیتابدا «قیرمیزیم» ده وار! بو اؤیکو حاقلی اولاراق اولوسلار آراسی کاشغرلی حیکایه اودولونو قازانمیش؛ اوزه‌ریندن قولایلیقلا کئچیلمک اولماز. «قیرمیزیم» سوموکلو بیر اؤیکو و دارتیشماغا لاییق بیریسی؛ آنجاق قورولوش، آنلاتی و تئکنیک آچیسیندان باخاندا سون اؤیکو اوستون گلیر. نه ایسه اؤیکونون آدی وگئنه‌للیک‌له کیتابدا ایشله‌نن آدلار و سؤزجوک‌لر یازارین دورولوغو و صافلیغینی گؤسترسه ده، آرتیق منی تمامی ایله راضی ائتمه‌دی؛ آد قونوسونا بیر ده دؤنه‌جم آنجاق.

اؤیکو دول قادین و اونون قیزینین کئچیردییی بیر گئجه‌نی آنلاتیر؛ بو آرا زامان گل‌گئدی ایله کئچمیش‌لره قاییدیب بو ایکی کاراکتئرین یاشام آنلارینی آنلاتیر. قادین یاسدان قاییداراق ائوین آشپازخانه‌سیندا ساری بیر ایشیغین ترپَنمه‌سینی سئزیر و یئرینده‌جه ترپَنمز اوتوروب صوبحون آچیلماسینا قدر قورخو و فیکیرخیال ایچینده قالیر. قیز ایسه باشقا شهردن اوتوبوسا مینیب دال صندلی‌ده‌کی اوغلانین یول‌بویو اونا پیچیلداماسی و کئچمیش خیالی ایله گئجه‌نی سورور.

گؤروندویو کیمی اؤیکونون اوزه‌ینده یازیلان قونو سیرادان و گوندم‌ده اولان یالقیزلیق، قورخو، خیانت و بئله‌بئله سؤزلردیر؛ آنجاق اؤیکونو اؤیکو ائدن اونون آنلاتی تئکنیکی و قورولوشو اولموشدور. بو ایکی بیربیری ایله یاناشی آخان ایکی کاراکتئرین بیر گئجه‌نین کئچیرمه‌سی و آردآردا گلن تداعی‌لرله ایکی یاشامی ایکی نسلدن ایکی فرقلی دویغولارلا آنلاتان یازارین حساس و صمیمی دویغولارینی و ده آنلاتی باشاریسینی گؤستریر. آنلاتی چوخ صمیمی و ساده دیل ایله آنلاتیلیر بو اوزدن آنلاتیلان حیسلر ده جانلی جانلی اؤزونو گؤسترمک‌دهاولور.

اؤیکونون تئمی سئوگی و حسرت‌دیر؛ آنا جاوانلیق سئوگیسینه چاتمیر، باشقاسی ایله عؤموربویو یاشاییرسا دا، آنجاق لذت آلمیر یاشامیندان؛ اری اؤلور، اوشاقلاری دا اونو ترگیدیب. قیزبیلیم‌یوردوندان «قارنیندا خفیفجه وورنوخان دیری جانلی» ایله گئجه‌نین قوینوندا ائوه دؤنور. آنجاق سئوگی یوخسا حسرت‌دن داها اؤنملی اولان باشقا تئم ده وار؛ یاشام‌بویو هرکسین حیاتیندا ایز بوراخیب اینجیدن، سئوگی یا حسرتی اینسانا دادیزدیران «تصمیم»دیر. اؤیکوده کاراکتئرلر، گرچک حیاتین کاراکتئرلری کیمی، توتدوقلاری تصمیم‌ده اؤزگور دئییل هئچ؛ بعضن بیلمیرلر نه‌دن بیر تصمیمی توتورلار. قادین گؤیلوایسته‌مه‌دن باشقا بیر اوغلانا گئدیر؛ قیز ایسه ایسترایستمز بیر تصمیم‌له یاشامینین قالانینا اونودولماز ایز بوراخیر «سانکی تصمیمین هامیسینی او دئییلدی توتان؛ یاریسینی او توتموشدو، یاریسینی باشقا بیر آدام. او آدامی تانیماق ایسته‌میردی.»

اؤیکوده ایکی آنلاتی بیربیرینه قاریشا قاریشا اولایی هؤرور و اوخوجودا گؤزل آنلار یارادیر. بیر آن، بیر گئجه یوخسا بیر زامان کَسیمینی آخیشیندان آییریب، او کَسیمی اوخوجونون قاباغیندا سرگیله‌مک، بئله‌کی او زامان کَسیمیندن گؤزللیک ذؤوقو آلینا، اوخوجو دوشونمه‌یه مجبور اولا؛ اؤیکو یااؤیکوجویون تعریفی دئمک‌دیر. آنجاق تعریف‌لره اویمایالیم، تعریف بیر آنلامی سیغیشدیران سرحددیر، ادبیات ایسه سرحدلره سیغمایان.

باشلانیش آمما تاثیرلی بیر گؤرونتو ایله «باشینداکی قارا چادرا» سانکی قادینین عؤموربویو قاراباخت اولدوغونو ایلک باشدان وورغولاماق اوچون باشینا «قارا» اؤرتولموش، «گئجه‌نین بو واختیندا» «یاس ائویندن» کیمسه‌سی اولمایان ائوینه دؤنور. ایلک پاراگرافدان آلینان بیرینجی تصویر قادینین یالقیزلیغی و آلانین دهشت‌لی اولدوغودور.

کیلیدی بوروب تیق سسینی ائشیدندن سونرا، دهلیزین قارانلیق گیره‌جه‌ییندن ایچری کئچمه‌میش آشپازخانادان چیخان ساری ایشیغین قاباغیندا یئرینده‌جه قالدی. قاچمادی، قیشقرمادی، دیزلری اؤزو اؤزونه قاتلاندی. گؤزلری یومولدو.

قادین ائوه دؤندویونده کئچیره‌جه‌یی قورخولو آنلاری، اونون یالقیزلیغی و چاره‌سیزلییی ایلک جومله‌لرله تصویره چکیلیب. «کیلیدی بوروب» اونون ائوده کمیسه یولونو گؤزله‌مه‌دییینی گؤسترسه ده، «تیق» سسینده کیمسه‌سیزلیک قورخو ایله یاناشی حیسلری داها جانلی ائتمه‌یه یارارلی اولموش؛ یالنیز سس‌سیز یئرلرده (یوخسا جنایت اوزره اولان زامان آخیمیندا) کیلیدین بورولماسی ایله «تیق» سسی ائشیدیله‌سی قدرقالخمالی‌دیر. «تیق سسی» «دهلیزین قارانلیق گیره‌جه‌یی» «آشپازخانادان چیخان ساری ایشیق» صحنه‌نی آمانسیزجا قادینین دیزچؤکوب چاره‌سیز اوتورماسینا یؤنه‌لدیر. اؤیکونون داوامیندا گؤروروک قادین عؤموربویو باشینا گلن بلالارا قاتلاشیر؛ دده‌سینین اؤزو سئومه‌دیی اوغلانا وئردییینه راضیلاشیر، سئودییی اوغلانلا اونا «گل قاچاق بوردان» دئدییینده، قاچمیر. قادین قاباغینا چیخان بو صحنه‌ده ایسه دیره‌نیش گؤسترگه‌سی اولان هئچ بیر تپکی گؤسترمه‌دن تسلیم اولور. «منه رحم ائله بالا» «هر نه‌یی ایسته‌سن آپار، سسیمی چیخارتمارام بالا» دئیه اؤزونو بوتونلوک‌له قاباغینا چیخان بلایا تاپشیریر. قادینین بئله بیر کاراکتئری اولدوغو همن ایلک پاراگرافدا بللی اولور: «آشپازخانادان چیخان ساری ایشیغین قاباغیندا یئرینده‌جه قالدی. قاچمادی، قیشقرمادی، دیزلری اؤزو اؤزونه قاتلاندی. گؤزلری یومولدو.»

ایلک پارگراف بیر آچیلیش اولاراق اؤیکوده تصویره چکیلن آلانی و باش کاراکتئرین شخصیتینین اؤزللییینی ییغجام شکیلده گؤسترمک‌ده‌دیر. بوندان سونرا قادینین گؤزدولاندیرماسی ایله «بیر یول آختاریر کیمی» اؤیکو دوام تاپیر و باشقا صحنه‌لر، خاطیره‌لر و کاراکتئرلر یارانیر. آنجاق بوردا ایسه قادین «یول آختارماقدا» قاباغینا چیخان اولایین قارشیسیندا دیرَنمک دئییل، اؤزونو کئچمیشه و خاطیره‌یه باغلاماقلا یارانان قورخولو دورومدان قاچماق ایسته‌ییر. چئوره‌سینده اولان بوتون نسنه‌لر اونو کئچمیشه آپاریر و اؤیکونون اؤزونده سیغیشدیران آلانی گئنیشله‌ندیریر.

«اوست اوسته ییغیلمیش قوناق یوکو» ارینه، ارینین اؤلمه‌سینه، اوشاقلارینین «قوجا آروادی یالقیز بوراخماقدا بیربیرلری ایله یاریشما»لارینا یؤنه‌لدیر. «دیوارداکی تابلو» اوشاقلارینی جانلاندیریر. قیزینین تابلودا یوخلوغو «رؤیا»نی یادینا سالیر؛ نه ایسه بو یاداسالماق آنلاتیجی‌یا اؤیکونون اوبیری آنلاتینی روایت ائتمه‌یه گتیریب چیخاریر. اؤیکونون روایتینده دوزگون سئچیلن آنلاتی آچیسی آنلاتینین گئدیشینده چات یاراتمادان بئله‌جه بورخولوب باشقا آنلاتی‌یا کئچمه‌یه ایزن وئرمیش. آنلاتیجی بوندان بئله ایکی کاراکتئرین یاشادیغی آنلاری چئشیت‌لی تداعی‌لرله کئچمیشه دؤنرک باشدان کئچیردییی اولایلاری ایله یاناشی آنلاتیر؛ و آنلاتی سوره‌جینده قارماقاریشیقلیغا یول وئرمیر.

اؤیکو بیر گئجه‌نی آنلاتیرکن اوخوجودا چئشیت‌لی حیس‌لر یارادیر؛ بللی بیر سونوجا وارمادان توکه‌نیر. کاراکتئرلر دَییشمه‌دن سون قویولور؛ آنجاق بوردا دییشن کاراکتئر دییل ده اوخوجو دییشمه‌لی‌دیر. آنا و قیز اؤیکونون سونوندا همن آنا و قیزدیر؛ آچیلان صوبحون آخشامی باشقا کئچمیش آخشاملاردان فرقلی اولمایاجاق. نه ایسه اوخوجو ایکی یاشامین تجربه‌سینی و حسرتلرینی دئنه‌ییر بوردا. اؤیکو بوراخان بوتون لذتلرله قوتولور، آنجاق اوخوجو قالیر و زامانین هر شئییساووروب اریدیب اؤزونده یوخ ائتدیی دویغولارا قاپیلیر!

سؤزومون سونوندا، ایلک باشدان گؤزه دین اؤیکونون آدینی نظره آلسام؛ بوتون اؤیکونون ایچینده یاتان تعلیق یا آسقینی اؤز شیددتیندن و بوراخاجاغی ائتکیدن سالیر. اؤیکونون یاریسیندا (کیتابین 113 جی صفحه‌سی) یخچالین قاپیسینین خاراب اولدوغونو آنلاتیرکن بللی بلیرسیز بیلینیر «آشپازخانادان ساچان ساری ایشیق» یخچالدان اولمالی؛ آنجاق اؤیکونون آدی اونو وورغولایینجا، تعلیق داها تعلیق دئییل. آد بلکه باشقا بیر آد اولسایدی ساخلانیلان بو تعلیق اؤیکونون سونونا قدر سورور و داها ائتکیلی اولوردو. نه ایسه «بو یخچال دوزه‌لن دئییل» سؤزونده ناریندان ایشلنمیش تیتیزلیک ده یاتیب‌دیر: یخچال کؤهنه اولدوغوندان، قادینین سئوگیلیسی یخچال تعمیرکاری اولدوغوندان، بو «یخچال» سؤزجویو «سئوگی»نی خاطیرلادیر؛ آنجاق نه تعمیرکار (سئوگیلی) بو سئوگینی دوزه‌لده‌بیلیر نه ده اصلینده «دوزه‌لن‌دیر» و «کاش یخچالیز بوندان چوخ قاباق خاراب اولایدی!»

قلمه‌قوزان 5

آشاغیدا گلن مقاله، خانم «رقیه کبیری»نین «قلمه‌قوزان» آدلی رومانیما یازدیغی تنقید و اوخونوش‌دور. اؤز درین سایغیلاریمی خانم کبیری‌یه بیلدیررک مقاله‌نی بوردا پایلاشیرام. یئری گلمیشکن دئییم بو مقاله «آذری» درگی‌نین یئنی ساییندا گلیب.

 

 

قلمه‌قوْزان؛ سوْبژکتیو بیر دونیا

 

   آیا حئکایه عالمینده اوْلایسیزلیغین اؤزونو بیر اوْلای سانماق اوْلارمی؟

   شریف مردی‌نین «قلمه‌قوْزان» اثرینده أن بؤیوک اولای، اولایسیزلیق اولسا دا راویله یازیچی أل‌بیر اولوب، اوخوجونون «باشینی قاتا» بیلمیش‌لر هله[قلمه‌قوزان، ص66]. بو اثری اوخویوب قورتاردیقدان سونرا بیر اوخوجو کیمی «باشیم قاتیلمادیغیندان» ساری نسه قیسا بیر جیزماقارایا ماراقلاندیم.

   و اولایسیزلیق آنلامیلا باغلی جیدّی بیر سوْرغو گؤز اؤنومده گؤیردی: اولایسیز بیر حئکایه یا روْمان دا اولارمی عجبا..!؟

   اوخوجو ایسه هانسیسا بیر روماندا هر صحیفه‌نی واراقلادیقجا اؤزل بیر اولای آختاریشیندادیر. لاکین اثر سوْنا چاتیر، آمما بورادا باشقا رومانلارا تای تانینمیش قایدالار اساسینداکی «اوْلای»دان ایز- توْز گؤرونمور. اولایسیزلیق بیزیم ادبیاتیمیزدا یئنی بیر حادیثه‌ اولسا دا، منجه حئکایه‌سل ادبیات تاریخینده هئچ بیر اولایسیز رومان یا حئکایه یوخدور. حتی مؤلّیف طرفیندن «چیلپاق یازی» آد وئریلمیش صادالادیغیم اثر ده، اولایسیز دئییل. آمما بو اولای اوخوجونون انتظاریندان ایره‌لی گئدیر. بو یؤندمده اثر یاراتماق منجه، اؤزو اؤزلویونده، ادبی بیر ژانر اوْلا بیلر.

   «حئیف.. بوللو بوللو اولایلی، شخصیتلی داستان سؤزو وئردیم ایکینجی بؤلومده، بورا گلینجه هامی کوسوب گئتمیش، داستان بوشالمیش سانکی. اولایدان زاددان خبر یوخ سونوندا؛ آدام بیلمیر نه‌دن باشینی قاتسین اوخوجونون...» [ص 66]

   یازیچی، اثرین سون صحیفه‌سینده یازیلمیش بو سؤزلرله اوخوجویا دیل- آغیز ائدیب، اونون بوراجان فورمالاشمیش ادبی ذؤوقونه توْخوندوغونا گؤره عذرخواهلیق کیمی بیر مقاما گلیب چاتیر. بو سؤزلر آچیق- آیدین گؤستریر کی، مؤلّیفین اؤزو هامیدان یاخشی بیلیر کی اوخوجو کوتله‌سینین بو طرزده حئکایه‌سل متن اوخوماغا حاضیر دئییل.

   ابتیدایی صحیفه‌لری اوخودوقدا نظره گلیر یازیچی آنباشی اؤزونو اورتایا آتیب، اثرده قئید اولدوغو کیمی «آت مینیب، دینگیلیم آتیب»[ص 38]، راوینی آرخاسیندا ساخلاییب، اونا مئیدان وئرمکدن چکینیر. اوْ، توپو اؤز سئودییی مئیدانا شوتله‌ییر. بو گؤز اؤنونده اولان چکیش- برکیشه رغماً، یازیچیله راوی‌ آراسیندا اؤنم داشییان اورتاق قوْنو، آنجاق کیتابلار اولور. هم یازیچی، هم ده راوی، کیتاب قوردو تک کیتابلاری ده‌لیک- دئشیک ائدیب، سونا چیخیرلار. آمما هر ایکیسی ده رومان‌ دونیاسیندا، اؤزللیکله دیل و فوْرم آراسیندا، سرگردان قالیرلار.

   ژاپن یازاری هاروکی موراکامی‌نین «کافکا ساحیلده» رومانینین سئویملی شخصیّتی «ناکاتا»، قلمه‌قوزان اوچون یارانیش سببی اولسا دا، ناکاتایا بنزرلیک گؤسترمیر. بعلاوه، شخصیت و فیزیک باخیمیندان بئله اونونلا ضدیت‌لی‌ گؤرونور. ناکاتا اوْلدوقجا صاف، ساده، آزبیلیکلی کاراکتردیسه، قلمه‌قوزان اونون عکسینه، بیلیک صاحیبی‌دیر. دونیا ادبیاتی ساحه‌سینده اؤزونو صاحیب‌نظر گؤسترمه‌یه چالیشیر. 

   قلمه‌قوزان دئدی‌یین آذربایجان فولکلوروندا خیالی بیر کاراکتر‌دیر. قلمه‌کیمی هم اوُزون بوْی، هم ده ده‌لیک- دئشیکدن کئچمه قابلیتی اولان، ذهنی بیر یارانیشدیر. همین یارانیش أسکی زامانلار عایله‌لرده اوشاقلاری قورخوتماق اوچون أل‌ائوینده‌کی ساده بیر کاراکتر ایمیش: «یئمه‌یینی یئمه‌سن قلمه‌قوزان گلیب سنی آپارار... واختیندا یاتماسان قلمه‌قوزان گلیب سنی قاچیردار». بو کیمی سؤزلرله اوشاقلاری خیالی بیر یارانیشدان قورخودارمیشلار. 

   بو کاراکتر قلمه‌قوزان اثرینده دام اوزرینده‌کی قارانلیق دونیادان چیخیب، یازیچی‌یا ساری ایره‌لی گلیر. بو دفه باجا- بوجادان گیرمیر. او، گوده بوْیو ایله یازیچی‌له بیرگه قاپیدان ایچری کئچیب، یوخاری باشدا پوشتویه سؤیکه‌نیر. یئنی یارانمیش قلمه‌قوزان یازیچینین ذهنینین یوخاری باشیندا أیله‌شیر.

    بو قلمه‌قوزا‌نین عاغلی توْپوغوندا دئییل، باجادان کئچن قلمه‌قوزانین عکسینه عاغیللی، ادبیات‌شوناس، دونیا سویّه‌لی آدلیم کیتابلاری تانییان گوده‌بوْیون بیریسی‌دیر. منه ائله گلیر کی، گونو گوندن رئآل چئوره‌دن اوزاقلاشیب، کیتابلارین خیالی دونیاسیندا مسکن سالمیش یازیچینین تنقیدچی ذهنی‌دیر قلمه قوزان.

   راوی یالنیز موراکامی‌نین اثرینده دایانماییب، بلکه پل‌ائستر، مارسل پروست، مین بیر گئجه ناغیللاری و فوئنتس کیمی یازیچیلارین آدلارینی چکدیکده، ادبیاتین بو بوداغیندان او بیری بوداغینا قونوب، دونیا سویّه‌لی آدلیم اثرلره توخونور.

   اثرین باشلانغیجیندا منه ائله گلدی کی کیتابلار دونیاسیندا سرگردان قالمیش یازیچی/ راوی دونیا ادبیاتینین بایراقلارینی گزدیرمکله باشچیلاردان علاوه قیراقداکی ایزله‌ینلرین ده دیقّتینی چکمه‌یه چالیشیب، ادبیات ساحه‌سینده‌کی بیلیک‌لرینی ناشی‌جاسینا اورتایا قویور. آمما گئت- گئده یازیچینین ادبی ژانرلارا گؤره تنقیدی باخیشی اورتایا چیخیر. یازیچی اؤز یازدیغی اثرین یوخاری باشیندا أیلشه‌رک، دیک باشلیقلا آردی- آردینا سوآللار وئریر. پروست‌دان باشلاییب، صالح عطایی‌نین «منیم آدلاریم» اثرینده سوآل ائله‌مه‌یی بوراخیر. 

   روایت دیلی اورتایا گلدیکده، ایسماعیل شیخلی‌نین «دلی‌کور» اثری‌نین آد‌ی‌یلا جیمز جویس یاناشی گئدیر:

   «دلی‌کوره گؤره، دیل مسئله‌سی منه اؤنملی ایدی. هردن یاواش اوخویوردوم، هردن اوجادان اوخویوردوم. جیمز جویس دئمیشدی، کیتابیمدا آنلامادیغیز بیر یئر وارسا، اوجادان اوخویون بیرده.... بیر داها دؤنمه‌دیم هئچ اونا. جاهاندار آغانین آدی بئله قالمادی بئینیمده... »[ص11]

   «اونا گؤره ده دلی‌کور قالارغی اولانمازدی دونیا سوییه‌سینده، سؤزو ایچین یازیلمیش، آداملاری ایچین یوخ، اؤزو ایچین یوخ، قوللوقدادیر کیتاب...»[ص11]

   بئله‌لیکله شریف مردی دیل قونوسونا دئتیشنده، قلمه‌قوزان و راوینین دیلیندن چیخمیش جومله‌لرایله متن و اوخوجو آراسیندا کورپو سالیب، دونیا سویّه‌لی قالارقی اثرلرین ندن‌لرینی اوخوجویا آچیقلاماق ایسته‌ییر. او چالیشیر گؤسترسین  «قوُللوقدا» اولان اثرلر دونیا سویّه‌سینده قالارقی اولانمازلار. 

   منسه بئله بیر نتیجه‌یه چاتیرام کی، قلمه‌قوزان اثرینده‌کی فولکلوریک قورخونج شخصیت همن یازیچینین ذهنینده‌کی تنقیدچی‌دیر. شریف مردی بو اثرده خیالی بیر کاراکتر واسیطه‌سیله، تورک ادبیاتیندا آدی قولاغمیزا تانیش گلن تنقیدچی‌‌نین یئربوْشلوغونو گؤسترمه‌یه جان آتیر. باشقا جور دئسم، چالیشیر بو نکته‌نی اوخوجویا چاتدیرسین کی تورک ادبیاتیندا تنقیدچی‌نین اوْلدوغو، خیال کیمی بیر تصوّوردور؛ دوروست قلمه‌قوزان کیمی.

   یئری گلمیشکن قئید ائتمه‌لی‌یم، فولکولوریک بیر شخصیتدن فایدالانیب، کیتابلاردان باشی چیخان، اؤزونه گؤره دوشونجه  صاحیبی اولان بیر شخصیّت یاراتماق بو اثرین گؤرکملی و مثبت عنصرلریندندیر. بونونلا بئله قلمه‌قوزان دا شعور و بیلیک‌ صاحیبی اولان یارانیشلارا تای، بیر آن بئله ده‌ییشیله بیلر. روایتده گؤرونن کیمی هشترخانا بئله چئوریله بیلر.

   سؤز یوُخودان گئتدیکده کیتاب قوردونا دؤنموش راوی فروید، یونگ، فرایا و لاکانین آدینی چکمکدن هئچ‌جوره چکینمیر. او، کیتاب رفلرینده یئرلشمیش فروْیدون بوتون اثرلرینی گؤزوندن کئچیرد‌ییینی سؤیله‌ییر.  لاکین بو عالیم‌لرین آدلاریندان دا بیر سیرا یازیچیلار کیمی اوزدن‌کئچمه کیمی اؤتوشور.

   مؤلیفین دیلی‌یله هله «زهله تؤکن» یئر اوردادی کی، یازیچی آلتینجی بؤلومده قوْللارینی چیرمالاییب، بئشینجی بؤلومده آردی- آردینا دوزولموش سوآللارا یوْزوم وئرمه‌یه چالیشیر. بلکه ده ذهنینده‌کی تنقیدچینین بوْش قالمیش یئرینی دوْلدورماق‌ ایسته‌ییر.

   آیری بیر زاویه‌دن باخسام، یازیچی چالیشیر پلات (plot)، پلان (plan)، قوُرولوش (structure) و چرچیوه‌سیز بیر «متن»ین نه اولدوغونو سؤزده دئییل، عملده اورتایا قویوب، اوخوجونون دیقّت نظرینی چکسین. او اوزدن رومان تکنیک‌لرینی مؤولانانین «مفتعلُ ، مفتعلُ، مفتعل» سایاغی قیمت‌لندیریب، دونیا سویه‌لی قالارقی اثرلرین یازی تکنیک‌لرینی، و آرتیق، تنقیدچیلری ده ائللشدیریر. آرتیرمالی‌یام کی، همین ائللیشدیرمه ده یازیچیلار و کیتابلارین آدلارینین گؤزدن کئچیریلمه‌سی کیمی «آت‌اوستو» بیر ائللشدیرمه‌دیر.

   «دئییر یازیچی دونیاسینی یارادیب، قیراقدا آلـلاه کیمی دوروب باخمالی، نه بیلیم دیرناق توتمالی و اؤز ایشینده اولمالی. دئییر اؤزونو یوخ ائتمه‌لی‌دیر یازیچی. سوروشا بیلریک کی! شیلتاقلیق دئییل‌می یارادیرکن دانماق؟ واریکن داهماق؟! یوخسا جویس ائستیون دئدالوسون احوالاتینی آنلادیرکن دوققوز یاشیندا اوغلان بئله سؤزلر یازا بیلرمی؟...»[ص40-41]

   یازیچی بو سوآللاری سوروشارکن، اؤز گوون‌لی‌یینی بیر داها تنقیدچی‌یه گؤسترمه‌یه جان آتیب، «پیتر بوردویو»نون (La Distinction) کیتابینین اوخوماغینی تنقیدچی‌یه تؤوصییه ائدیر. منجه متن دایره‌سینده اؤزونه بو قدر اینانیب، کیتاب قوردو اولان یازیچی‌ طرفیندن بئله بیر تؤوصییه‌لر هئچ ده غیرعادی نظره گلمه‌مک گرک.

   یازیچینین اؤز دئییشینه گوره باشی- دیبی بللی اولمایان بیر اثرده هئچ ده ذهنه سیغماز دئییل کی قلمه‌قوزان یارانیشیندان باشلاییب، بیر ایکی فصیل ایره‌لیده اونودولمامیش بیر سئوگی‌دن سؤز آچیب، اونو یاریمچیق بوراخیب، سانای آدلی قارداش قیزینین ائوجیک ماجرالارینا یاناشیب، سونرا راوی‌نین یاتاق اوتاغینین قاپیسینی آچاراق، رؤویالاردان، فروْیددان، نه بیلیم، ایچ دونیادان دانیشسین.

   شریف مردی یاراتدیغی اثرده تکجه بیر فصیلده قلمه‌قوزانا مئیدان وئریب، راوی و یازیچیدان مستقل اؤز باخیش آچیسینی اوخوجوسونون گؤز اؤنونده قویسون. منجه اون فصیله بؤلونموش بو اثرده کیتابین عنوانینی داشییان بیر شخصیتین باخیش آچیسینی انعکاس ائدن قیطعه‌لر چوخ آزدیر. ماراقلی‌ ایدیم راوی/ یازیچی کیمی قلمه‌قوزانین چوخ دانیشماغیندان  نمونه‌لر گؤروب ائشیدیم. بو اثری اوخویاندان سونرا بئله آلینیر کی بیزیم ادبیاتدا تنقیدچی قیتلیغی‌یلا سؤز قیتلیغی پارالل ایره‌لیله‌ییر.

   و سؤز یئری قالماسین دئیه، بو اثرده قادین ادبیاچیلاردان هئچ بیر ایز- توْز گؤرونمه‌دیییندن ساری مؤلیف چالیشیر اؤزونه مخصوص بیر طرزله بو مسئله‌نی آچیقلامامیش کئچمه‌سین. او، قورولوشون «ائرککسل» اولدوغونا توخونوب، «سؤزجوکلردن ائرککلیک یاغیر»، دئییر.

   «سوس گؤرک..باشدان باشا قادیندان سؤز گئتمه‌دی هئچ..»[ص46]

  «دئییر قادینلاری اونوتموشوق، اؤزوم فمنیست اولماسایدیم، آغیر گلیردی بلکه بو سؤز.»[ص46]

   همین آچیقلاما «اوْغرونون یادینا داش سالیر» مثَلینی خاطیرلادیر. بو بیر واقعیّت‌دی کی بیزیم جغرافیادا قادین اولماق، اؤزو اؤزلویونده، چتین بیر دوُرومدور؛ قالسین کی قادین یازیچیسی اولاسان. گومان ائتمیرم قادین ادبیاتچیلاریمیز ایچره آدلاری بو اثرده گلمه‌ین کیمسه‌لر گیلئیلی قالسینلار. اوسته‌لیک، منه ائله گلیر کی اؤزونو فمنیست تقدیم ائدن مؤلیفین کؤکونو، بیر چوخ فمنیست ائرکک‌لر کیمی، آتا‌بیلی‌لیکدن باغلامسیز آنالیز ائتمک اولماز. 

   اثرین بیر چوخ یئرینده راویله یازیچی اوست- اوسته دوشورلر. بللی دئییل دانیشان راوی‌دیر یوخسا یازیچی! بلکه ده هر ایکیسی. الا بو کی تئلویزیونداکی مغنّی‌لر کیمی آرا- سیرا گئییم‌لر ده‌ییشیرلر.

   یازیچی/ راوی اعلان ائدیر کی بئله بیر یازی یازماغین آماجی «اؤزونو تانیماق»دیر. اؤزگه‌لرله ایشیم یوخ، اؤز سؤزومو دئییم: من بیر اوخوجو مقامیندا اثرین سونونا چاتاندا چوخ ایستردیم بیلیم کی یازیچی/ راوی نه قدر بو آماجا نایل اولموشدو.

   «قلمه‌قوْزان» شریف مردی‌نین رومان آدلاندیردیغی بیرینجی اثری‌دیر. منجه بو اثری اوخویان اوخوجولارا دونیا ادبیاتی‌له تانیش اولمالاری گرکلی‌دیر. اثری ده‌ریندن دوشونوب و اونو دوزگون ده‌یرلندیرمک اوچون لازیمدی اوخوجو دا مؤلیف کیمی کیتاب قوردو اولسون.

   کیتابی اوخودوغوم سوره‌ده همیشه‌کی سوآلیم بیر آن بئله ذهنیمدن قیراغا چکیلمه‌دی: «یازیچی هانسیسا بیر اثری یاراداندا آیا اوخوجوسونو دوشونوب اونو تانیمالی‌، اونون سلیقه‌سی‌یله یازمالیدیر یوخسا چوخلاری دئین کیمی، سن اؤز سؤزونو اؤزون بیلن کیمی دئه/ یاز؛ اوخوجونون آنلاییب آنلاماماسینین منه هئچ دخلی..!» منجه متن و اوخوجو آراسیندا دیالکتیکی بیر باغلیلیق دانیلمازدی. بونونلا بئله، گؤزدن آتمامالی‌ییق کی یازیچی اؤز بیلیک‌لرینه دایانیب، اثرینی یاراتمالی‌دیر. منتها مسئله‌نین ظرافتی بوردادی کی، لازیمدی اوخوجو، مؤلیفی هوندور و اوزاق اوفوق‌لری رصد ائله‌دییی مقامدان آشاغی چکمک یئرینه، اؤزونو اونون حدّی قدر یوکسلده بیلسین. اثردن آلدیقلاریما گؤره سانیرام بو قوْنودا یازیچی‌یلا من، ایکیمیز ده بیر دوشونجه‌ده‌ییک. من ده شریف مردی‌یه قاتیلیب، ادبی اثرین «قوللوقدا» اولماماسینا اینانیرام.

   هرچند قئید اتمه‌لی‌یم کی، قلمه‌قوزان بیر رومان مقامیندا منی بیر حرفه‌ای اوخوجو کیمی راضی سالا بیلمه‌دی. ایندی‌یه‌دک همیشه یئنی اثرلر و ژانرلار اوخوماق اوچون جان آتمیشام. قلمه‌قوزان‌سا تورک ادبیاتیندا فرقلی اولدوغو تصوّورویله ماراغیمی چکمیشدی. دئیه بیلرم اؤنجه‌دن هئچ بیر اؤزل پلانیم اولمادان اونو اوخویوب، آنجاق یوْزومومو یازمادان واز کئچه بیلمه‌دیم. بئله ائتگیلندیییم اوچون، دئمک، شریف مردی بوتؤولوکله اولماسا دا، اوست- اوسته اوخوجویا تاثیر قویماغی باشارا بیلمیشدی.

   کیتابین دیل قورولوشویلا چوخ یئرده راضی قالا بیلمه‌دیم. اوسته‌لیک، نامأنوس سؤزلرین ایضاح وئریلمه‌مه‌سینین یئرینی بوش گؤردوم و یازی قایدالارینین اوْرتاق معیاری اعتباریله اوچ نؤقطه یئرینه ایکی نوقطه (..) دن فایدالانماغین ندنیندن باش آچمادیم.

   شریف مردی‌ 1363-جو گونش ایلینده دونیایا گؤز آچمیش. یاشام چئوره‌سی(محیط زیست)موهندیسی‌دیر و حال حاضیرده قم شهرینده یاشاییر.

 

رقیه کبیری

1/5/1395

 

 

یاپییا دایالی اؤیکو

یاپییا دایالی اؤیکو

باشاریلی اؤیکولرین باشلانیشی؛ «سَلَمه خالا» آدلی اؤیکونون باشلانیش جومله‌لرینین چؤزومو

 

احمد صادقی اشرافی، «الف. نورانلی» عنوانی ایله، اردبیل دوغوملو و گؤزل نثری اولان یازارلاریمیزدان‌دیر؛ «قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر» آدی ایله، یازیلدیغیندان ایللر سونرا، بیری بیریندن گؤزل اؤیکولری 1392ده ایشیق اوزو گؤردو. کیتابدا 9 اؤیکو وار و «سَلَمه خالا» او اؤیکولردن بیریدیر.

اؤیکو سلَمه خالانین ائوینین هاردا اولماغی ایله باشلانیر و ائوین دورومو، سونرا سلمه خالانین توصیفی ایله اونون معاشی اوچون گؤردویو ایشلری دئییلیر. اؤیکونون ایکینجی بؤلومو اوشاقلارین سلمه خالایا ساتاشدیقلاری و داها سونرا (اوچونجو بؤلوم‌ده) آنلاتیجینین آناسیندان ائشیتدیی سؤزلر آنلاتیلیر. بو اوچ بؤلومون بیربیرینه و بوتونلوک‌ده اؤیکونون ایچ قورولوشونا اویوشدوقلاری ائتمن [عامل] نه‌دیر؟ اؤیکونون ایلک باشلانیش جومله‌لری اونون بوتونلوک‌ده آماجلایان تعلیقه نئجه یاردیم ائدیر و اونو داها دا شیددتله‌ندیریر؟

باشلانیش جومله‌لر اؤیکونون گیریش قاپیسی اولاراق اونون بوتونلویونه اویمالی و ائتکیسینه یارارلی اولمالی‌دیر. بو اوزدن، اؤیکونون ایلک پاراگرافینا یاخینلاشساق، بو پاراگراف اؤیکونون «تعلیق» یاپیسینا نئجه یاردیم ائتمه‌سینی آچیقلایا بیلریک:

"بالا باغمئشه"دن اوزانان توزلو یولون آیریجیندا دوران "ملا باغی"، قاش قارالاندا شیریم یولو اودان نهنگه بنزه‌ییردی. باغین شیمالی حصارینا سؤیکه‌نن چَرقد بویدا داخمادا سلمه خالا یاشاییردی.

ایلک باخیشدا بو پاراگراف بیر آدرس کیمی گؤرونور و بلکه ده هئچ گرکلی اولمایان جومله‌لردیر اؤیکونون قالانینا گؤره؛ آنجاق باشاریلی اؤیکو (و بو اؤیکو «الف. نورانلی»نین ان باشاریلی و یاپییا دایالی اؤیکولریندن اولاراق) ایلک جومله‌لریندن اؤیکونون آماجینا یاردیم اولسون دئیه سؤزجوک سؤزجوک یاپی اوزره قورولمالی‌دیر. سلمه خالانین «ایکی قیز، ایکی آی پارچاسی. بیربیریندن گؤزل» بالالاری واردی، بیری «هئیوا» بیری «نار» آدیندا. بو گؤزل قیزلار سلمه خالانین باغچاسینین باری‌دیر، گوللو بوداقلی. سلمه خالانین اوشاقلارین اونا ساتاشدیغی «سلمه خالا گلدیلر، دام داشووی دَلدیلر / اینانمیرسان اینانما، هئیوا ـ ناری دَردیلر!» اوخوودوقلارینا «جینله‌نمه‌یی» و چیغیر باغیر سالماغینین نه‌دنی سون جومله‌لره قدر آسیلی قالیر؛ و بو آسقییا [تعلیق] قورولان زمینه اؤیکونون ایلک سؤزجویوندن باشلانمیش‌دیر. آنجاق آجی اولای و اؤیکونون قول بوداقلارینی بیر یئره ییغان جومله سون جومله‌دیر:

گئجه‌لرین بیرینده کی سلمه چؤرک یاپماقدایدی، قودورغون‌لار قوزغون کیمی ائوه باسقین ائدیب، ایکی قیزین شرفینه توخوندولار. سحر سلمه ائوه گیره‌نده، هئیوا نارینی بوداقدا یوخ، دیره‌ک‌لردن آسیلی گؤردو.

سون بؤلومو اوخویاندان سونرا، ایلک باشلانیش پاراگرافین آچدیغی و یاراتدیغی زمینه‌سینه داها دقیق یاناشا بیلریک؛ بو پاراگراف‌دا اوچ کره «باغ» سؤزجویو ایشله‌نیب، و سلمه خالانین داخماسی دا «باغین شیمالی حصارینا» سؤیکه‌نمیش‌دیر. نظره گلیر، هئچ اولماسا، سلمه خالا باغین یییه‌سی ده اولماسا، باغا قوروقچودور. بو اوزدن اوشاقلارین ساتاشدیقلاری «هئیوا ـ نار»، سلمه خالانین قورودوغو باغین باری سانیلیر.

آنجاق بو آچیلیش یالنیز باغ کلمه‌سی ایله دئییل، باشقا شئیلر ده وار. ساده‌جه سلمه خالانین «چَرقد بویدا داخما»سینین هاردا اولماغینی آنلاتان جومله‌لرده قورخونج تصویر وار: «قاش قارالاندا شیریم یولو اودان نهنگه بنزه‌ییردی». بو بنزه‌تمه اؤیکونون ایلک و ایکینجی بؤلومونه گؤره یئرسیز بیر بنزه‌تمه‌دیر، نه ایسه اوچونجو بؤلومه گلینجه گؤرونور نه‌قدر یئرینه اوتوروبدور. پاراگرافین سون جومله‌سی بو قورخونج تمثیلدن سونرا سلمه خالانین داخماسینی، دئمک یاشاییشا دیره‌نه‌جک دیره‌یی، «باغین حصارینا سؤیکه‌نمیش»دیر. سلمه خالانین ایچینده یاشادیغی ائو، اونون بوتون وارلیغی گؤسترن ائو، «باغ»ـا ـ ایچینده بارلی بوداقلی، «هئیوالی ـ نارلی» آغاجلار اولان باغا ـ سؤیکه‌نیر؛ بو جومله سلمه خالانین «آمان زامانی ایکی قیزی. دوزگون آندی ایکی بالاسی‌نین جانی» اولدوغونو داشیییر اؤزونده. داها دا آچیق دانیشسام، بو جومله سلمه خالانین یاشام دورومونو («چَرقد بویدا داخما») و اونو یاشاما باغلادیغی نه‌دنلرینی (هئیوا و نار آدلی قیزلاری، یاشام باغینین میوه‌لری) سرگیله‌ییر.

یاپییا دایالی اؤیکو، ایلک سؤزجویوندن بئله، اوستونده فیکیرله‌شمیش و هر جومله‌سینه پیلان تؤکولموش اولمالی‌دیر؛ باشلانیش جومله‌لر بیر بوتونلویون ویترینی ساییلیر و بو اؤیکو باشاریلی باشلانیشی ایله اوجومله اؤیکولردن‌دیر. بالاجا ایکی جومله‌لی بیر پاراگراف اؤیکونون باشلانیشیندا، دئمک اولار اؤیکونون بوتونلویونو اؤزونده داشیییر و باجاریب‌دیر داها ایلک سؤزجوک‌لریندن آماجینا یاردیم ائتسین.

تنقید اوزره..

تنقید اوزره..

 

آلبر تیبوده[1]، تنقید فیزیولوژیسی[2] آدلی کیتابیندا، اوچ چئشیت تنقیددن آد چکمیش: «آغیز تنقیدی» ، «اوزمانلار تنقیدی»، «صنعت‌چی‌لر تنقیدی». آغیز تنقیدیندن آماج، دئییشیب یازیشمالاردا، خصوصی اولاراق مکتوبلاردا و ها بئله گونده‌لیک یازیلاردا گئدن تنقیدلردیر؛ اوزمانلار تنقیدی ایسه، تنقیدچی اوستادلارین یازدیقلاری مقاله‌لر و آکادئمیک تنقیددیر. اوچونجو تنقید ایسه، تیبوده‌نین نظری‌جه، اینجه‌صنعت‌چی‌لرین باشقا مسلک‌داشلاری اوچون یازدیقلاری تنقیدی باخیشدان عیبارت‌دیر. آنجاق اوچونجو تنقید، چوخلو اینجه‌صنعت‌چی‌نین اؤز گؤروشو و باخیش آچیسی اولاراق نظره گلیر. اینجه‌صنعت‌چی تنقید یازدیقدا، أثره گؤیلوندن کئچن و باخیشینا اویان آچیدان یاناشیر و بئله‌لیک‌له اؤز باخیشینی باشقاسینین أثرینی دیده‌له‌ییب چؤزورکن اورتایا قویور. بو تنقید بوتون أدبیات تاریخینی قانادی آلتینا آلمیش کیمی‌دیر.

بیر یاندان باشقا گیریشیم‌له ایکینجی تنقیدی، اوچونجونون و بیر ده اینجه‌صنعت و گؤزللیک فلسفه‌سی ایله اوغراشان فیلسوفلارین تاریخ بویو یازدیقلارینین اؤزه‌تینی بیر یئره ییغیب، دَرله‌ییب، قورام قوراراق تنقیده گیرمک، همن اوزمان اوستادلارین ایشی ده سانماق اولار. اوبیری یاندان اوچونجو ایله بیرینجی تنقیدین آراسیندا دا اوقدر بَلیرلی چیزگی یوخدور! بعضن داهی صنعت‌چی‌نین باشقا مسلک‌داشی ایچین یازدیغی تنقید ده، «آغیز» تنقید بؤلومونه لاییق‌دیر. بیر سؤزله بو اوچ چئشیت تنقید، آرتیق اوقدر بیربیریندن فرقلی و آیری اولان یاخلاشیملار دئییل‌دیر.

اوسته گتیردیییم آچیدان تنقید قونوسونا گیرمک، تنقید دوغاسی‌ندان بَلیرلی بیر شئی قاباغا قویا بیلمَز. تنقید، یوروم‌ـ‌یوزوم دئییل؛ هئچ چؤزوم ده دئییل. أثری تفسیر ائدیرکن، دَیَرله‌ندیرمه‌یینه دئییل، مفسر اونون آنلاماغینا چالیشیر؛ بئله‌لیک‌له قوتسال متن‌لرین اوزه‌رینده چالیشان کیمسه‌یه «مُفَسِّر» دئییلیر. بو اوزدن، مفسر أثرین صنعت‌سل یؤنونه توخونماغا گیریشمیر گئنللیک‌له؛ اوسته‌لیک قوتسال متن‌لرین دَیرله‌ندیرمه‌یی ده هئچ قونو دئییل‌دیر مفسرلر اوچون. آنجاق «نقد» کلمه‌سینه گلینجه، کؤک باخیمدان «دوزو أیری‌دن سئچمک»دیر. «تنقید»دن سؤز ائدیرکن، أثرین أیریسینی دوزونو آختارماق، بیر سؤزله ائله «چؤزمک» نظره گلیر ایلک باشدان و دَیرله‌ندیرمه یوخسا یارغیلاماغا اوقدر ده یاناشمیر؛ نه ایسه یونانجا kritikos سؤزجویونه باخاندا، «ژوری هئیأتیندن حوکمو اعلام ائدن کیمسه» آنلام‌دا گلمیش. یونانجادان آلینمیش critic سؤزجویو باتی‌دا أثرین دَیَرله‌ندیرمه‌سینه و البته یارغی قاپانینا قویماغا ماراقلی‌دیر؛ شوبهه‌سیز أثرین دَیَرله‌ندیرمه سوره‌جینده «چؤزمک» ده وار! یوخسا أثری آنلامادان، تانیمدان، اونون چئشیت‌لی قاتلارینا وارمادان، بیر Critic اونو دَیَرله‌ندیره بیلمز. یانی تفسیر، تنقیدین مقدمه‌سی‌دیر باشقا سؤزله.

نه ایسه بو «دوزو أیری‌دن سئچمه» یوخسا «حوکمو اعلام ائتمه» کیمی سؤزلر، تنقید آلانیندا، دونکیشوت‌لار یاراتمیش‌دیر! آغینا بوزونا باخمادان قلم سورتمک، آغیزا گلنی اؤتورمک.. «منتقد» تانینماق اوچون بلکه ده نه‌بیلیم بیریسینی یئره یاخما اوبیریسینی گؤیه یوکسه‌لتمه، یوخسا دوست‌جا دییه، سِفارشی «اؤیمک» یا دا «سؤیمک» کیمی ترپه‌شمه‌لرله اوغراشمیش تنقید ساحه‌سی و داها دا قارماقاریشیقلیغا یول آچمیشدیر.

بلکه آیری آچیدان تنقید گیریشینه یاناشساق: تاریخ بویو تنقید سوره‌جینده أثرین نئجه چؤزولمه‌سینه و دولاییسی ایله دَیَرله‌ندیرلمه‌سینین نئجه‌لییینی ایکی یئره بؤلمک اولار: 1) أثره اؤز اؤزلویونده، باشقا هر شئیدن یان اولاراق، اوبژِکتیو یاناشما؛ 2) أثردن دیشاری هر شئییه أل اوزاتماق‌لا اونون چؤزمه‌سینه یاردیم گؤتورمک. بو ایکی بؤلومون آراسیندا اؤزل چیزگی وار: أثرین دیشاریسینا چیخماق، یوخسا أثرین ایچینده قالماق! بیرینده أثر، باشقا هر شئی‌له برابر (یازارین بیوگرافی‌سی، کئچیردییی اولایلار، یاشادیغی دوروم، باشقا أثرلری، یازارین اؤز نظری و ...)، تنقیدچینین اؤنونده‌دیر. اوبیریسینده ایسه، تنقیدچی یالنیز أثره باخیر (بوردا داها دوغروسو «متن» دئمه‌لی‌یم!). بیرینجی قولون دالیندا دورانلارین کئچمیشی چوخ اوزاقلارا دا قاییتماسا، ییرمینجی یوز ایلین تقنید قولونو قاپسامیش اولدولار. «یئنی تنقید» ایزله‌ییجی‌لری، «شیکاگو اوخولو» تنقیدچی‌لری و باشقالار بو سیرادادیر. ایکینجی دالا گلینجه، أسکی یونانیستانا قدر اوزانیب گئدیر؛ ارسطودان توت ایندیکی «یئنی تاریخسل‌چی»لره قدر.

آمما گئرچک‌دن تنقیدچی «أثرین» تنقیدینه نئجه گیریشمه‌لی‌دیر؟ تنقیدچی یالنیز چؤزومله‌ییجی‌می، یوخسا أثرین صنعت‌سل یؤنلرینه گیریشیب دَیرله‌ندیرمه‌یه و یارغیلاماغا دا حاققی وار؟ تنقید سوره‌جینده اؤزل چرچیوه دوزه‌نلنمیش‌می هئچ؟ یوخسا بو مئیدان‌دا چاپان ایسته‌دییی یؤنه چاپار!

تنقیدی باخیش اوچون چئشیت‌لی قوراملار [نظریه]، اؤزللیکله ییرمینجی یوز ایل‌ده، چرچیوه‌لی اولاراق آرایا گلمیش. آنجاق بونلار «چؤزوم‌سل تنقید[3]» اولاراق یالنیز «متن»ی أله‌شتیرمک اوچون دئییل ده، دونیایا نئجه باخما طرزیدیر. بو اوزدن، بلکه أثری دیده‌له‌ییب ألک‌دن کئچیردیرکن، تنقیدچی، نظرینه آلدیغی قورام اوزره، او أثری قاپسامیش ایدئولوژی‌یه توخونور. اؤرنک اوچون «مارکسیزم تنقیدی» اوزره بیر متنه یاخینلاشان تنقیدچی، لویس تایسن[4] کیتابیندا[5] آچیقلادیغی کیمی، أثرین کاپیتالیزم، أمپئریالیزم و باشقا قاتمانچی‌لارین [طبقه‌گرا] دَیرلرینه قول قویوب قویولماماغینی آراشدیرار؛ و أثر بئله‌نچی دوشونجه‌لره ایسته‌یَرک یوخسا ایسته‌مه‌دن قاتیلمیش‌سا، تنقیچی متنی قاپسامیش بو یؤنلری آچیقلار! و... آنجاق هئچ تنقیدی قورام اؤز ایچینده اوقدر ده باغلی دئییل‌دیر؛ بیر نظریه‌ده، چئشیت‌لی دوشونورلَرین چئشیت‌لی گؤروش‌لری وار، بعضن بو فرق‌لر آیریما دا سونوجلانیر.

ییرمینجی یوز ایلین یایغین تنقیدی قوراملاریندان آد آپارماقلا، یالنیز اؤتری کئچسک: روس فورمالیسمی، پسیکانالیز [روانکاوی]، فئمئنیزم، مارکسیزم، آلیملاما ائسته‌تییی [واکنش خواننده]، یئنی تنقید، یاپیسالچیلیق [ساختارگرایی]، گؤسترگه‌بیلیم [نشانه‌شناسی]، توپلوم‌بیلیم [جامعه‌شناسی]، دیل‌بیلیم [زبان‌شناسی]، بلاغت‌بیلیمی، یاپی‌سوکوم/ یاپیسیزلاشدیرما [واسازی/ شالوده‌شکنی]، یئنی تاریخسل‌چیلیک [تاریخ‌گرایی نوین]، کولتورل تنقید، لئزبیین/ گئی/ کوییر تئوریسی، سؤمورگه‌چیلیک سونراسی [پسا استعماری]، ائکوأله‌شتیری/چئوره‌أله‌شتیری [بوم‌نقد]، و..

تنقیدچی بونلارین هانکیسینی سئچیرسه، ـ طبیعی‌دیر أثره داها اویغونلارینی سئچه‌جک ـ قورامین اورتایا قویدوغو آچیدان أله آلدیغی أثره گؤز دولاندیردیقدا گیزلی یا دا آچیق ایلیشکی‌لری دسته‌کله‌ییب، اونلاری سئچدییی قورامین سوزگه‌جیندن کئچیررک نظرینی دئییر. بو قرارلا أثره ایشله‌میش ایدئولوژینی ده آچیقلاییر؛ دوغروسو ایدئولوژی ایشینی گؤسترمک‌له دئییل گؤسترمه‌مک‌له گؤرور؛ بو اوزدن تنقیدچی ایدئولوژیلرین اؤرت‌باس ائتدییی پرده‌نی قیراغا چکیر! بو سیرادا گؤزل أثردن بئله قورخونج ایدئولوژیک سونوجلار اوزه چیخار..

اوسته سیرالادیغیم یاخلاشیملارین بیرچوخو، تنقیدین اؤزو کیمی، دیسیپلین‌لرآراسی [میان رشته‌ای] چالیشمادیر. مثلن چئوره‌أله‌شتیری: چئوره‌بیلیم [ائکولوژی] و أدبیات آراسی آلاندان دوغولموشدور؛ و طبیعی‌دیر أثره یاناشما دا بونلارین وئردییی باخیش آچیدان یارارلاناراق، سونوندا تنقیدچینین ایسته‌یینه باغلی‌دیر. و بیر سؤزله بلکه تنقید بونلارین هامیسینی بیر یئره ییغالی، اؤزو باشقا چالیشمادیر دئمک ده اولار.

نه ایسه نظره گلیر بئله چرچیوه‌لی قورام‌لار چوخلو چؤزومله‌مه‌یه ساری ماراقلی‌دیر و او قدر دَیرله‌ندیرمه‌یه قول قویمور. بئله باخیش ییرمینجی یوز ایلین ایکینجی یاریسیندان بری باشلاندی و هامیسینی دا یئنی تنقیدین قوللاریندان سایماق اولار. آنجاق 2009دا اینجه‌صنعت قورامچی [نظریه‌پرداز] و فیلسوف، نوئل کارول[6]، «تنقید اوزه‌رینه[7]» آدلی کیتابیندا، تنقیدی باخیشی یالنیز چؤزومله‌مه چالیشمادان قورتارماق اوچون، عملی تنقید سوره‌جینده گره‌ک‌لی اولانلاری آچیقلارکن تنقیدچیلرین دَیرله‌ندیرمک‌دن چکینمه‌لرینی قیناییر. کارولا گؤره: تنقیدچی (ایستر کاغاذ اوزره، ایستر اؤز بئینینده) آلتی آشامانی کئچدیکدن سونرا «دَیَرله‌ندیرمه» حاققینی قازانیر. یانی تنقیدچی أثری تنقید ائتدیک‌ده: ایلک اؤنجه أثری «توصیف» ائتمه‌سی، سونرا «کاتئقوریزه [دسته‌بندی]» ائتمه‌سی، أثرین «اولوشما زمینه‌سینین یوخلاماسی»، أثرین «آچیقلاماسی»، داها سونرا «یوروملاما» و أثری «چؤزمک»؛ بونلاردان سونرا ایسه تنقیدچی اوزه‌رینده ایشله‌دییی أثری دَیَرله‌ندیره بیلَر. هرحالدا نوئل کارول کیتابندا بو آشامالارا اؤزل بؤلوم آییرمیش و آچیقلامیشدیر. دوغروسو اوزمان تنقیدچی بلکه بیر باخیشدا او آلتی آشامانی کئچیرمیش کیمی ده اولا بیلر؛ نه ایسه تنقید یازیلیرسا آیاغینی برک یئره قویوب یازیلمالی‌دیر. نه‌دن‌سیز و هاوادا سؤز اؤتورمک هئچ تنقیدچی‌یه یاراشماز؛ ایستر بو تنقید قورام اوزره، ایستر ده شخصی باخیش اولسون.

---

[1] Albert Thibaudet (1874-1936)

[2] Physiologie de la critique, La Nouvelle Revue Critique, 1930.

[3] critical interpretation

[4] Lois Tyson

[5] Critical Theory Today: A User-Friendly Guide, 2006.

[6] Noël Carroll (1947- )

[7] On Criticism, London, Routledge, 2009.

یئنی سس، قوم شَسَون‌لریندن!

  آشاغیدا گلن مقاله، قوم شَسَون لریندن اولان «حمید قرائی» آدلی یازارین اؤیکوسونه یازدیغیم "یاخین اوخوما، بیچیم چؤزومو و بیر پارا نوتلار"دیر. بو اؤیکو یازارین اؤز ایذنی ایله بوردا ایلک کز اولاراق یاییلیر. اوزَرینه یازیلمیش بو نقدین اورژینال فایلینی بوردان اوخویا بیلرسیز؛ بوردان ایسه PDF فایلینی آلا بیلرسیز.

یئنی سس، قوم شَسَون‌لریندن!

یاخین اوخوما، بیچیم چؤزومو و بیر پارا نوتلار

 

چتین یازماق، یازی طرزی‌دیر بو یازاردا. اؤیکولرینی آنلاماق اوچون سؤزجوک‌لری و جومله‌لری ایله بیرر بیرر اوغراشیب، دایانمالی‌سان هره‌سینده. یازیسی مالیخولیالی بیرینین‌دیر سانیرسان ایلک باخیشدا؛ اؤزونه گؤره بیر دونیا، ایچینه‌ـ‌قاپالی، گئرچکلییه مئیدان اوخویان. گؤزل دیلی ایله حمید قارایی، قوم شَسَون‌لری دلی‌لر طایفاسیندان‌دیر. سؤزجوک‌لره سئوگی بسله‌مه‌سیندن‌دیر شَسَون سؤزلویو اوزره چالیشماسی. اینجه ایشارت‌لرله گولمه‌یه مجبور ائدیر ده، سونوندا اوخوجونو باشی‌ـ‌دولو سورغولارلا اؤزـ‌باشینا بوراخیر. سوردویو فیکیری آنلاماق ایسته‌ین بیر کزدن آرتیق اوخومالی‌دیر یازیسینی، آرتیق آلدیغی لذت ده اونودولماز اولور بئله‌لیک‌له. ائستئتیک ذؤوق آلیرسان بو اوخوما چالیشماسیندا. تورکجه‌سی‌نه تورکیه تورکجه‌سینین کؤلگه سالماسی نظره گلسه ده، بو کؤلگه سو اوزونده کؤپوک‌لر کیمی‌دیر؛ شَسَون طایفالاری، اؤزلجه قوم‌ـ‌ساوا شَسَون‌لری ایله اوغراشان بیلَر بو سؤزون هاردان گلمه‌سینی.

حمید قارایی یازدیغی «    ،     ،     ،          ،     ،» آدلی اؤیکونون، ایلک باخیش‌دا آدی شاشیرتماسا دا، متنه کئچدیییمیزده چاش‌ـ‌باش ووراجاییق. بو اوزدن اؤیکونون آد قونوسونا توخونمادان اؤنجه متنینه کئچمک، اونونلا اوغراشماق و یاخین اوخوماق[1]لا گؤز گزدیرمک ایستَردیم؛ یازیمین سونوندا اؤیکونون آدینا بیرداها قاییداجام!

اؤیکونون ایلک و سون پاراگرافینی قیراقدا ساخلاساق، ایکینجی پاراگرافدا یازار بیرینجی شخص آچیسی ایله ایکی اوغلانین «سیاسی» چته قوردوقلاریندان؛ ایندی ایسه قوردوقلاری «قارا قافلان‌لار» چته‌سیندن چیخان اوچونجو کیشینین چیخماغینین آیلار کئچمه‌سیندن سؤز آچیر. اؤیکوده ایکی آنلاتی قوشا گئدیر: 1) یازار و پارتنئری ایله قوردوغو «قارا قافلان‌لار» چته‌سی. 2) ژئله کیمی وارلیق باشیندا ترپه‌نیب، باشینی آغرییا سالان قادین. ایکینجی آنلاتی، اوچ، بئش، دوققوز و اون‌ایکینجی پاراگرافلاری اؤزونه قازانمیش و اوچونجو شخص آچیسی ایله آنلاتیلیر. ایکی یاناشی گئدن آنلاتینین بیربیرینه باغلی اولمامادیغینی دا سانا بیلریک.

ایکینجی آنلاتی‌داکی قادین بئله تانیتدیریلیر «ژله کیمی بیر شئی باشیندا چالخالانیر. باشی‌نین هر ترپنمه‌سی‌یله اویناییر و سایدام وارلیغینی گور بیر سس‌له بیر کره داها اعلان ائدیر.» ساوادسیز بو دول قادینین باشی آغریلی اولدوغوندان، ایچینده «ژله»، «تپه‌گؤز» «اک»، «سایدام» و «جنین» کیمی وارلیغین اولماسینی سانیر؛ آوکالادیغیندا اسرارانگیز بیر حرکت‌له چکیب چیخارتماغینی، دوغوزدورماغینی ایسته‌ییر ده اولمور آنجاق. «بو عصبی جنینین چیخماسی‌یلا بیرلیک‌ده اؤلومون قاپیسینی آچماق‌دان بدنی تیر تیر تیتره‌ییر.» هرنه‌دیر باشینداکی آغرینی اؤز عؤمور شیشه‌سی ده سانیر. ساوادسیز اولدوغو ایسه «یاشیل آچار قیرمیزی قاپادار» جومله‌سینین ازبرله‌مه‌سیندن آلینیر. جئب تلفونون آچماغینا گؤره اوغلو اؤیره‌دمیش اونا. قادین «رحمتلی اری‌نین عکسی»، اوغلونون «شارژداکی جئب تلفونو»، قونشو ائودن گلن آنلایا بیلمه‌دییی فارسجا شعرین سسی و باشینداکی دردله اَل‌ـ‌به‌ـ‌یاخادیر. یالقیز بوراخیلمیش قادینن، ائشیتدییی هر سسه قوشقولودور.. نه‌یی ایسه بکله‌ییر ده گؤزو گولومسه‌ین رحمت‌لی کیشیسینین عکسینده‌دیر سوره‌کلی. جان هاییندایکن قادین، شارژداکی جئب تلفونا باخیر و اونون باطریسینین دولوب بوشالماسینی جانلی بیر وارلیغین نفس چکمه‌یینه اوخشادیر. قادین اؤزو چکدییی سون نفس‌لرینه دوشونور بلکه..

بیرینجی آنلاتی‌یا کئچدیک‌ده اؤیکونون ایلک و سون پاراگرافی و بیر ده اوسته سایدیغیم پاراگرافلاردان باشقا، هامیسی شهَرین حاشیه‌سینده اولان ایکی اوغلانین «قارا قافلان‌لار» چته‌سینی قورما و اونلارین دوشوندوک‌لری قونولاری آنلاتیر. اونلار بو چته‌نین قورماغیندا، آماج‌لارینی بئله آچیقلاییرلار:

«قارا قافلان‌لار» آدینا رغمن چته‌میز تروریست بیر اؤرگوت اولمایاجاق‌دی. هدفیمیز یالنیز توپلومون آلت قاتلارینداکی اینسانلاری حرکته گئچیرمک‌دی؛ دئمک سونرالار بؤیله اولدو. کیچیک تئوری‌لردن بیله دئوریمسل بیر حرکت چیخارماق ایسته‌ییردیک.

بو «حرکته گئچیرمک» و «کیچیک تئوری‌لردن» «دئوریمسل بیر حرکت چیخارماق» هدف‌لرینه چاتابیلمه‌دیک‌لریندن «ادبیاتا» گیریرلر. شهَرین حاشیه‌سینده اولمالارینا ایسه «سیاسی فعالیت‌لر»ینی گیزلت‌مک ایچین کیرالادیقلاری «ماغازا» و یانلارینداکی «گاز کپسولو دولدوران ماغازا» بیر گؤسترگه‌دیر، شهَرین اورتاسیندا یوخسا پوللو محله‌لرده «کارتون ییغما» ماغازاسی اولماز گئنل اولاراق.

سیاسی فعالیت‌لریمیزی اؤرت باس ائتمک ایچین بیر ماغازا کیرایه ائتمیش‌دیک. کارتون ییغیردیق و بؤیله‌جه توپلومون ایچینه گیریردیک. البته بو ماغازا بیزیم چوخ ایش‌لریمیزی اؤرت باس ائتمک ایچین قوللانیلیر. گوناها باتماق – دونیادا بؤیله قوروم‌لارین یانی سیرا دوغال اولان بیر شئی- و ایندی ایسه ادبیاتا دالماق.

هرنه‌دیر کیرالادیقلاری ماغازا یالنیز کارتون ییغما یوخسا سیاسی چالیشمالارا گؤره دئییل‌دیر. بو گئدیش‌ده بونلارین «چته»لرینه «یاشیل گؤزلو» و داها سونرا «گؤز ببیی قهوه رنگلی» بیری قاتیلیر. «یاشیل گؤزلو» ایله گئجه‌لر کیتاب اوخویور و اونلارا باخیشلاری ایله سؤزلردن هئچ نه آنلامادیغینی بیلدیرنین آنلامادیغیندان سئوینیرلر. «گئجه‌لری کارتون دوکانی/اوفیس‌ده اوتوروب یاشیل گؤزلری‌یله معجزه گؤرموش کیمی کیرپیک چالمادان بیزه باخان بیر یئنی یئتمه ایله سیگارا ایچه‌رک اوخویوردوق و اونون سؤزلریمیزدن بیر شئی آنلامادیغی‌نین سئوینجیندن حرکت اؤنجه‌سی اوخومالاری سوردوروردوک.» دوشوک سویه‌ده بؤیوک دوشونور و بیلیم آداملارینین آدینی چکمک‌دن چکینمیر، یئکه یئکه سؤزلر اورتایا قویورلار..  و بئله‌لیک‌له «اینسان‌لارین آپولوتیک[2] اولمالارینی بیر دایاناغا» دایاسالار دا، چته‌لرینه قاتیلان «اوچونجو شخص»ی ده قاچیردیر، «قورخونچ وارلیق‌لار» ائتکئتی ده آلیرلار اوندان.

اوسته ایشاردیغیم ایکی آنلاتی تمل اولاراق بو آرا بیرینجی (و ایکینجی) آنلاتینین قاتیندا باشقا آنلاتیلار دا سایماق اولار: بیرینجی تمل آنلاتینی سوره‌نین سیاسی پارتنئرینین «اکیز خالالاری»نین قوردوقلاری «درنک» و اونلارین توتوقلانماسی. «محله‌ده‌کی هر شئیه بورون اوزادان‌لار» و س.

اؤیکوده ایشتیراک ائدن بو خیردا آنلاتیلارین اَن ماراقلیسی ائله «محله‌ده‌کی هر شئیه بورون اوزادان‌لار»ین آنلاتیسی‌دیر.

طبیعی‌کی بیرنئچه قادین ایکی گنچ اوغلان‌لا «نه ایش‌لری وار؟» سوراردی‌لار محله‌ده‌کی هر شئیه بورون اوزادان‌لار. ائولی قادین ال‌لرینی اؤلچه اؤلچه قونوشوردو. باروتلاندیغی زامان البته کی قافلان‌لاری قورخودوردو. سؤزلری هئچ بیر فلسفی دایاناغا دایانمیردی آنجاق دراماتیک زنگین‌لییی بیزی او زامان شاشیرماغا و بو گون‌لرده دیز چؤکمه‌یه مجبور قیلمیش‌دی. صحنه‌نین هیس توتموش دووارلاری بیله قادینین درد ایله محنت‌دن قایناقلانان گوجه صاحیب اولدوغونا اعتراف ائدیردی. سسی تیتره‌دییی زامان دووارداکی همزادلاریمیز یئر ده‌ییشه‌ن کیمی اولوردولار. باشیندا آخان لئچه‌یینی دوزه‌لتمک ایچین آچدیغیندا زئیتین رنگی ساچی و سوت رنگی بوینوندان یاری قارانلیق اوتاغیمیزا جنت ایشیق‌لاری ساچدیریردی. دوروشو ساغلام، سؤزجوک‌لرینده دورغونلوق یوخ‌دو. گؤزلری یاشلانینجا تام بیر مهارت‌له باشقا بیر سس چیخاردیغینی حیس ائده‌ردین. آرامیزا سوکوت چؤکسه‌یدی گودونو بکله‌دیییمیزی ساناردین.

باشقاسینین ایشینه باشینی سوخان آداملارین محله‌سینده، ایکی گنج اوغلانلا بیر نئچه «خالا» خانیمین اؤزو ده کارتون ییغان توکانیندا توپلاشمانین دوزدن ده «نه ایش‌لری وار» گؤره‌سن؟ بونا بیزیم ایشیمیز یوخ! آنجاق «ائولی قادین»ینین بو خیردا آنلاتی‌دا گؤزل گؤرونتوسو وار: بو ائولی قادین «ال‌لرینی اؤلچه اؤلچه» دانیشیر. بو دانیشماقدا ایسه اؤفکه‌له‌ندییی زامان «دئوریمسل حرکت‌لر» آردیندا اولان «قافلانلاری» قورخودور. قادین سؤزلرینی «فلسفی دایاناغا» دئییل «دراماتیک زنگینلی»یه دایاییر و «سیاسی حرکت‌لر» ایسته‌ین دسته‌نی «دیز چؤکمه‌یه مجبور» ائدیر ایستَرـ‌ایسته‌مز! آنجاق بو قادین ارکک اگه‌من توپلومدا اؤزونه قادینلیق عنوانی ایله گوج قازانماییب؛ قادین «درد» و «محنت» سایه‌سینده سؤزو کئچرلی اولور. بئله بیر توپلومدا دردلی قادینین سسی سؤزو ارکک‌سی اولاسی قدر کئچرلی اولموش، اوقدر کی «سسی تیتره‌دییی زامان» توپلانتی‌دا اولان، کیشی‌لی‌ـ‌آروادلی، قورخو ایچینده اؤزلرینه دئییل ده دووارداکی کؤلگه‌لرینه باخیرلار! آخی قادینین سسی توتارلی، کسین، سرت و قورخودوجودور! نه ایسه بو «درد» و «محنت» چکمیش آدامین لئچک دوزه‌لتمه‌سی، باشیندان آچیلدیغیندا گؤرونن «زئیتین رنگی ساچی» و «سوت رنگی بوینو» دونیانین بوتون دردی‌ـ‌غمینی یوخ ائدیر، سانکی «جنت ایشیق‌لاری» ساچیر بو رنگ، بو ساچ، بو بویون‌دان..

«خالالار درنه‌یی» اویه‌لرینین توتوقلانمالاری دا اؤز یئرینده ایلگینج‌دیر. «اکیز خالالار» ایسه «بیرنئچه اؤیرنجی» و «اورتا ائییتیم‌لی گنچ و اری‌یله چکیشمک‌ده اولان باشقا بیر قادین‌لا درنک قورموش»، و «ارکک قارشیتی حرکت‌لر» یاپیرلار. آنجاق آنلاتیچینین نظریجه بونلار دا «جینسیت آییرتچیلیغینا» اینانان توپلوم‌دا، همن ایشی گؤرورلر؛ یانی اؤزلری ده «جینسیت آییرتچیلاری»دیرلار. نه ایسه بونلارین بئله آییرتچیلیغا قاپانمالاری دا آنلاتیچینین «زورونلو ایش بؤلوشدورمه[3]‌» تئوریسی اساسیندا، ارکک اگه‌من توپلومدان آیری دوشدوک‌لری و «یالنیزلاشدیرمیش» اولمالارینا گؤره‌دیر. «خالالار»ین درنه‌یی ده اؤز ایشلرینین اؤرت باس ائتمه‌سینه «اویونجاق ماغازا»سی کیرالاییبلار؛ ایندی ایسه بونلارین ماغازالارینا «هدفی باش باشا قویماق یوخسا قارا قورخو گلمک بیلینمه‌یه‌ن، «ممه‌لرینیزین قدرینی بیلین» جومله‌سینده بیر یازی اویونجاق ماغازالارینا گلیر». «جینسیت آییرتچیلار» توپلوموندا بئله بیر جومله‌نی پولیسه گؤسترمک اولارمی؟!

اؤیکو خیردا ایپ‌اوجولارلا سؤزونو آتیب کئچیر؛ قالیر اوخوجونون بونلاری توتوب هارالارا وارماغینا! بو ایپ‌اوجولاردان سیرالاماق دا اولار: ـ ادبیات و خاطیرلاماق. ـ مودئرن اینسانین و زامان. ـ چیی آدام‌لارین تئوری‌ده الی بوللولوغو. و س. یازارین باشاریلی اؤیکوسونده یاشادیغی توپلومون تنقید ائتمه‌سی ده گؤز اؤنونده‌دیر: دایاز دوشونجه‌یه دایانان اینسانین چالیشدیغیندا تئز تئز قول دَییشمه‌سی، توپلومون ارکک اگه‌من یاپیسی، ائمیل دورکیم‌دن توپلوما اویغون ان ال‌ـ‌وئریشلی «homo duplex»[4] گؤرونومو، مرکزین قورخونجلوغو اونون مخالیف‌لرینه ده اوخوماسی، «قدرتین اوره‌تدییی کلیمه‌لری قوللانما».. و س. اؤیکوده قادین‌لا ارکک توپلومون یاپیسینا رغمن یاناشی رول اویناییر. دئمک اولار بوتونلوک‌ده قادینلارین رول‌لاری داها گؤزه‌ـ‌گلیم‌لی‌دیر.. بونو «قارا قافلان‌لار» پوستئرین یاتیملی توصیفینده بیله گؤروروک.

اؤیکونون بوتونلویو اولدوقجا گؤزل و یئرلی یئرینده‌دیرسه، آنجاق اوخورکن نئچه سورغو ایله قارشی قارشی‌یا دوروروق: 1) ایکی تمل آنلاتینین بیربیرینه قاریشیب یاناشی گلمه‌لری نه‌یی گؤستریر و نه‌دن‌دیر؟ بو ایکی آنلاتینین بیربیرینه باغلیلیغی وارمی هئچ؟! 2) جئب تلفونون تئمی؟ اورتادا گلن اس.ام.اس‌لر؟!  3) زامان تئمی و تئکنولوژینین ایشله‌وی یاشام‌دا؟ آرادا 10:53 و 11:02 ساعاتلاری نه‌یی گؤسترمک‌ده؟ 4) اون‌اوچونجو پاراگراف‌دا «قاییر، قاییر، قاییر.» جومله‌سی نه‌یه ایشاریر؟ نه‌دیر بو اوچ (ائش، عینی حالدا فرقلی) سؤزجویون آماجی؟ (ایلک «بیلمیر.» جومله‌سی؟!) 5) اؤیکو آراسیندا ایتالییانجا جومله نه قاییریر؟ و داها باشقا سورغوـ‌سواللار کی اوجونو توتسان بیله باشینا وارماغین هئچ ده بللی دئییل.

بعضن اؤیکوده گلدییی و اوسته سیرالادیغیم بیرـ‌پارا سورغولارا، اونون متنینی آراماقلا، یانیتلاماق دا اولار؛ آنجاق جاواب‌سیز قالان و اوخوجونون دونیاسی ایله متنین دونیاسینا (و البته بعضیسی یالنیز مؤلفین دونیاسینا[5]) باغلی اولان  سورغولار دا وار.. و متنین ائستئتیک لذت وئریجی یؤنو ایسه ائله بودور. باشقالاری اویون قوراللاری‌دیر اؤیکوده و اؤیکو چرچیوه‌سینده یئرله‌شن گؤزللیک‌لردیر.. متن اوخوجونو چلیشکی‌یه چکمیرسه، دایاز ذؤوق‌لر یارادسا بیله، یوخ اولماغا مجبور اولاجاق. باخمایاراق مودئرن اینجه‌صنعتین بیر اوجو مود، اوبیری اوجو ایسه ابَدی و قالارغی دایاناقلارا دایانماغینی سؤیله‌میش‌لر[6] و پوست‌مودئرن اینجه‌صنعت ایسه بوتونلوک‌له اویونا قاپانمیش صنعت‌دیرسه؛ چلیشکی یاراتماق، اوخوجونو سورو ایشاره‌ت‌لری ایله باش‌ـ‌باشا قویماق، اوخوماق سوره‌جینده اوخوجونو (آلیملایانی) راحاتسیز ائتمک.. بیر اثرین باشاری و اوغور قازانما شرطلریندن‌دیر. بو اوزدن حمید قارایی‌نین بو اؤیکوسو دونیا سوییه‌سینده اؤزونه یئر قازانان اثرلردن اولماغا یاخینلاشمیش‌دیر.

باشدا سؤز وئردیییم، اؤیکونون ایلک و سون پاراگراف ایله آدینا توخونمادان؛ بیر اؤیکوچونون و گئنل اولاراق یازارین یاشادیغی (و باشقا) توپلوم‌دا خیریم‌ـ‌خیردا و گؤزه گلمه‌ین هرنه‌یه گؤزـ‌قولاق اولماسی، هر شئیه و هر اولایا اطرافلی یاناشماسی ایله بیرگه، باشقا بیلیم‌لر و تئکنولوژی‌لردن آچی آلماغی، او بیلیم یوخسا تئکنولوژینین قونویا نئجه یاخینلاشماغینا، اولدوقجا دیققت یئتیرمه‌لی‌دیر؛ بونونلا یازیسینین وئریملی و یئنی یاناشما اولدوغونا داها اولوملودور.

اؤیکونون ایلک پاراگرافینی آشاغیداکی کیمی سایا دوزسک، اون‌آلتی جومله‌دن اولوشور:

[1] بیلمیر. [2] ال‌لرینی قالدیرابیلمیردی. اؤز تعبیری‌یله ایچینده‌کی سویوق‌لوق دامارلارینداکی قانی دوندورموشدو سانکی. [3] سؤزجوک‌لرین بیر آن ایچری‌سینده پیرتلاماسینی سئویرم. کئشکه سؤزجوک‌لر بیر آن‌دا موسیقی‌دن چیخان‌بیله‌ن ائش زامان‌لی سس‌لر کیمی چیخسایدی. [4] دؤرد گؤزلو دولوخموش گؤزلری‌یله منه باخیر. [5] هیجان‌دان هسه‌کله‌ییر. [6] تانیمایان، ساغ الینده‌کی قایچی و سول الینده‌کی مئیوه پیچاق‌لارینی گؤرسه بیرینی اؤلدورمه‌یه گئتمه‌سینی ساناردی. [7] بؤیوک قارداشیم سککیز ایل اؤنجه مطبخ پیچاغی‌یلا گئدیب اؤلو قاییتماسی‌ اونو بو گونه دوشورموش. [8] اون‌دان بری الینه گئچه‌ن هر تورلو ایتی نسنه‌نی توپلاییب گیزله‌دیر. [9] قایغیسی من‌دن دئییل اؤزوم‌دن کیچیک قارداشیم‌دان‌دیر. [10] آغ ساچ‌لاری آرخایا تارانمیش، یئنی حامام‌دان چیخمیش قیرمیزی دری‌سیندن تر آخیر. [11] «بو او دئییل»، جومله‌سینی دئویرسن «او بو دئییل». [12] جومله‌لر زامان‌دان گئری قالیر. مع‌الاسف ائش زامانلی‌لیغی بیر یئرده آنلادامیرلار. [13] مع الأسف الشّدید... [14] اینسان‌لاری، قونولاری، یاشادیق‌لاری زامانی پاراگراف‌لارلا آییرمالی‌سان؛ دئمک پاراگراف‌لارین ناموسونو قورومالی‌سان. [15] هله هارالارینی گؤرموش‌سن ایکی دؤنه Enter دویمه‌سینی باسماق‌لا ایللوزیونیستلیک یاپارسان. [16] ارکک‌سی گؤزلریندن گئچه‌بیلسن یوموشاق اوره‌ییندن گئچه‌مه‌زسن.

 

ایلک «بیلمیر.» سؤزجوک‌ـ‌جومله‌سینه توخونماسام هله؛ قالان جومله‌لرین آنلاتی آچیسی بیرـ‌ایکی یئرده دَییشیلیر: ایکینجی جومله، «اوچونجو شخص» آچیسیندان آنلاتیلیر، سونرا اوچونجو جومله‌دن دوققوزونجو جومله‌یه قدر «بیرینجی شخص» آچیسینا کئچیر؛ اونونجو جومله یئنه «اوچونجو شخص» آچیسینا دؤنور؛ داها قالان جومله‌لر «ایکینجی شخص» آچیسی ایله آنلاتیلمیش. اؤیکونون بوتونلویونو اوخوموش اولورساق، چوخ احتیاطلی داورانیشلا باشی آغریلی قادینین (ایکینجی تمل آنلاتی) آنلاتیسینا ایشارماسینی دئیه بیلریک! قادین اوزاندیغی یئرده، قاپی چالینیر، اؤیکونون سونوندا ایسه تلفون چالیر.. (بیر دولانما سایساق) اؤیکو سونوندان آنلاتیلمیش[7] (بیرینجی تمل آنلاتی دا ایسه اورتالاردان، اوچونجو شخصین چته‌دن چیماغی آندان آنلاتیلمیش) بئله‌لیک‌له اؤیکو تلفونون چالماسی ایله (و قادین ال‌لرینی قالدیریب تلفونو گؤتورمک ایسته‌دیی چاغدان) باشلانیب و بیتیب‌دیر.. بو اوزدن ایکینجی جومله‌ده قادینین اللرینی قالدیرامماسیندان دئییر و «اؤز تعبیری‌یله ایچینده‌کی سویوق‌لوق دامارلارینداکی قانی دوندورموشدو سانکی».

اوچونجو جومله ایسه مؤلفین اؤزونه یوخسا سایدیغیم بیرینچی تمل آنلاتینین آنلاتیچیسینا قاییتمالی‌دیر. ایکینجی فرض دوز اولورسا آنلاتیچینین «قورامجی اینسان» اولدوغوندان و «ادبیاتا قاپیلما»لاریندان سؤز گئتمیش اؤیکوده. بو اوزدن دئیه بیلریک یئنه تئوری وئرمک‌ده‌دیر بو قورامجی اینسان.

دؤردونجو جومله‌دن دوققوزونجویا قدر (و اونونجو!) داها چلیشکی‌لی جومله‌لردیر؛ بوردا ایشاریلان اولایا اؤیکونون هئچ بیر یانیندا ایشاریلماییب، آنجاق اوزاق تخمین‌له یئنه همن آنلاتیچی «قورامجی اینسان»ـا دا باغلایا بیلریک. بو اینسانین ائولرینده باش وئردییی بلیرسیز بیر اولایا ایشاریلیب‌دیر؛ آنجاق بونو دئمه‌یه ده اؤیکوده  هئچ گؤسترگه یوخ! بوردا بو جومله‌لرین اولماسی نه‌دنی سورغوسو قاباغا گله بیلر! اونونجو جومله ایسه بو سیرایا گیرر ده گیرمز ده! یانی اؤزونه گؤره باغیمسیز بیر جومله‌دیر ده دئیه بیلریک.

اون‌بیردن اون‌بئشینجی جومله‌یه قدر یازارین بو یاراتدیغی (الده‌کی اؤیکو) دونیانین توصیف ائتمه‌سینی سانار، و بو جومله‌لردن اوست پاراگرافدا قاباغا گلن سورغونون جاوابینی آلماغا ایپ‌اوجو سئزه‌بیلریک؛ اؤزللیک‌له اون‌دؤرد و اون‌بئشینجی جومله‌لردن. آنجاق بو جومله‌لر اوچونجو جومله‌یه ده قاییدیر. یانی بونلارلا اوچونجو جومله بیر قونودان دانیشیر. و بو ادعایا گؤسترگه، «ائش زامانلی» سؤزودور. اوچونجو جومله‌ده یازار سؤزجوک‌لرین موسیقی کیمی ائش زامانلی چیخماغینی آرزیلاییر؛ بو جومله‌لرده ایسه «جومله‌لرین زاماندان گئری قالماغینا» و ائش زامانلی چیخاممادیغینا حئییف‌سه‌نیر.

اؤیکونون ایلک نفس‌ـ‌کسن پاراگرافین سون جومله‌سی اؤزونه گؤره بیر دونیادیر: بو جومله‌نی توتماقلا هارالارا وارماغیندا بیر آز خیال گوجو ایله چالیشساق، یازارین اؤیکونو یازما دورتوسو (بیر دونیانین یاراتما دورتوسو) کیمسه‌نین «ارکک‌سی گؤزلری» ایله «یوموشاق اوره‌یی»دیر؛ یوخسا، اؤیکو ایچینده آنلاتیلان «باشینی هرکسین ایشینه سوخان» ائولی قادینین گؤزلری و اوره‌یینین توصیفی‌دیر؛ یوخسا اونونجو جومله‌نین ضمیرینده اوتوران کیمسه‌نین دلیجه اؤیولمه‌سی‌؛ یوخسا..

و ایندی اؤیکونون ایلک «بیلمیر.» سؤزجوک‌ـ‌جومله‌سینه قاییتسام: بو «بیلمیر.» جومله‌سی، اؤیکونون سون جومله‌سینین داوامی دئییل‌می؟! بونو دئمک‌ده هئچ ده کسینلیک یوخ؛ آنجاق باشی آغریلی قادین کیمسه‌نی بکله‌ییردیسه، تلفونو گؤتوردویونده «دوود- دوود- دوود-» گلمه‌سینه‌می، باشیندا ترپه‌شن «وارلیغا»می... نه‌یه‌سه، «بیلمیر» دئمیرمی؟ بلکه «قورامجی اینسان»ین دوستو اونو «حاجی» لفظی ایله خطاب ائده‌نده اوخودوغو بوتون «جنیفر له‌مان کیتابی‌یلا دورکیم‌ین دادینی قاچیراجاق»ینی بیلمیر! بلکه..

سون پاراگراف ایسه ایلک پاراگرافین گونونده‌دیر؛ بو اوزدن اونون چؤزمه‌یینی اوخوجولارینا تاپشیریرام. آنجاق بو ایکی پاراگرافین بئله پیرتلاشیق و قارماقاریشیق اولماسینین نه‌نی نه‌دیر سوالین قاباغیندا، یازارین ایلک پاراگرافدا گتیردییی قورال: «اینسان‌لاری، قونولاری، یاشادیق‌لاری زامانی پاراگراف‌لارلا آییرمالی‌سان؛ دئمک پاراگراف‌لارین ناموسونو قورومالی‌سان. هله هارالارینی گؤرموش‌سن ایکی دؤنه Enter دویمه‌سینی باسماق‌لا ایللوزیونیستلیک یاپارسان.»ی پوزسون دئیه داها «اینسان‌لاری، قونولاری، یاشادیق‌لاری زامانی» آییرماق ایسته‌میر؛ بو اؤزو ایشاردیغی قورالا بویون اَیمک ایسته‌میر! و مؤلف اؤزو یاراتمیرمی دونیاسینی؟ و دونیا دئدیییمیز «دیل»دن آیری‌می؟! بو دونیانی یازی دیلی ایله، سؤزجوک‌لر و پاراگراف‌لارلا قورموروق‌مو؟!

اؤیکو، خاطیرلادیغیم کیمی، مالیخولیالی بیر اؤیکو اولموش دا دادینی، آلانا، ایسته‌دییی قدر دادیزدیریر! بونونلا بو اؤیکو ایله یئنی بیر سس تؤره‌تمه‌ده و اوغورلو اولان، حمید قارایی‌نی «دلی یازار» آدلاندیرا بیلرم. آرتیق ایلک ایشاردیغیم، اؤیکونون آد قونوسونا گیریشمک زامانی گلمیش. اؤیکو بئش ویرگول‌لا آدلاندیریلمیش، آنجاق بو بئش‌ده قارماقاریشیقلیق یوخدور هئچ! ویرگوللار ایکی «چته»یه، هر «چته»نین ویرگوللاری آراسیندا ایسه WORD یازلیم‌ین بئش آرا (Space) ایله آرالانمیش‌دیر (ایکی چته بیربیریندن اون آرا ایله آرالانمیش؛ تام دیسیپلین‌له!). گتیردیییم «چته» سؤزجویو بو ویرگوللارین نه‌یه گؤسترگه اولمالارینی آندیرماق ایسته‌ییر[8]. قادینلاری ایسه قاباغا سالیب بئله‌لیک‌له! یوخسا «قارا قافلان‌لار» چته‌سینین ایکینجی پاراگراف‌دا، اوچ اؤیه‌سیندن بیرینین آیریلماسی‌نی گؤستریر؟! آمما بئله یوزماق آشاغیلاییجی بیر یوزمادیر.. بئله آدلاندیرما یئنی‌یاناشما اولماقلا، اونون یوزماغی و آنلاملاماغیندا مؤلف‌ـمتن‌ـ‌اوخوجو اوچ‌ـ‌بوجاغینا تاپشیرمالی‌ییک..

---

[1]  یاخین اوخوما (close reading) دیققت‌له اوخومادیر.. تنقید سوره‌جینده ایسه، منتقیدین بوتون متنی اطرافلی اوخورکن، سئچدییی بؤلومون آچیقلاییب یوزماسی، تعریف‌له‌نمیشدیر.

[2] ـ Apollotic: آپولو ایله باغلی اولان، ایشیق، موسیقی، شعر و گؤزللیک تانریسی، اسکی یونان و روم اوسطوره‌لرینده. آپولوتیک، نظم، ایییمسرلیک‌ و گؤزللیک قاوراملارینی یئتیرن‌دیر و اونون قارشیتیندا دییونیسیوسیک (Dionysusic) آنلامی‌دیر، نظم‌سیزلیک، قارماقاریشیقلیق و.. بو ایکی قارشیت آنلام یئنی دؤره‌یه قدر مسکوت قالسا دا، آنجاق نیچه‌نین فلسفه‌سینده اؤزونه اؤزل یئر آییردی.

[3] ـ تقسیم کار اجباری! «خالالار درنه‌یی» ایله آدلاندیریلان خانیم اویه‌لر، آنلاتیچینین فیکریجه، اؤزلری توپلوم طرفیندن «یالنیزلاشدیریلمیش» اولدوقلارینا گؤره «ارکک قارشیتی حرکت‌لر»ـه قاپیلمیشلار. توپلومون ارکک اگه‌من یاپیتی اونلاری آییردیقدا، اونلار دا توپلومدا اونلاری آییرانلارا قارشی چیخیرلار دئمک.

[4] ـ 19جو یوز ایلین ماکرو سوسیولوگو (macro-sociologist) امیل دورکیم (Émile Durkheim)ین اعلان ائتدییی گؤرونوم: بیر یاندان آدام آرزو، دیلک و ایشتاها ایچ‌گودولر طرفیندن یؤنله‌ندیریلن بیولوژیک بیر اورگانیزمادیر، اوبیری یاندان ایسه اخلاق و توپلومدا تؤره‌نن باشقا ائلئمئنت‌لر طرفیندن یورودولور. آنجاق کیشینی "حیوان" خویلو اولماماغا یول وئرن، توپلومداکی بلیرلی نورمال سیستئم یارادان یایغین دین و داورانیشلارینی دوزنله‌ین بیر یول‌دور.

[5] ـ گؤرونور رولان بارت‌ین قورامی، مؤللیفین اؤلدورمه‌یینده اوقدر ده اوغورلو دئییلمیش! (بو قونودا "دیکتاتورلوغا دؤزمه‌ین قاپی!" آدلی مقاله‌مه باخا بیلرسیز.) هر حالدا معنانین یوخلوغونا دا اینانانلارین قارشیسیندایکن؛ متندن آیریلان، تؤره‌نن، و هر تورلو آنلاییش و معنا، اوچ‌بوجاق بیر سیستئم‌ده (مؤلف، متن، اوخوجو) اولوشور.

[6] ـ شارل بودلئر (Charles-Pierre Baudelaire) مودئرنیته سؤزجویونو ایلک کز اولاراق مقاله‌لرینده گتیرمیش و اونو اینجه‌صنعت آچیسیندان تعریفله‌دییینده، مودئرن اثرین بیر اوجو مودا باغلی و گلینجه ده گئتمه‌لی، اوبیری اوجو ایسه ابَدی و قالارغی‌دیر دئییر.

[7] ـ اصلینده بو اؤیکو دوققوز دقیقه آراسی بیر اولایدیر دئیه‌ده بیلریک!

[8] ـ خالالار چته‌سینین اوچ اؤیه‌سی، قارا قافلان‌لار چته‌نین ایکی اؤیه‌سی وار!

و او قارالتی اؤلومون اؤزودور..

و او قارالتی اؤلومون اؤزودور..

«رضا کاظمی»نین یازیلاریندا «اؤلوم» کؤلگه‌سی، «آغ پاپاق، قارا پاپاق» اؤیکوسونو آراشدیریرکن

 

«رضا کاظمی» ایکینجی اؤیکو توپلوسونو «بو شَهَر اوستدن شئیطان تورونا اوخشاییر» آدی ایله اوخوجولارینا سونموش؛ بوندان قاباق دا «لاپ او اوزاق‌لاردا»نی یازمیشدی. بو ایکی کیتابدا بوتونلوکله 20 اؤیکو وار؛ 20 اؤیکو کی هانکیسینین اوجونو توتسان بیرجور «اؤلوم»ـه چاتاجاقسان. «اؤلوم اؤیکولری» ده آدلاندیرا بیلریک بونلاری! رضا کاظمی یئنی کیتابینی، بوتون فرقلیک‌لرینی گؤزدن کئچیرَندن سونرا، قاباقکی کیتابینین داوامیندا یازمیش‌دیر. «اؤلوم» قونوسونا توخوناراق، بوردا، «آغ پاپاق، قارا پاپاق» اؤیکوسونه ایشارماق ایسته‌یه‌جم، یئنیجه چیخمیش کیتابین ایلک اؤیکوسو.

آنلاتیجی «کاناپه اوستونده شئلله‌نمیش» بیر کیشی‌دیر و تئز تئز تلویزونون کاناللارینی اؤزل آماجی اولمادان دَییشیر؛ قارشی آپارتمانلاردان بیرینین ائیوانیندا، دوز بونلارین توشوندا اولان ائودن، «ائیوانداکی کیشی» دوروب سوم باخیر. بو دوروخماق اوقدر آجی (یوخسا شیرین)دیر کی آنلاتیجی ایله قادینین یاشامیندا ائتکی بوراخیر. بو ائتکی نه‌دیرسه هئچ بللی اولونمور؛ نه ایسه بو «باخیش»دان دولایی یئنی چابا دوشور قادینلا آنلاتیجینین آراسیندا. اونلار بو «باخیش» یییه‌سینه گؤره ناغیللار تؤره‌دیر، قونشو آروادلارین دیلیندن سؤزلر سؤیله‌ییرلر. سونرا بیر گون او ائیوانداکی کیشی یوخ اولور و اونون یئرینه «دوز اونون ائیوانینین آلتیندا محو بیر کروکی» وار.

اوسته گتیردیییم اؤزت «آغ پاپاق، قارا پاپاق» اؤیکوسونون اولای‌هؤرگوسودور. و بو هؤرگونو گؤزل یئتیشدیرمیش یازار. اودورکی بو اؤیکو، کیتابین و دئیه ده بیلرم یازارین ایکی کیتابینین باشاریلی اؤیکوسودور. بوردا هئچ زاد دئییلمیر، اوخوماغا و یارادماغا آچیق بیر اثردیر «آغ پاپاق، قارا پاپاق». قارشی آپارتیمانین ائیوانینداکی کیشی نییه باخیر؟ هارا باخیر؟ کیم‌دیر؟ نه ایسته‌ییر؟ سونو نه اولور؟ نه خبر وار قارشی آپارتماندا؟ هئچ زاد بللی دئییل؛ یالنیز ایشارتی وار. آنلاتیجی ایله ائیواندان باخان کیشینین آراسینداکی ایلگی نه‌دیر؟ آنلاتیجی نییه اونا قیسقانیر! (قیسقانیرمی هئچ؟)؛ بئله بئله سورغولاری سطیردن سطیره تاپا بیلر آراییجی اوخوجو؛ آنجاق کیمسه کسین جاواب قویا بیلمز بو سورغولارین اؤنونه! بیر سؤزله یوزوم یولو آچیقدیر اؤیکوده. مبهم اولدوغونا گؤره آچیق اثردیر و توکه‌نمز[1]؛ اودورکی ائستئتیک لذت وئره بیلیر اوخوجویا.

«اؤلوم» تئمینه گلینجه؛ ایکی کیتابین اؤیکولری بیرر بیرر اؤلوم ایچَریکلی‌دیرلر. «اؤلوم» کؤلگه‌سی اؤیکولری قاپسامیش؛ بو اوزدن قورخو، دیدَرگینلیک، اوزوجولوک روحو چولغامیش بوتون اؤیکولری و اوندا اولان کاراکتئرلری ده. بو قاورام کلمه‌لره و داها نثره ده چؤکموشدور. دیل بو اؤیکوده (و کیتابدا) قاباقکی کیتابا گؤره داها آخیجی اولدوغونا رغمن یئنه قورو دیلدیر؛ اثره اوتوران ایچَریک اونو باسمیش. دیلده بویوت یوخدور. سؤزجوکلر ان یاخین قاورامی یئتیرمک اوچون قوللانمیشلار یالنیز[2]. بو اؤزَللیک پیس‌می یاخشی‌می، اونون آردیندا دئییلم.

نه‌دن «اؤلوم»دن دانیشیر یازار؟ ائیوانداکی کیشی بللی دئییل هارا باخیر؛ بونلار، ایکی اَر آرواد، او کیشینین قانشاریندا اولماقلارینا گؤه، بونلارا باخیر سانیرلار. اؤلوم بللی اولمایان بیر نوقطه‌دن آداما یاشامین هر ساعاتیندا گؤز تیکیبدیر، گئجه گوندوزو ده یوخ، عینی ائیوانداکی بو کیشی! بو آرادا بونو (اؤلومو/ ایئواندان باخان کیشینی) اونودان، گؤرمزدن گلن ده وار؛ اونا بؤیوک رول وئرن ده! بو «باخیش/ اؤلوم» اؤیکونون بوتون سطیرلرینه ائتکیسینی بوراخیر.. اؤلومدن قوتولوب قاچان یوخ! بو اوزدن اؤیکو قورولوشوندا اورتادا اوتوران باخیشی و کاراکتئرلرین تپکیسینی آچیقلاساق اثرین قارانلیقدا گیزله‌تدییی بوجاقلارا ایشیق سالینار بلکه.

قادین هم قورخور هم ده خوشو گلیر بو باخیشدان؛ چلیشکیلی تَپکی! بیر هاندا اَرینه او باخیشدان دئیه‌نده «ائله اوندان قورخورام... پیس گونه قالمیش اولسا، بایقوش بایقوش بیزیم ائویمیزین ایچینه دونوخماسی چوخدا یاخچی دئییل، یوخ؟!» دئییر؛ بیر هاندا ایسه او باخیشدان ناغیل تؤره‌دیر و اولور مین بیر گئجه ناغیللارینین شهرزادی: «هئچ بیلیرسن آروادلارین سؤزونو تعریفله‌ینده، مین بیر گئجه شهرزادینا اوخشاییرسان؟» و «گؤزلری پاریلداییر»؛ یوخوسوندا «لومبه‌له‌لوت» او باخیشین قاباغیندا دایانیر!

آنلاتیجی بو باخیشا گؤره اونون یییه‌سینه سالدیرماق، شکایت ائتمک ایسته‌ییر: «دلی شئیطان دئییر دور گئت آغزیندان چیخانی دئه!»، «او صاباحدان گونده اوردا اَیله‌شیب سیگار چکسه، حتمن گئدیب پولیسه زادا شیکایت ائله‌رم.»؛ سونرا قیسقانیر، آروادینی قویمور ائیواندا پالتار سرسین «ائلمیرایا دئدیم من اولمادیغیم زامانلار، تک باشینا پالتار سرمه‌یه زادا ائیوانا چیخماسین» و ائلمیرا دا بیلیر کی کیشیسی او باخیشا گؤره گیجیکلی‌دیر: «سن اوندان چوخ پیس عوض چیخرسان!»؛ اؤیکونون سونوندا دا یوخ اولموش باخیشا یئنه قیسقانیر: «نَم‌نییه، اؤز اؤزومه ائلمیرا کیشی‌نین یوخوسونو گؤرور دوشوندوم».

بو باخیشین یییه‌سینی، اونون اوزونو، آپ آیدین گؤره بیلمیرلر. «او صندلی‌یه اوخشار بیر شئیین اوستونده اَیله‌شمیشدی. گؤزومو قیسسام دا، اونون اوزونو یاخشی گؤره بیلمه‌دیم»، باشقا بیر یئرده ائلمیرانی یوخودان دَبردیر اونو گؤرمه‌یه گؤره «گل باخ اونو گؤره بیلیرسن...». آنلاتیجی یالنیز اونو بیر «مجسمه» کیمی اوزاقدان گؤرور.

یاواش یاواش آنلاتیجی ائیوانداکی کیشینین اؤزونه چئوریلیر؛ سیگار چکمک‌ده، قورص آتماقدا، گؤزونده‌کی آغدا و.. بلیرسیز ایشاره‌لرله یازار اوخشاتماق ایسته‌ییر ایکی کاراکتئری.

اؤیکونون گئدیشینده ائلمیرا ایله اَری، ائیوانداکی کیشینین اؤلومونه فیکیرله‌شیرلر.. «اونا داوا آتیب یوخودا اؤلمک آرتیقراق یاراشار...». بوراکیمی او «باخیش» باجاردیغی قدر ایشله‌میشدیر اَر آروادین یاشامینا. بو ازودن اؤلوم‌له اؤزدشله‌شیرلر یاواش یاواش، آنلاتیجی اؤزونو او ائیوانداکی کیشینین یئرینه قویا بیلیر؛ ائلمیرانین ایچ دویغولاریندان خبریمیز یوخ اؤیکونون باخیش آچیسینا گؤره. بلکه او دا ائله بو فیکیرده‌دیر! «اوشاق اولمایان یئرده، او بئله پولون نه فایداسی وار؟!» بونلاین دا اوشاقلاری یوخ!.. نه ایسه ایکی کاراکتئر باجاردیقلاری قدر یاخینلاشمیشلار اؤلوم کاراکتئرینه (ائیوانداکی کیشییه!) و ائله بو ازودن او باخیشلا داها اوز به اوز اولابیلمک باجاریغی تاپیلیر آنلاتیجیدا؛ داها روزنامه دلیییندن باخیمر، اؤزونو پالتار دالداسیندا گیزله‌تمیر؛ جسارتله‌نیب «من کیشینی یامانلایا یامانلایا، روزنامه‌لرین هامیسینی جیریب شیشه‌دن قوپارتدیم». اَر آرواد ساهمانلاشیرلار اؤلوم‌له قارشیلاشماغا..

اؤلومدن قورخماق، اوندان اوزاقدان اوزاغا خوشلانماق، اونا ناغیل تؤره‌تمک، اونا قیسقانماق.. هر نه اولور سوندا اونلاری یئنه اوز به اوز قارشیلاشماقدان قورویور. اؤلومو دورو گؤسترمک‌دن واز کئچیر «گئجه‌نین زیل قارانلیغیندا هئچ زاد گؤرسه‌نمیردی». و داها هئچ زاد یوخدور.. اؤلوم اَل چاتماز نوقطه‌یه قونموش.. یالنیز «گون چیخاندا، ایکیمیز ده چییین چییینه پنجره قاباغیندایدیق. آسفالت اوستونده دوز اونون ائیوانینین آلتیندا محو بیر کروکی وار ایدی». نه ایسه، هاردا اولورسا اولسون «بیر قارالتی قیمیلدانیر»، و او قارالتی اؤلومون اؤزودور..

یازار ایکی کاراکتئر بسله‌میشدیر اؤیکوده: آنلاتیجی و اونون آروادی. قادین کاراکتئری اَریندن هانسی اؤزللیکلر اوزره آییرا بیلریک؟ اؤیکونون ایلک قاتینی دئمیرم؛ ساده دیالوگلاردان و اویان بویانا دَبریلمه‌کدن کئچیب، اوبیری قاتدا آختارماق ایسته‌ییرم جاوابی!

ایکی کاراکتئرده جینسی آیریقلار هئچ یوخدور. بیر توخونما کی اؤزللیکله جینسییَته ایشارمیش اولا گؤزه دَیمیر. دوزدور آنلاتیجی آروادینا دئییر من اولمایاندا ایئواندا پالتار سرمه، یوخسا اوشاق سؤزو اولاندا ائلمیرا دیلله‌نیر آرتیق؛ آنجاق بئله قیسقانجلیقلار یوخسا دیلله‌نمه‌لر هئچ ده اؤزللیک وئرن دئییلدیر جینسییَته. بونو اَر آروادین دیالوگلاریندا دا گؤروروک؛ ایکی آغیزدان چیخان دیالوگلارین هئچ اؤزللییی یوخدور بیربیرینی آییرا بیلسین.

اثر مئتافوریک[3] بیر یاپیت اولورسا[4]، اینجه اینجه ایپ اوجولار آختارمالیییق بئله مبهم‌لیک‌لرین دویونونو آچماغا. بو اوزدن «سویوق چای» و «قورص» موتیف‌لرینه دیققت یئتیرمک ایسته‌ییرم. آلت‌بیلینج یوخودا قاوراملاری جومالاشدیریب بیربیرینه سیخیشدیریر، استعاره و یئردَییشدیرمک[5]له ایسته‌دییی آنلامی، ایسته‌یی یوخو بیچیمینده گؤستریر بیزه؛ نه ایسه اوندا ایپ اوجو تاپماق اولار، هر نه ائدیر ده ایز بوراخیر آنجاق. اینجه صنعت ده بئله‌دیر بیر طرفدن. بو ایکی‌نی یوزماق اوچون اونون مُحتواسینا ذره‌بین سالماق گره‌کیر.

چایین سویوماسی ایکی کره وورغو ایله گتیریلیب اؤیکوده. بیر: «میز اوستونده‌کی چاییمدان بیر قورتوم ایچیب، استیکانی قویدوم نعلبکی‌نین ایچینه. چاییم سویوموشدو.» آنلاتیجی چایین سویوماسینی آیری باغیمسیز جومله‌ده بارماغ ایله گؤستریر. ایکی: «اوگون ائلمیرانین چایی سویودو. بونو قاپیدان چیخیب ـ بیر آزدانن ـ بیر ده ائوه قاییتدیغیمدا بیلدیم.» بوردا دا چایین سویوماسینا ایکی پاراگراف یئر وئریر آنلاتیجی. اون صفحه‌لیک یازیدا ایکی کره چایین سویوماسینا قاییتماق، او دا وورغو ایله، نه‌یی گؤستریر؟

«میز اورتاسینداکی بوشقاب ایری نارین قورص‌لارنان دولویدو. اوجادان چیغیردیم: ـ «بونلار آدامی کئییدیب هئیدن سالار...» «ائلمیرا تئز آتیلدی سؤزومون اورتاسینا. ـ «بس گؤرمورسن او سحردن آخشاما ترپنمه‌دن صندلی اوستونده اَیله‌شیر!» قورصلاری آنلاتیجی ایئوانداکی کیشییه ناغیل قوشاندا یارادیر ذهنیند؛ آمما اؤز میزلری اورتاسیندا گؤرور! بو گؤرمه‌یه ایشاریلان زامان ائلمیرا تئز آتیلیر اورتایا.. ائلمیرانین چابا گؤسترمه‌سی بو گؤرمه‌یین ایتیرمه‌سینده اوستون من[6]ی آندیریر، من[7]ین گؤزو گئرچه‌یه آچیلیرکن اؤرت باسدیر ائدیر هر نه‌یی.

اؤیکوده آنلاتیجی، آنلاتیجینین آروادی، قونشو قادینلاری.. هامیسی آنلاتیجینین وجودونون بؤلوم‌لریدیر. بیر کاراکتئرین پاره پاره اولموش شخصیت‌لریدیر. چایین سویوماغینی آنلاتیرکن آنلاتیجی اؤزونو نظرده آلیر، اؤزو بیلمه‌دن. آنلاتیجینین آلت‌بیلینجی سویوق چایی وورغولاماقلا «قادین دا سن‌سن کیشی ده!»دئییر آنلاتیجی‌یا؛ و بو ایزلری آکتیو اوخوجو آرامالی‌دیر. اؤیکونون سونوندا آنلاتیجی آرخایینلیقلا «ائلمیرا کیشینین یوخوسونو گؤرور» دئیه دوشونور.

اؤلوم قورخوسو یازاری یازماغا مجبور ائدیر، نئجه‌کی شهرزادی ناغیل سؤیله‌مه‌یه. اؤلومه اؤلومدن یازماقلا قاباق چیخماق ایسته‌ییر؛ اؤلوم بوتون سؤزجوک‌لره سوزور، کاراکتئرلری ساریییر و اثری بوتونلوک‌له اؤزونه آلیر. و اثر اؤلوم مونولوگونا چئوریلیر!

---

[1]  بو سؤز، اثرین مبهم اولماغی، اؤز اؤزونده هئچ اؤزللیک وئرمیر اثره. دئمک اولماز بوتون مبهم اثرلر آچیق و توکه‌مز یاپیتلاردیر.

[2]  باخمایاراق یئرسیز سؤزجوکلر ده، کیتابین بوتونلویونده و ایشاردیغیمیز بو اؤیکوده وار. (اؤز قونوموندا اوتورمایان سؤزجوکلردن گئدیر سؤزوم).

[3]  استعاره‌ای (metaphoric)

[4]  اینجه صنعت اثری معرفت شناسانه مئتافور‌دیر، بیر ایماژ، بیر گؤسترگه‌دیر. اینجه صنعت دونیانی تانیتدیرماق اوچون اؤزونه گؤره باغیمسیز بیر دونیادیر.

[5] Displacement

[6] Super Ego

[7] Ego

هئچ گئتمه‌ین لککه‌لر

هئچ گئتمه‌ین لککه‌لر؛

«اوچ بارماق» حیکایه‌سینین قورولوش چؤزومو و روانکاوی نظریه‌سی اوزره یاناشما

 

1

ناتورالیستی [دوغالچیلیق] اؤیکولر انسان اوغلونون جبری گرک‌لرین جایناغیندا وورنوخماسینی گؤسترمک ایسته‌ین، وراثت و چئوره مجبوریت‌لری اوزره یاشام دئنه‌ییم‌لرینی [تجربه] بیر لابراتوریست بیلیم آدامی کیمی گؤز اؤنوندن کئچیرن صنعت ترزیدیر. بو مکتبین تمل داشینی قویان، فرانسیز یازاری، ائمیل زولا، کاراکتئرلرین داورانیشی و اونلارین دورتولری، وراثت و چئوره گرک‌لری اوزوندندیر دئییر؛ و یازار گرک یاراتدیغی شخصیت‌لرینی چئشیتلی دوروملاردا قویاراق اونلارین تپکیسینی اوزه چیخارا، و هابئله ایشاریلان دورتولرین رولونو کاراکتئرلرین اؤزللیک‌لرینده گؤستره [1]. بو ازودن، «محمد صبحدل» جنابلارینین یازدیغی «اوچ بارماق» حیکایه‌سی، «بالاشلی احد جبارزاده»نی «بالاشلی کیمی بالاجا بیر کند» یاشامیندان «تئهران کیمی بؤیوک بیر شهر»ـه آپارماقلا و اونو چئشیت‌لی دوروملاردا قویاراق، آنجاق وراثت جبریندن قوتولا بیلمه‌ین گؤره‌جه‌یینی گؤستریر بیزه. و حیکایه‌نین باشلانیش تصویری ده بو دورومو اوستون گؤزللیک‌له وورغولاماق ایسته‌ییر.

و بو شیدیرغی یاغیش ائله خیاوانلارین قوتور اوزلرینه، تیکینتیلرین اوجا هئیکللرینه، قنوولارین قالدیریملارین چاتلامیش جدوللرینه و بوتونلوکده شهرین پئیسرینه چیرپدی و چالالاردا قالانیب، گؤل اولوب، داشماغا باشلادی کی؛ احد جاببارزاده سو داملالارینین او پاییز آخشامیندا، تئهران کیمی بؤیوک بیر شهرین بوتونلویونو یویوب آپارماق قصد ائله‌دیکلرینی، ظنن ائتدی. البتته احد جاببارزاده بو یاغیشدان بترلرینی گؤرموشدو؛ اؤزوده تئهران کیمی نهنگ بیر شهرده یوخ ائله بالاشلینین اؤزونده و بالاشلی کیمی بالاجا بیر کندی یویوب آپارا بیلمه‌ین یاغیش، بو عظمتده بیر یئری نئجه آپارا بیلردی.

گؤی اوزنون رنگی دَییشن دئییل، هارا اولور اولسون؛ «شیدیرغی یاغیش» تئهراندا یوخسا بالاشلیدا ائله یاغار کی آدام ظن ائدر هر نه‌یی یویوب آپاراجاق. نئجه‌کی «احد جاببارزاده»نین بالاشلیدا بختی آچیلمادی، تئهران کیمی یئرده ده آچیلمایاجاق. بو «شیدیرغی یاغیش» کیمسه‌سیزلیک یاغیشی‌دیر «احد» کیمی یوخسول آداملارین پئیسَرینه دوشور و هاردا اولورسا دا هئچ فرق ائتمه‌یه‌جک‌دیر (چئوره‌نین [محیط] جبری). بدبخت آداملارین گؤره‌جه‌یی، اؤزلرینی چالیشیب اوسته چکسه‌لر ده، بیلیم یوردوندا لیسانس دا آلسالار، توپلومدا قونوملاری فرق ائتمه‌یه‌جک‌دیر.

مئترو ایشینی یوسوف تاپمیشدی. اوچ دؤرد آی بوندان قاباق. احد شهری الک ولک ائدیب، آیاقدان دوشوب، اوتاقدا اوزانیب، آیاقلارینی پنجره‌نین گون آلان رفینه دایامیشدی.

-  آمما بیر ایشده وار. ـ یوسوف بونو دئیه کیتابلارینی اللشدیرمیشدی.

-  نه ایش؟

-  فیکر ائله‌میرم به‌یه‌نه‌سن.

- نییه به‌یه‌نمیییم؟

-  آخی سن لیسانسسان. ائله بو خارابادا ..

-  سئفئح دانیشما دئ گؤروم نه ایش؟

-  نظافت ایشی؛ مئترو نظافتچیلییی.

احد دینمه‌میشدی و پنجره‌دن گؤیده اوچان گؤیرچینلری نظردن

کئچیرمیشدی.

و بو قونوم «احد جاببارزاده»نین یوخوسونا دا کئچمیشدیر. یانی کاراکتئرین آلت‌بیلینجینه یئرله‌شن قونوم دا ائله نیظافت‌چیلیک‌دیر:

بالاشلی‌یا مئترو چکمیشدیلر. احدی سککی‌یه قویمادیلار. بیلیتچی بالاعمی ایدی و نه قدر احد «نظافته گئدیرم» دئسه‌ده، «قدغندی.» دئدیلر.

[...]

-  باغیشلایین خانیم!

-  دئدیم نه‌یی؟

-  هئچ نه‌یی. من مئترو نظافتچیسی‌یم. اؤزوده احدم. احد جاببارزاده. منی سککییه قویمورلار.

-  هانی به سوپورگه‌ن؟

 - قاپی قاباغیندا آلدیلار.

 - ائله‌دی. سککی‌ده نظافت قدغندی.

هابئله باشقا بدبخت کاراکتئرلرین گؤره‌جه‌یی ده اولدوغو چئوره‌نین گره‌ییندن [جبریندن] قوتولان دئییللر. اؤرنک اولاراق، «یوسف نصیری»؛ بو آدامدا تاکسی ایشله‌دیر سونوندا و توپلومدا ایسته‌دییی قونوما گیره بیلمه‌یه‌جک. بئله آداملار هئچ واخت اؤزلرینی یوخاری چکه بیلمزلر دوغالچیلیق ایدئولوژیسینده. دیگر گؤره‌جه‌یینه چاره اولمایان کاراکتئرلردن «سحر»، سحرین آناسی «زکیه»، سحرین آتاسی «سروان سولطانی» و ..

ارینین وضعیندن خبرسیز بویلو زکییه نئچه آی بوش ائوده گؤزله‌ییب الی چاتیب چاتمایاندان خبر توتاندان سونرا تئهرانین او های هاراییندان نه کؤکده اؤزونو بالاشلییا یئتیرمیشدی.  سونرا سحر دوغولموشدو و سولطانیدان خبر اولمامیشدی.  اونون دیری اولماغینا چتین اینانماق اولوردو.  زکییه‌یه ائلچی گلن اولسادا دؤزه‌جه‌یم- دئیه باشدان ردد ائله‌دی. دوز ایکی ایل خبرسیز قالدی، آمما گؤزله‌دی.

ایکی ایلدن سونرا سولطانی یئنی دؤولتین افسرلیک پالتاریندا کنده دؤندو. ایسلام جومهورییتینین ارتئش افسری ایدی و ایراقلا تزه باشلانان موحاریبه جبهه‌لرینده دؤیوشوردو.  کیمسه زکییهیه گلن ائلچیدن زاددان سؤز دئییب آروادینین بویلولوغوندان خبرسیز سولطانینین اوره‌یینی بولاندیرمیشدی. بو ظنن فاجیعه دوغورموشدو.  زکییه شوککه اولدو و آتاسی بالاعمی سولطانینی ائودن قوواراق-بو اوغراشین آدینی چکه‌نین نه‌کی‌وارینا لعنت- چئویردی،- ایتیل سوله‌ندیین یئرلره قورومساق!

زکییه اؤزونو آلا دره‌سیندن آشاغی بیراخدی. [...] آمما اؤلمه‌دی.  بو حادیثه اثرینده مشاعیرینی ایتیردی.  داوا-درمان جاواب وئرمه‌دی و اورمو دلیخاناسیندا نظارت آلتینا آلیندی.  سحری ایسه زکییه‌نین آتا-آناسی بالاعمی و کولثوم خالا ساخلاییردیلار.

دوغالچیلیق ترزین باشقا تمل اؤزه‌للیی اخلاقی داورانیشین بیر میراث کیمی نسلده داوام تاپماغیدیر. «احد جاببارزاده»نین آتاسی  موصطافا «زهملی بیر کیشی ایدی.  یئتیم بؤیویوب، اؤز آیاغی اوسته دورانلاردان و نئجه‌کی دئیه‌رلر حئساب-کیتاب آدامی ایدی»؛ موصطافا کیشیدن احدین خاطیرینده قالان «ائله بئله؛ بیر ژئنرال کیمی، بیر سولطان هئیبتینده گؤرموشدو.  اونو بیر سولطان آتا کیمی اوره‌یینده ایسته‌میشدی ده، آمما اونونلا صمیمی اولا بیلمه‌میشدی». بو کیشیدن ساییلان اؤزه‌للیک‌لری نظره آلساق: «ژئنرال کیمی»، «سولطان آتا»؛ سؤز آلتیندا قالمایان، سؤز بیله‌سینه آغیر گلن اؤزه‌للیک‌لری داشییان بیر کاراکتئر اولمالیدیر. و دوغالچیلیق تمللرینه گؤره بو اؤزه‌للیک‌لر اوغلونا دا میراث کیمی یئتیشمه‌لی اولاجاقدیر؛ نئجه‌کی بئله‌دی ده:

آتاسیلا سویو بیر آرخا گئتمه‌میشدی و اؤیرنجیلیینی کئچیردیی تئهراندا آوارا دولانیب، دانیشگاه ایللرینده تانیییب، عسگرلیکده دوستلاشان ابهرلی دوستو؛ یوسوفون، موجرردی اوتاغینا سیغینماغی، آتا ائویندن اوستون توتموشدو.

ایش یئرینده ده سؤز آلتیندا اولماغی ایسته‌میر، «بیر آزدا یوبانسایدی، ایشینی الدن وئرمه‌یه‌جکدی آمما سؤز یئری اولاجاقدی و احد بو سؤز یئرینین اولماسینی آتاسیندان دا بئله چکه بیلمیردی.».

 

2

بئله‌لیک‌له ایکی تمل اؤزه‌للیک دوغالچیلیق ترزیندن بو اؤیکونو ناتورالیسیتی اؤیکولر سیراسینا باغلاییر؛ آنجاق حیکایه‌نین قورولوشونا دیققت یئتیرسک؛ اؤیکونون اولای‌هؤرگوسو [پی‌رنگ]، بیر قیزین مئترودا اؤزونو قاطار قاباغینا آتیب اینتهار ائتمه‌سی، سونرا اوردا تاپیلان بارماقلاری احدین الی ایله باشقا بیریسینه یئتیرمه‌سی و بو آرادا احدین بو بارماقلارین گؤرمه‌سی دیر. بو آرادا نئچه فرعی روایت‌لر و زاماندا گل‌گئد وار، کی اؤیکونون آخارلیغینا و داها چکیجی اولماغینا یاردیم ائتمیشلر. آنلاتیجی هر شئی بیلندیر و احدین یاشامینی ریوایت ائتمک اوچون چوخلو اونون ایچ دویغولاریندان، یوخولاریندان، یاشادیغی قورخو و ایضطیرابلاریندان دئییر. رئالیستی و ناتورالیستی یازیلارین چوخو هر شئی بیلن آنلاتیجینین آچیسی ایله یازیلیر و بو آچی یازارا هر شئیی دقیق ثبت ائتمک اوچون داها یارارلی‌دیر.

یازار احدین تئهراندا نئجه قالدیغیندان دئیه‌نده، «یولداشی یوسوفو» تانیتدیریر و زاماندان آتیلماق‌لا کئچن خاطیره‌لریندن دئییر؛ سونرا بو خاطیره ایچینده یوسوفون «آیریلیق ماهنیسینی» اوخوماغین آنلاتیرکن، احدین ذهنینده اوشاقلیقدا «سحر» ایله کئچن خاطیره‌سی جانلانیر، آیریلیق سؤزجویو احده «سحر»دن آیریلدیغینی تداعی ائدیر و همن بو خاطیره گئدیشینده «دا گئتمز کی» دئییشی یادینا دوشور.. بو سؤزه بیر داها قاییداجاقدیر احد؛ اصلینده بو «دا گئتمز کی» احدین یاشامیندا و بو اؤیکوده دانیلماز تئم‌لردن‌دیر. نه ایسه یازار بونلاری دئدیییینده مجبور قالیر «سحر»ین عاییله‌سیندن دئیه.. آمما آنلاتی یالنیز احدین بیلدیکلرینه سینیرلانیر و نهایت «اونون-بونون پیچیلتی، قاش-گؤز ائتمه و ایشاره‌سیندن دویموشدو» یوخسا «سونرالار احد بیلدی کی» شئیلرله اوخوجویا آرتیق بیلگیلر وئریر... و نهایت قاییدیر یئنه احدین یوسوفلا بیرگه توتولدوغو گئجه‌یه (ایکی کره زاماندا دالی قاییتمیشدی).

زامان هله ده احدله یوسوفون تانیش اولمالاری چاغدادیر.. و خیابانلاری سربست دولانیر و بو دولانمادا، نئچه کره اؤیکوده تیکرارلانان، تئلئفون دککه‌سینده دانیشان قیزی گؤرور؛ بو قیز سونرالار احدین یوخولارینا دا کئچیر. احد بو قیزین «عیشوه‌لی» دانیشمالارینی ائشیدرکن یئنه «سحر» یادینا دوشور «سحر ایسه اوشاق ایدی، اوزاق ایدی و احدین اوشاقلیغی و وارلیغینین بیر حیصصه‌سی کیمی جینسییت‌سیز بیر خاطیره ایدی قوهوملاردا-قونشولاردا و دانیشگاه قیزلاریندا دا بئله بیر قابیلییت نه آختارمیشدی و نه ده تاپمیشدی.  او احد ایدی و احد ده قالمیشدی. یعنی تک ایدی و هئچ بیر اینسان بو احدلیی پوزا بیلمیردی». زامان یئنه همن چاغدادیر.. (احدله یوسوفون تانیشدیغی چاغلار، اؤیرنجیلیک و سونراسی عسگرلیک چاغلاری) یازار بؤلوم آییرارکن احدین عسگرلییه گئدن چاغدان دانیشیر و اوردان احدین ائوه دؤنمه‌سیندن و ائله بونون اوچون احدین آتاسیندان، آناسیندان و اونلارین ایلگیسیندن آییردیغی بؤلومون سونونا قدر دئییر. سونرا ایندیکی زامان ایچینده آنلاتیجی احدین نئجه ایش تاپماغینا ایشاریر و او زامانا گئتمک‌له خاطیره‌نی دیریلدیر. بو خاطیر ایچینده یوسوفون عسگلرییی یادا دوشور و بیر داها زامان دالی آپاریر و یوسوفون سرجوخه درجه‌سینده کئشیک چکمه‌سیدن دئییر، «حاجی سئیفی»دن سؤز گئدیر و زامان بیر داها گئدیر مئترودا ایش تاپان گونلره..

زامان هله ده کئچمیش‌ده‌دیر و بؤلومون باشلانیشیندا احدین ایشه گئتدییی ایلک گونلریندن دئییر آنلاتیجی. و ایش چتینلیکلریندن دئمک‌له بیر داها «دا گئتمز کی» سؤزونه توخونور. و بوردان باشلانان اولایین قالانی آنلاتیلیر (قیزین اینتهار ائتمه‌سی گونون صاباحی)؛ «منصوری» احدی یانینا چاغیریر و ایچینده «اوچ بارماق» اولان پاکاتی وئریر احده «بگیر این بسته رو ببر حراست، بده به آقای شکوری». اؤیکونون اووجو بوردان باشلانیر؛ «دا گئتمز کی» بوردا آنلام تاپاجاق. بو اولای احدین ذهنینده یاپیشیب قالاجاق و بیر «لککه» کیمی داها هئچ زامان خاطیریندن گئتمه‌یه‌جک! هرنه، بو آرا احد «آقای شکوری»نی گؤزلرکن بالاشلی جانلانیر ذهنینده.. بؤلوم بیتیر.

احدین یوخوسو آنلاتیلیر و یوخوسوندا قاباقجا گؤردویو «عیشوه‌لی دانیشان قیز»ی گؤرور، آناسیدیر سانیر؛ نه ایسه آنلاییر کی آناسی دئییل ده، مئترودا اینتهار ائدن قیزله «زکیه» ائله بو قیزدیر.. یوخودا اونا اؤلوبسن دئییرلر.. اوجا بیر آغاجا آسلانیر.. سحر «اؤلونو آغاجینان وورون دوشسون» دئییر.. و یوخودان اویانیر.

آنلاتی رئالیستی ترزده آنلاتیلیر؛ یازار باجاریقلی تمهیدلرله اؤیکونو چکیجی ائتمیش و باشاریقلی بیر اؤیکو یارادمیشدیر. اولایلارین دال قاباق ائتمه‌سی، خاطیره‌لرین و سؤزجوک‌لرین تداعی یارادماسی و باش کاراکتئرین دویغولارینی، ایضطیرابلارینی قاراباسمالارینی، گؤزل شکیلده گؤسترمه‌سی و سونوندا اولایلارین بیر حلقه ایچینده دولانماسی (احدین قاراباسماسیندا) ایشاردیغیم تمهیدلردندیر.

 

3

باش وئرن اولایین یئری، اوچ «بارماق»، احدین یوخوسوندا اولان «اوجا آغاج» و سوندا گلن بالاشلی‌نین «قوجا، اوجا و ابدی چینار آغاجی» بو اؤیکوده (بو چینار «آغاج» یوخسا «اوجا آغاج» نئچه دفعه تیکرار اولور اؤیکوده) فرویدین پسیکوآنالیسیس [روانکاوی] نظریه‌سی بیچیم ایله یاناشساق، دلالتمند روللاری وار.

یازار احدین یئنی اؤیرنجی‌لرین بیلیم یوردونا گلمه‌سینی آنلادیر کن اونون دویغولارینی و سئویشمه‌لرینی "حسرت دولو" بیر دویغو ایله آنلاتیر:

یئنی اؤیرنجی‌لر گله‌جک‌لر. دانیشگاه قاباغینداکی کوچه‌لری، پاساژلاری و چرچیلرین دؤشندیکلری قالدیریملاری الک-ولک ائده‌جک‌لر. آخشاملار قیزلی-اوغلانلی بزه‌نه‌جک‌لر و مودا باخان کیم، کئفه باخان کیم، دولانماغا چیخاجاقلار. ائو بوغونتوسوندان قورتولان جاوانلار بو بیردن وئریلمیش آزادلیق اؤنونده یونگوللنه‌جکلر.  سئوه جک‌لر، سئویله‌جک‌لر. گوناها باتاجاقلار، پاکا چیخاجاقلار..

احد تئلئفوندا عیشوه‌لی دانیشان قیزی گؤرورکن، جینسل دویغولاری ایله بئله اوغراشیر:

احد قیزین صندل باشماقلاریندان لاکلی آیاق بارماقلاری و قیسا شالوارینین پاچاسینا قدر یاریم آچیق بالدیرلارینی نظردن کئچیردی.  قالان حیصصه‌لری تکمیللشدیرمک چوخ چتین دئییلدی. اؤیرنجیلیک دوستلارین موجرردی ائولرینده پورنو فیلیمدن-زاددان گؤرسه‌ده قیز جاماعات اونا همیشه یاساق اراضی حئسابلانیردی. احد اؤزونو آغیر توتوردو. کیتاب-کاغیذ ایله مشغول اولوردو و اوولدن؛ لاپ اوولدن یعنی اؤیرنجیلیکدن قاباق و حتتا سونرالار دفه‌لرله موساعید مؤوقئعییتی اولسادا بو یاساقلیغا توخونمامیشدی. بو یاساقلیق اونونلا دولانیردی، اونونلا گزیردی و اونون ایچینده ایدی.

احد ایسته‌دیی قیزا، «سحر»ـه دویغولو اولسادا، اونو «جینسییت‌سیز» ساخلاییر خاطیرندا:

احدجه بو یاساقلیغی پوزماغا درین دویغولو، عاطیفه‌لی بیر رابیطه یارانمالی ایدی. سحر ایسه اوشاق ایدی، اوزاق ایدی و احدین اوشاقلیغی و وارلیغینین بیر حیصصه‌سی کیمی جینسییت‌سیز بیر خاطیره ایدی. قوهوملاردا-قونشولاردا و دانیشگاه قیزلاریندا دا بئله بیر قابیلییت نه آختارمیشدی و نه ده تاپمیشدی. او احد ایدی و احد ده قالمیشدی. یعنی تک ایدی و هئچ بیر اینسان بو احدلیی پوزا بیلمیردی.

احد هر زامان معلوم اولمایان بیر ایضطیرابلا یاشاییر، و بو ایضطیرابی آتاسی وریندن‌دیر سانیر:

هر آن، هانسی معلوم اولمایان مسله اوزره خیرتده‌ییندن یاپیشیلب، سورغو-سوالا چکیلمه‌سینی گؤزله‌مک ایضطیرابی، دویوردو. بو حیسسینین یارانماسیندا آتاسی موصطافا جاببارزاده‌نی موقصصیر بیلیردی و هر بیر بوجاقدان حتتا یوخولاریندادا بئله موصطافا کیشینین بیردن چیخیب:-سن بیر الیمه کئچ!-دئمه‌سینی خاطیرلاییردی.

احد قاراباسما یوخولاریندا بالاشدا اؤزونو خالقین دیلینده و نظرینده اؤلو گؤرور:

بالاشلییا مئترو چکمیشدیلر. احدی سککییه قویمادیلار. بیلیتچی بالاعمی ایدی و نه قدر احد «نظافته گئدیرم» دئسه ده، -قدغندی. -دئدیلر.

احد دئدی:

- بالاعمی! منم احد.

- هانسی احد؟

- احد دا. احدجاببارزاده.

- احد جاببارزاده؟

- هن احد جاببارزاده، شؤوکت خانیمین اوغلو.

- شؤوکتین اوغلو!.. شؤوکتین اؤلن اوغلو؟

- نئجه اؤلن اوغلو؟! شؤوکتین ائله بیر اوغلو من ایدیم دا. احد، احد جاببارزاده.

- تانیدیم دا احد. ائله احد جاببارزاده. اؤلوب دا..

- نئجه یانی اؤلوب؟!... باخ بیر! منم؛ احد جاببارزاده.

- دئدیم دا اؤلوب. اینانماسان شؤوکتین اؤزوندن سوروش.

احدین یوخوسوندا، احد سئودییی قیز (سحر) اونو «اؤلو» سسله‌ییر و «آغاج»ینان اونون وورماغینی ایسته‌ییر، «سحر دئدی:- اؤلونو آغاجینان وورون دوشسون.».

اوسته گتیردیییم شاهیدلرله، بللی اولونور احدده بؤیوک بیر نیگرانچیلیق وار، احد ائرکک اگه‌من بیر آتانین الی آلتیندا بؤیوموش (اوسته احدین آتاسینین اؤزه‌للینی گتیردیم). و همه‌شه اونون وریندن بیر بلیرسیز ایضطیرابدا یاشاییر. احد هئچ زامان جینسل قونولارا توخونمامیش و اونلاری اؤزونه "یاساق" سانمیشس، بئله اؤز سئودیی قیزا دا جینسییت وئرمه‌میشدیر. آتاسی ائوینده گؤردویو تربیت‌له بلکه اخته‌لیک عقده‌سی و ایضطیرابی اونونلا قالمیش سوره‌کلی، او جینسل قونولاردان چکینیر همه‌شه! بلکه اؤزونده او گوجو گؤرمور؛ و قضیب حسرتی وار احدده. او آلت‌بیلینجینده اؤزونو قضیب‌سیز بیلیر و بونون اوچوندور یوخودا اؤزونو اؤلو (دیری وارلیق کی اؤلودور؛ جینسل تحروکاتی اولمایان لئش یانی!) گؤرور. فروید هر اوزن، اوجو بیز نسنه‌نی، کیشیلیک سیمگه‌سی‌دیر دئییر [2]؛ بو ازودن احدین آلت‌بیلینجینداکی «سحر» اونو اؤلو بیر وارلیق بیلیر. آنجاق احد یوخوسوندا اوجا آغاجا سیغینیر (قضیب سیمگه‌سینه!) آمما احدین یوخوسونداکی «سحر» بیلیر بونو و آغاجینان (قضیب سیمگه‌سی!) اونون وورماغینی ایسته‌ییر.

«بارماق» دا بیر طرفدن قضیب سیمگه‌سی‌دیر، بو اوزدن احدین یوخوسوندا بارماغی یوخ. و بو ننگ (لککه) اونون یاشامیندا اونونلادیر سوره‌کلی و «دا گئتمز کی». احدین ایشله‌دیی یئر ده بوتونلوک‌له دلالتمند بیر یئردیر؛ همه‌شه قضیب حسرتی چکن احد، جینسل دویغولاری اؤزونه یاساق ائدن احد، تونل‌لرده گئدگل‌ده اولان قاطارلارین دوراقلاریندادیر. یوخوسوندا بو مئترو بالاشلییا قدر گئدیر، آمما اونو ایچه‌ری قویمورلار، یوخوسونون سونوندا دا هئچ مئترودان اثر یوخدور. احد مئترودا نیظافت ائدیر؛ سانکی او دوراقلاردا هئچ گئتمه‌ین لککه‌لری سیلماق ایسته‌ییر..

اؤیکونون سون جومله‌سی نه‌قدر دلالتمند اولمالی‌دیر احدین حسرتینه! او همه‌شه‌لیک بیر حسرت‌ده یاشاییر (قضیب حسرتی!) و گؤردویو سون تصویر ده «قوجا، اوجا و ابدی چینار آغاجینین ترپتمه‌سینی» گؤرور.

 

قایناقلار:

[1] صبحدل، محمد. 1386، حیکایه‌لر

[2] پاینده، حسین. 1391، داستان کوتاه در ایران (داستانهای رئالیستی و ناتورالیستی)، انتشارات نیلوفر

[3] فروید، سیگموند. 1385، تفسیر خواب، ترجمه: شیوا رویگران، نشر مرکز

یازیدان سونرا:

جناب صبحدلین «اوچ بارماق» حیکایه‌سی ایله برابر باشقا اوچ حیکایه‌سینی «حیکایه‌لر» مجموعه‌سیندن، بوردان ائندیریب اخویا بیلرسیز!

اؤیکوجوک

اؤیکوجوک/ بیر اؤیکوجویون چؤزومو

 

اؤیکو ژانری نقدر ده تانینمیش اولسا، شعردن سونرا ان چوخ اوخونان بو ژانری بیز اوقدر تانیمامیشیق هله. بعضی‌لرینه اؤیکو رومانین بیر قیسمی و داها کیچیک رومانی اؤیکو سانانلار دا وار. آمما رومان اؤزونه بیر ژانر اولورسا اؤیکو بوسبوتون بو ژانردان فرقلی و اؤزگور بیر ژانردیر. رومان‌داکی اؤزه‌للیک‌لر اؤیکودن قات قات فرقلیدیر؛ هابئله اؤیکوده‌کی اؤزه‌للیک‌لر! اؤیکونو چرچیوه‌سینی دوزگون باجاریب چیخارتماق رومان گئدیشیندن داها چتین‌دیر. کاراکتئر بسله‌مک اؤیکوده گرکمیرسه رومانداکی کیمی، چرچیوه‌لی شخصیت‌لریی اولمالی هر اؤیکونون.

بو آرادا اؤیکوجوک، آیاق اوستو یاشام تؤروندن تؤره‌نن یوخسا اونون ملزومو اولان، یایغین ژانرا دؤنمک‌ده‌دیر؛ اؤیکودن آیریلالی. «اؤیکوجوک» / «حیکایه‌جیک» / «مینیمال اؤیکو» / «چوخ قیسا اؤیکو» / «قیسا قیسا اؤیکو» / «قیپ‌قیسا اؤیکو» / «سیخ اؤیکو» / «قیسا قورومجا» / «کیچیک اؤلچکلی قورومجا» / «مثل» آدلارلا تانینماقدا اولان اؤیکو ژانری، گئنللیک‌له 500 سؤزجوک‌دن آز یازیلاردیر. آنجاق سؤزجوک ساییسی بو ژانرا بیر بیچیم چرچیوه‌سی کیمیدیر و اوقدر ده سیخ دئییل. اؤیکوجویون تمل قورولوشو، بیر اولای، بیر یئرده و بیر زاماندا اولماغی‌دیر [1]. بیر گولمه‌جه [جوک] کیمی بیر قونونو آچیقلار، بلکه بیر شوک کیمی اوخوجونو دا شاشقین قویار.

اؤیکوجوک ژانرینی تانیتدیرماق چالیشماسیندا حؤرمت‌لی دوستوم «رضا کاظمی»، «یئر اوزوندن انسان‌لار سیلینمه‌یه کاش...» آدیندا اؤیکوجوک توپلوسونو فارسجادان چئویریبدیر. دونیا ادبیتاتیندان 99 سئچیلمیش اؤیکو دئییلسه ده بو کیتابا، کیتابی ایچه‌رن اؤیکوجوکلر آمریکادا «نیوتایمز» قزئتینده یاییلمیش اؤیکوجوکلردیر.

بو کیتاب درله‌ییب چئویره‌نین اؤن سؤزو ایله باشلانمیش و 99 اؤیکوجوک دالبادال گلمیش‌دیر. اینگلیسجه‌سی 55 سؤزجوکلو اولدوغوندان بئله بیر اؤیکوجوکلر یالنیز بیر لطیفه کیمی اولاجاق‌میش قورولوش باخیمیندان، یانی بیر قونویا توخونوب کئچه‌بیلر. دوزو ده ائله بودور: بیز 50 ـ 60 سؤزجوک‌لو بیر اؤیکوجوک‌ده اوردان بوردان دانیشماغا گیرمه‌مه‌لی‌ییک.

کیتابین اؤیکوجوک‌لرینین فضاسی آمریکا یازارلارینین اولدوغوندان چوخلو هالیوود باسقی‌سی آلتیندا اولوب و دئمک بیزیم کولتوره اویوشمایان بیریسی‌دیر! آنجاق چئویره‌نین آماجی بو ژانری بیزلره تانیتدیرماق‌سا باجاریب دئمک. ایشی ده اوغورلو.

یئری گلمیش‌کن آرتیرمالی‌یام «رضا کاظمی»نین ایشی ایله یاناشی «سمیه خیرخواه» دا ائله بو کیتابی «دونیادان 55 سؤزجوک‌لو حیکایه‌جیک‌لر» آدی ایله چئویریب، آنجاق رضا کاظمی چئویردییی اؤیکوجوک‌لر اوندان آرتیق‌دیر و باشقا اؤیکوجوک‌لر ده بو کیتابا قاتمیش‌دیر.

آماجیم بو یازیندان، ایکی کیتابی تانیتدیرماق‌دان سووای، بو ژانری تانیماق، بو ژانردا چالیشماق، بو ژانرین اؤزه‌للیک‌لرینی اؤیرشمک‌دیر. بیر شعر کیمین اولماسا دا بیر آن‌دا بیر یاشام پارچاسی، باجاریق‌لی آچیلارلا، بیر قورتوم سو کیمی بیر باشا ایچیب اوخوماق آماجینا یئتیشمک اوچون یازیلان اؤیکوجوک‌لر دونیادان داد آلماغا اولوملو اولار!

کیتابدا گلن اؤیکوجوکلرین بیرینی آچیقلاسام:

[«کیشی یاتاق اوتاغینا قاییداراق، ـ «سئوگیلیم گؤزه‌تله... ایچی دولودور» دئدی.

تختین بالیشینا سؤیکنمیش قادین ـ «آروادین اوچوندور بو؟» دئدی.

ـ «یوخ، حدیندن آرتیق ریسکی وار. بو ایشی اؤز آدامینا تاپشیراجاغام.»

ـ «من نه جورم؟»

کیشی گولومسه‌ییب ـ «مزه‌لی‌دیر، آمما هانسی مایماق بیر خانیمی موزدلو قاتیل کیمی ایشه گؤتورر؟» دئدی.

قادین دوداق‌لارینی ایسلادیب توپانچانی کیشی‌یه ساری توتاراق، ـ «سنین آروادین!» دئدی.] (گئجه ناغیلی/ جفری وایت‌مور/ یئر اوزوندن اینسانلار سیلنمه‌یه کاش..)

اینگلیسجه‌سی 55 سؤزجوکدن اولوشان بو اؤیکوجوک، تورکجه‌ده 60 سؤزجوک اولموش؛ نه ایسه بیر قونو اوزره گئدن، بیر زاماندا و بیر یئرده اولوشان بو اؤیکوجوک، ایسته‌دییی قونودان چیخمامیش، اؤیکوجویون سونلارینا قدر اوخوجونو تعلیق‌ده ساخلاییر و سون جومله‌سینده ایسه گؤزل آیرونی یارانیر.

ایلک جومله‌ده، «کیشی یاتاق اوتاغینا قاییداراق،» یازار، اوخوجونو کاراکتئرلرین خصوصی دانیشیغا چاغیرماق ایسته‌ییر. «یاتاق اوتاغی» و «اوتاغینا قاییداراق» فعلی بو دانیشیغین بیر اولای اورتاسیندا اولماسینی (بلکه سئکسدن سونرا) گؤستریر. نه ایسه بو دانیشیق تعلیق دوروموندا اؤیکوجویون سونونا قدر آسیلی قالیر. و دانیشیق نه‌دن گئدیر؟ کیمسه بیلمیر! کاراکتئرلرین دیالوگلارینی آنلاتیر کن؛ کیشی «یوخ، حدیندن آرتیق ریسکی وار. بو ایشی اؤز آدامینا تاپشیراجاغام.» دئمک‌له بو تعلیقی هده‌لی ائدیر و دورومو دهشته یؤنه‌لدیر؛ حال بوکی قاباقدان دا «تختین بالیشینا سؤیکنمیش قادین ـ «آروادین اوچوندور بو؟» دئدی.» گؤستریر کیشینین یاتاق اوتاغیندا اولان «سئوگیلی» کیشینین اؤز آروادی دئییلمیش. بو تعلیق سون جومله‌یه قدر اوزانیر و اوخوجو هله ده بیلمیر نه‌لر اولور.

بو دیالوگا بیر ده دیققت یئتیرسک:

تختین بالیشینا سؤیکنمیش قادین ـ «آروادین اوچوندور بو؟» دئدی.

ـ «یوخ، حدیندن آرتیق ریسکی وار. بو ایشی اؤز آدامینا تاپشیراجاغام.»

یاتاق اوتاغیندا، تخت اوسته اولان «سئوگیلی» کیشی‌یه «ایچی دولو» بیر نسنه گؤستررک «آروادین اوچوندور بو؟» سوروشور. بیز هله بیلمیریک بو نه‌دیر. آنجاق هر نه‌دیر شوخلوق دئییل و «حدیندن آرتیق ریسکی وار» کیشینین دئییشینه گؤره. یازار آنلاتیدان دییالوگا کئچمک‌له، آرتیق معلومات وئرمه‌دن باجارمیش ایلک یاراتدیغی تعلیقی ساخلاسین و گئد گئده ایسه اونون هیجانینی آرتیرسین.

«کیشی گولومسه‌ییب ـ «مزه‌لی‌دیر، آمما هانسی مایماق بیر خانیمی موزدلو قاتیل کیمی ایشه گؤتورر؟» دئدی.» جومله‌سینده‌دیر کی بیلینیر «یاتاق اوتاغین» خصوصی دانیشیغینین قونوسو نه‌دیر. کیشی آروادینی اؤلدورمک اوچون «موزدلو قاتیل» آختاریر. و سون جومله‌ده، «قادین دوداق‌لارینی ایسلادیب توپانچانی کیشی‌یه ساری توتاراق»، هر شئی بللی اولور. «ایچی دولو» نسنه «توپانچا» ایمیش و بئله‌لیک‌له «آروادین اوچوندور بو؟» سورغوسونا جاواب وئریلیر. آنجاق ایشاردیغیم آیرونی بوردا یارانیر کی، کیشی آروادینا خیانت ائدرکن، یاتاق اوتاغینداکی سئوگیلیسی (اویناشی) ایله اؤز آروادینین قتلینه پلان تؤکه تؤکه، «تختین بالیشینا سؤیکنمیش» قادین کیشینین آروادی وریندن اونون اؤلدورمه‌یینه مأموردور.

بوردا ایکی آیرونی وار: 1ـ وضعیت آیرونیسی و 2 ـ کاراکتئر آیرونیسی.

ایلک آیرونینی بئله آچیقلاماق اولار کی اؤیکوجویون باشلانیشیندان بئله نظره گلیر کی کیشی اؤز آروادینا خیانت ائله‌ییر و هابئله اونون اؤلدورمه‌یینه دوشونور. نه ایسه اؤیکوجویون سونوندا کیشینین آروادی اونون اؤلدورمه‌یینه قاباقدان پیلان ساهمانلامیش ایمیش.

ایکینجی آیرونی کاراکتئر آیرونیسی‌دیر. کیشینین اویناشی اولان «سئوگیلی» کیشینین یاتاق اوتاغیندا « تختین بالیشینا سؤیکنیرکن» کیشی اونا ایسته‌دییی فیکیرین تهلوکه‌لی اولماغیندان دئییر «یوخ، حدیندن آرتیق ریسکی وار. بو ایشی اؤز آدامینا تاپشیراجاغام.» و قادین کاراکتئرده او جسارتی گؤرمور کی ایشی اونا تاپشیرسین. نه ایسه سونوندا گؤرونور دقیقن ائله همن بو کاراکتئردی کی بو تهلوکه‌لی و «حدیندن آرتیق ریسکی» اولان ایشه گؤتورولموشدور.

گؤرونور اؤیکوجوک سؤزجوک سینیرینا رغمن اؤزونو اوقدر ده داردا گؤرمور و بؤیوک باشاری قازانا بیلر. سؤزو اوزاتمادان آماجینا دا وارار؛ سونوندا اوخوجونو شاشیردا بیلر ده. یوخسا خوش بیر خاطیره ایله باشباشا قویار اؤز اوخوجوسونو؛ و بونون گؤزللییی بوندادیر کی بیر آن ایچینده بونلارین هامیسی اولوب بیتیر. باشاریلی اؤیکوجوک بیر قورتوم سرین سو ایچمک کیمیدیر داغ هاوادا.

قایناقلار:

[1] ـ ...، (1391) حکایه‌نین امکانلاری، اویغونلاشدیران: همت شهبازی، پردیس دانش یاییم ائوی.

[2] ـ ...، (1392) یئر اوزوندن انسانلار سیلینمه‌یه کاش...، درله‌ییب چئویرن: رضا کاظمی، پردیس دانش یاییم ائوی.

«خانیم اَلی» اؤیکوجوک توپلوسونا اؤتری باخیش

ریتم سؤزودور سؤزومون جانی

«خانیم اَلی» اؤیکوجوک توپلوسونا اؤتری باخیش

بیر زامان اومبئرتو ائکو[1] ـ ایتالیان بیلیم آدامی، یازار، ادبیاتچی، تنقیدچی، تاریخچی، دوشونور و.. ـ رومانلارینین بیرینده، اَر آرواد اوتاقلاریندا کیتاب اوخورکن، کیشی «چیراغی یاندیر» دئییر آروادینا، و سونرا قاییدیر کی «قادین حاقلارینی تاپدالایان یوخسا ائرکک اگه‌من دئییلم، یالنیز چراغین کیلیدینه یاخین اولدوغونا گؤره دئییرم بونو». و بو رومان کاراکتئرلرین باشینا اویون آچا آچا، بعضن هئچ آچیلماز دوگونلرله، دولاشیب گئدیر؛ هردن فوکونون پاندول[2]و کیمی فیرلانیر دا بیر نوقطه‌نین باشینا؛ آنجاق بیتیر[3].

«خانیم اَلی» اون‌دؤرد اؤیکوجوکدن اولوشان کولا بنزه‌ییر. بیر کؤکه دایالی بو اؤیکوجوکلر ایسه چوخ اینجه، رنگ‌دولو و گؤزل نثرله یازیلیب، 1392نین قیشیندا اوخوجولارینا سونولموش‌دور؛ خانیم اَلینه بنزر اینجه‌جیک اؤیکوجوکلردیر دوغروسو «خانیم اَلی» آدلی حیکایه توپلوسو! "حیکایه توپلوسو" یازیلسا دا کیتابین قابیغیندا؛ چوخلو، بیچیم چرچیوه‌سی ایله، اؤیکوجوک/حیکایه‌جیک آدلاندیرا بیلَریک داها. آنجاق کیتابدا ییغیلان اؤیکوجوک‌لری "رنگ اؤیکوجوک‌لری" ده آدلاندیرا بیلرم؛ «فرانک فرید»، «ایپک» خانیم یازدیغی بو کیتابین اؤیکوجوک‌لری هره‌سی اینجه بیر چیراقدیر، چئشیتلی و قادین آچیسی باخیشلا البته، یاشام بوجاقلارینا ایشیق سالمیش. ایکی قاباریق اؤزللیک بو کیتابدا، اؤیکوجوکلرین آخیجی نثری/دیلی و اؤیکوجوکلرین اوزه‌رینده قورولموش قورغوسوزلوغودور (اولای هؤرگوسو [پیرنگ] حذف اولموش اؤیکوجوک‌لر)!

بیرینجی ایشاردیغیم اؤزللیک، دیل و اؤیکودیلی، قونوسونا توخونماق ایسته‌میرم؛ آنجاق سؤزوم اؤیکولرین قورغوسوزلوغوندادیر! سوزان فئرگئسئن[4] اؤز «امپرسیونیستی اؤیکو» نظریه‌سینده 7 اؤزه‌للیک ساییر: 1ـ آچینین قابارما و سینیرله‌نمه‌سی، 2ـ ایچ هیجان و دئنه‌ییملرین گؤسترمه‌سی، 3ـ اولای هؤرگونون دَییشمه یوخسا گؤتورولمه‌سی، 4ـ استعاره و مجازین بوللو رولو اولایلارین و توصیفلرین دئییلمه‌سینده، 5ـ زامان قاریشماسی آنلاتیدا، و ایکی باشقا اؤزللیک[5]! سوزان فئرگئسئن‌ین سایدیغی اؤزللیک‌لر بوتونلوک‌له «خانیم اَلی» توپلوسوندا یئرینه اوتورمامیشسا دا (گرکلی ده دئییل هئچ)، آنجاق چوخو یئرینه دوشموشدور بو اؤیکوجوکلرده، (اؤزللیک‌له سایدیغیم بیرینجی، ایکینجی، اوچونجو و بئشینجی اؤزللیک!) بو اوزدن «ایپک» خانیمین یازدیغی بو اؤیکوجوک‌لری «امپرسیونیستی[6] اؤیکوجوک‌لر» ده آدلاندیرا بیلریک.

آنی لحظه‌لرین ائتکیسینه امپرسیون دئمک اولابیلر؛ امپرسیونیست نقاش یوخسا یازیچی، گئرچه‌یی یاشادیغی و دئنه‌دییی [تجربه ائتدییی] بو لحظه‌لرین قاریشیغی بیلیر. داها اولای اؤزو قونو دئییل امپرسیونیسم‌ده؛ کاراکتئرین بئینیندن کئچن دویغو، اولایین ائتکی دولاییسیندان، آنلاتیلیر. داها گئرچه‌یین یانسیتماسی (محاکات/حیکایه) دئییل آنلاتیلان. بو اوزدن امپرسیونیستی اؤیکولرین چوخوندا «من»دیر دانیشان. آچی سینیرلانیر بو آنلاتیدا؛ بیر نفرین دوشوندویو، ائتکیله‌ندییی دویغولاردیر دئییلن. فرانتس کافکا، ائرنئست هئمینگوئی، جئیمز جویس و ویلیام فاکنر و.. یازدیقلاری اؤیکو(جوک)لرین چوخو سوزان فئرگئسنین سایدیغی اؤزللیک‌لری اؤزلرینده داشیییرلار.

«خانیم اَلی» توپلوسونون اؤیکوجوک‌لری، رنگ‌له، ایچ هیجانلاری ایله، زامان گئدگَلی ایله (زاماندا آتیلماق)، و قورولمامیش اؤزل بیر قورغو/ اولای‌هؤرگوسو ایله دولودور. بونلار دوزگون سئچیلمیش آنلاتی آچیسیندان دولایی اولا بیلر.

بو توپلونون اَن باجاریقلی اؤیکوجویو کیتابین آدینی داشییان «خانیم اَلی» اؤیکوجویودور («قاردون دادی» دا بوندان قالان دئییلدیر اَلبته). ایلک اؤیکوجویه توخونسام: بوردا هئچ اولای هؤرگوسو بللی اولمادان، و گله‌نک‌سل قورغولاری دَییشمک‌له، یانی اؤیکونون باشلانیشی، سونرا اووج، و دوگون سالما و سونرا دوگون آچمالارینی بیربیرینه تؤکمک‌له، زامانین آخیمینی قاریشدیرماقلا، قاباغا گئتمیشدیر اؤیکوجوک. جومله‌لر ائله‌بیل باشقا متنلردن گؤتورولوب بیریئره ییغیلمیشه بنزه‌ییر ایلک باخیشدا. دقیق اوخونولماسا یئنی یئتمه قیزخایلاغینین خاطیره دفترینه یازیلمیش خاطیره‌یه بنزه‌ییر. آنجاق «سوزان فئرگئسئن»ین سایدیغی «امپرسیونیستی اؤیکو» اؤزللیکلرینین چوخونو داشیییر اؤزونده و باجاریقلی بیر اؤیکوجوک‌دور.

اؤیکوجوکلرین هره‌سینه اؤزل یازی لازیمدیر آچیقلاماغینا، آنجاق اؤتری باخیشلا کیتابین بیتونلویونه یاناشساق: بو کیتابدا باجاریقسیز اؤیکوجوک‌لر ده وار. «کسیلمیش...» اؤیکوجویو یالنیش آچی سئچدییینه گؤره: بو اؤیکو ائوده و آشپازخانادا باسیلمیش بیر قادینین ایچ دویغولارینی گؤسترمک ایسته‌ییر! نه‌دن دیشاریدان باخیلیر؟ راوی (آنلاتینین آچیسینا گؤره) مجبور اولور قضاوت ائله‌یه.. قادین دویدوغو حیسلری دئیه (دیله گتیره)؛ و بونا گؤره آنلاتینی نورماللیقدان سالیر. اوبیری اؤیکولر کیمی «من» آنلادا بیلردی بونو دا! «پارتی!» اؤیکوجویو ده اوسته سایدیغیم «امپرسیونیستی اؤیکو»لارداندیر آنجاق ضعیف! ایچ هیجانلاری قاباریلماییبدیر؛ استعاره و مجازدان خبر یوخ و امپرسیونیستی دویغولارینی دا گتیره بیلمه‌ییب‌دیر. «سوروجو» اؤیکوجویونده بیر سوروجودور اؤیکونو آنلادان؛ آنجاق اؤیکونون آدی نه‌دن «سوروجو» اولموش؟! آد سئچمک اؤیکونون یاریسی اولماسا دا، چوخ اؤنملی قونولارداندیر. باشقا آد بلکه داها گؤزل اولاردی بو اؤیکوجویه. نه ایسه بو اؤیکو ده استعاره وار و گؤزل ده چیخیب هردن. «قیرلی آت»، «خانیم اَلی» توپلوسونون گؤزل اؤیکولریندندیر، اؤزللیک‌له دیلی و آخیجی نثری؛ آنجاق بو اؤیکوده نگارشی غلطلر چوخ گؤزه دَییر. آنلاتی ذهن آنلاتیسی اولورسا بو آرادا دانیشیقلار دا ذهندن کئچمه اولماق اوچون گیومه [«»] آراسیندا گلمه‌یی هئچ گرکلی دئییل. آخی بوتون جومله‌لر خاطیردن کئچیر، گیومه ایچینده گلن دانیشقلار باشقاسینین آغزیندان دئمه‌یه گؤره‌دیر، آنجاق بوردا دانیشیقلار ذهن‌دن کئچیر هامیسی.. و بیر اؤیکو بوتونلوک‌له ذهن آنلاتیسی اولورسا هئچ آرا وئرمه‌ده [اینتئر] لازیم دئییلدیر سطرلرده و اولایلاردا.. آخی بوردا هئچ زامان مطرح دئییل، آرا وئرمک اولماز بئیندن کئچن اولایا.

بوتونلوک‌له اؤیکوجوک‌لر و کیتاب باجاریقلی اولموش و گؤزل. آنجاق ایلک گتیردیییم سؤزه یانیقیجی باخماقلا بیر سؤز ده دئمه‌لییم سؤزومون سونوندا: بو کیتابدا بوتون اون‌دؤرد اؤیکو آشیری دورومدا قادین و توپلومدا اونا گئدن یالنیش باخیش/ظلم وورغولانیب، ایشیق سالینمیش اوستونه. هردن ائله اولور کی آدام داها بئزیکیر، ائنیش یوقوشدان دوشور کیتاب.. سؤزون چوخ دئییلمه‌سی ده گؤزدن سالار اونو بلکه. سؤز تعصب‌سیز دئییلیرسه داها جانا یاییلمالی و ائتکیلی اولور.  مثلن «قار قادین» او گؤزللیک‌ده اؤیکوجوک؛ دادلی اولمور داها، اوخوجو اؤزوندن سوروشا بیلر نه‌دن یازار جنسیت وئرمیش بو «قار آدامینا»؟ قار آدامی هئچ آدام دئییل، جئنسیتی اولسون.. ریتم سؤزودور سؤزومون جانی، بیر توپلو نه‌قدر گؤزل ده اولسا ریتمی دَییشیلمه‌سه سونونا قدر، گؤزللک آرتماز اوندا..

 

قایناقلار:

ـ پاینده، حسین. «داستان کوتاه در ایران (داستان‌های مدرن)»، جلد دوم. انتشارات نیلوفر. چاپ دوم، پاییز 1392

ـ فرید، فرانک. ایپک. «خانیم اَلی حیکایه توپلوسو»، 1392

 

---

[1] Umberto Eco

[2] Foucault Pendulum

[3]  pendolo di Foucault ایتالیانجا یازیلمیش بو رومان؛ «فوکو سارکاجی»، «شادان قارادنیز» طرفیندن تورکجه‌یه چئوریلمیش؛ «آونگ فوکو» آدی ایلا دا «رضا علیزاده» طرفیندن فارسجایا چئویلمیشدیر.

[4] Suzanne Ferguson

[5]  پاینده، حسین. «داستان کوتاه در ایران (داستان‌های مدرن)»، جلد دوم. انتشارات نیلوفر. چاپ دوم، پاییز 1392

[6]  امپرسیونیسم سؤزجویو ایسه ایلک کز نقاشی تابلولارینا آلچالدیجی آدلاندیرما ایدی (Louis Leroy، اینجه صنعت منتقدی 1874ده Claude Monetنین بیر تالووونا ایشاراراق «امپرسیونیسم» سبکی، گولونج ائتمک ایچین دئمیشدی!)؛ نه ایسه گئد گئده دونیانی گؤرتورن سبک اولدو اینجه صنعت‌ده.

«قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر» کیتابینا و اؤن‌سؤزلرینه

«قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر» کیتابینا و اؤن‌سؤزلرینه

 
«فاطی باجی و اونون عایله عضولرینین سون درجه ناراحاتچیلیغی، بیر ده کی رجبه و اونون عایله‌سینه باغلادیغیم علاقه الفت قاریشیب پیرتلاشیب، رجبین شیشمیش بارماغینی گتیردی ایلشدیردی دیک گؤزومون اؤنونده، قوندو ببه‌ییمه. پیر دئدیم اوچمادی، کیش دئدیم قاچمادی.»
بو جومله‌لر «الف. نورانلی» تانینان؛ «احمد صادقی اشرافی»نین «رجبین باش بارماغی شیشیب!» آدلی اؤیکوسوندندیر. بو اؤیکو سککیز اؤیکو ایله برابر «قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر» آدلی کیتابیندا ادبیات سئور دوستلارین امکداشلیغی ایله ایشیق اوزو گؤرموش. و نه گؤزل بیر اولایدیر بو. «ساوالان ایگیدلری» آدلی یایین ائوی بو کیتابی 1392 ـده چیخارتمیش و گؤزل طراحی ایله اوخوجویا سونموشلار. دئیه بیلرم بو کیتاب او ایلین گؤزل بیر اولایی ایمیش و اؤنملیلریندن ده.
نه ایسه یوروجو بو باشلانیشدان اؤتسم کیتابین اؤزونه و اؤیکولرینه هئچ توخونماق گرکلی دئییلدیر؛ اونلاری اوخوماق لازیمدیر یالنیز. اوخوجو اونلاری اوخودوغوندا، نه دَیرلی خزینه ایله قارشیلاشماسینی آنلایاجاق. دوققوز دنه بیربیریندن گؤزل، آخیجی و شیرین آنلاتیلمیش اؤیکولر کی آج گؤزله اوخوماغی و بیر داها یئنیدن اوخوماغی و اوستون لذت آلماغی منی بو یازیلارا مجبور ائتمیشدیر. اوسته گتیردیییم «رجبین باش بارماغی شیشیب!» اؤیکوسوندن کیتابین بوتون آخیجیلیغیندان و گئدیشیندن اؤرنک اولاراق گلمه جومله‌لردیر یوخسا بوندان داها گؤزل اؤرنکلر ده گتیرمک اولاردی. و سؤزوم ده کیتابین و اؤیکولرین اؤیمه‌سینده دئییلدیر هئچ، او آپ آیدین گؤز اؤنونده‌دیر و بللی.
الف. نورانلی 50 و 60 ـلاردا یازدیغی بو اؤیکولرده «دیل»دن کئچمیش؛ «دیل» اونا و اؤیکولرینه بزه‌دیجی بیر نسنه‌دیر. «دیل» فرقینده دئییل الف. نورانلی اؤیکولرینی یازدیغیندا، او باجارمیش، «دیل»دن اؤتموشدور؛ گؤزل‌لیک قونودور اونا. اؤیکولری و کاراکتئرلری یاراتماغا، اونلارین درینله‌شمه‌یینه فیکیرله‌شمیش الف. نورانلی. اؤیکولرینین قورولوشو اؤیکو قورولوشودور.. و بونلارین هئچ دئمه‌یینه گرک ده یوخ. ایندیکی یازارلاریمیزا رغمن، الف. نورانلی «دیل» بندینده دئییلدیر، «دیل»ی باشاریر باشارمیر قیراقدا قالسین!
اؤیکولرین ایلک قاتی «دیل» گؤزللییی اولورسا، ایکینجی قاتی اونون آخیجیلیغی و «دیل»ین قاتلاریندا یارانان گؤزللیکلریدیر؛ او تورکجه یازمیر، اویناییر! هله بونلاردان اؤتسک اؤیکولرین قورولوشو، کاراکتئرلرین یارانیشی و.. و نه گؤزللیکده ده «صالح عطایی» و «رضا کاظمی»، ایکی باجاریقلی یازاریمیز، بونلارا ایشارمیشلار «اؤن‌سؤزلر»ده. بوندان دولایی «اؤیکو/حیکایه» ایله علاقه‌سی اولان هرکسه، ایران آذربایجانیندا یاییلمیش کیتابلاردان اؤنَریرسم، اوچ دَیرلی کیتاب اولاجاق. بو کیتابلاردان ایکیسی «بوتا یاییم ائوی» 1384 ـده یایان «آذربایجان حیکایه‌لری»، بیرینجی و ایکینجی جیلدی، دیر؛ و اوچونجوسو ده ائله الف. نورانلی‌نین «قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر»یدیر. اسفلرله بو کیتابلار گئج یاییلمیشدیر؛ نه ایسه یاییلمیش آرتیق.
آنجاق بو یازینی یازماقدا امکداش اولوب کیتابین یاییلماسینا یاردیملاری اولان هرکسه تشککور ائدیب، سایغی گؤستررک باشقا آماجیم دا وار ایدی؛ کیتابین باشلانیشیندا اوچ اؤن‌سؤز وار؛ بو منه هئچ گؤزله‌نیلمز ایدی.
سایمایاراق الف. نورانلی او طوفانلی ایللرده تلاشا قاپیلمیش و تورکجه یازمیش اؤیکولرینی؛ بلکه فارسجا یازیرسا «غلامحسین ساعدی» کیمی تانینمیش اولوردو! نه ایسه الف. نورانلینین آدینی داشییان کیتابین ان قاباقداکی اؤن سؤزو، فارسجا یازیلمیش؛ بونا هئچ سورون یوخ؛ فارسجا یازماق یوخسا یازماماقدان دئمیرم! آنجاق بئله سؤزلری کیتاب یاییلیر و اوندان سونرا درگی‌ده یوخسا روزنامه‌ده یایارلار کیتابین ایلک صفحه‌لرینده دئییل. الف. نورانلینین قایغیسینا سایغی گؤسترمک اوچون ده اولورسا بئله! ایلک اؤن سؤزو یازان «در زمان سلطنت پهلوی‌ها و به خاطر دیکتاتوری فرهنگی آنها، هیچ‌گاه امکان نشر آثار "الف. نورانلی" به وجود نیامد و این قضیه برای همیشه چون لکه‌ی ننگی در کارنامه رژیم پهلوی باقی ماند و خواهد ماند.» دئییر؛ سوروشماق اولار اوتوز ایلدن سونرا «به برکت نظام جمهوری اسلامی شاهد چاپ» اولوروقسا، ندن الف. نورانلینین اورک ایسته‌یینه رغمن اؤن‌سؤز گرک اؤزو یازماق ایسته‎مه‌دییی دیلده اولا؟
هرنه؛ بوندان کئچیب ایکینجی اؤن سؤزه وارینجا (بیر دئییل، ایکی دئییل، اوچ دنه اؤن سؤز!) سایین صالح عطایی کیتابی اؤیدوکدن سونرا و اؤیکولری؛ هرمنوتیک باخیشدان، ترجمه‌دن و یازاری (الف. نورانلی‌نی) «رضا براهنی» ایله توتوشدورماقدان یازمیشدیر؛ چوخ گؤزل. بونلار دا باشقا یئرده گلمه‌لی ایدی، کیتابدا دئییل. آنجاق باشقا توخوناجاغیم بیر سؤز وار بو اؤن سؤزده. صالح عطایی یازمیش: «الف. نورانلی عمرونو دونیانین سویوق ساواش چاغیندا سورموش، او چاغین یازیچیلاری تکین رئالیزمدن متاثر، اؤیکولرینده بیرینجی یا اوچونجو شخص راویسی اولاراق، بیر ایدئولوق کیمی ال آپارمیش. هردن اؤیکونو بوراخیب نطق ائدیب، قضاوت ائدیب، اوخوجولارینا اومید وئرمیش... سانیرام بو گون، بو ضعف نؤقطه‌یه بارماق قویوب اونو قابارماقلا الف. نورانلی‌نین اصیل ده‌یرینی ایتیره‌جه‌ییک.» بو دار باخیش هاردان گلدی؟! اؤن‌یارغیچیلیق، یالنیز فورمالیستی باخیش نه‌دن چولغامیش باخیشلاریمیزا؟ «ضعف نؤقطه» آدلاندیریب، بارماق قویان "نؤقطه"لردن اؤرنک اولارمی گتیره‌سیز، سوروشا بیلَرم!؟ بیرینجی یوخسا اوچونجو شخصین آنلاتیسی مساله دئییل، اؤیکونو باجارماق قونودور. بونلار هردن لاپ "قوّت نؤقطه" اولور؛ نه‌دن «ضعف نؤقطه‌» آدی ایله بارماق قویاق؟ اوندان سونرا؛ کیتابدا و اؤیکولرده «اصیل ده‌یر» و ده باجاریسیزلیق وار ایسه اونلاری سایماقلا و نه‌دن‌لری ایله دئمه‌لی‌ییک! یالنیز آنلاتی آچیسی ایله، یوخسا یازارین متنه دیخالت ایله اونلاری دَیرسیزله‌ندیرمک یوخسا دَیرسیزله‌ندیریله‌جک‌دن قورخماق اؤن‌یارغیچیلیق‌دیر اؤزو.
اوچونجو اؤن‌سؤز ده تشککورلره و «یازیچی بابامیز»ین گؤبک کسمه تؤره‌نی و اونون یاشامی هاردا و بو اؤیکولرین نئجه ییغیلماغینا ایشارمیش سایین «رضا کاظمی». بونلارین دا یئری باشقا یئردیر منجه. کیتاب یالنیز اؤیکو کیتابی اولاجاقدی و باشقا یازیلار باشقا یئرلرده گلمه‌لی ایدی.
نه ایسه بو گیلئیله‌مه‌دن کئچسم و اونلاری اؤنَمسیزدیر دئیه آدلاندیرسام دا، باشقا سؤزوم اولاجاق اؤیکولرین متنین ساهمانلاماغیندا؛ اصل نقدیم و سؤزومون جانی دا ائله بوندادیر. رضا کاظمی اؤز اؤن‌سؤزونده یازمیش: «اؤیکولر دقیقن اَل یازمالار اساسیندا تایپ اولونموش‌دور، آمما هر دن یئری گَلنده ـ ائله یازیچی‌نین آنا خطی ایله اویغون ـ اوندا دوزه‌لیش آپاریلیب.» ایلک اساس سوال بودور: او «یئری گَلنده» دقیقن هارادیر او «یئر»؟ کیم بو ایشی گؤرمه‌لی‌دیر؟ نه حاقلا اَل آپارماق اولار باشقاسینین یازیسیندا؟ و اَل آپاریلان یئرلر نه‌دن هئچ بللی اولماییب‌دیر؟
بونلار هئچ؛ اؤیکولرین متنینده یئرلی یئرلی کروشه «[]» آراسیندا گلمیش سؤزلر و سؤزجوکلر وار؛ بونلار نه‌دیر؟ آرتیریلمیش سؤزجوکلردیرسه، نه اساس اوزره بو اَل آپارمالار وار؟ بعضن بو سؤزجوکلرین کروشه آراسیندا بئله آرتیرماسی متنین و اؤیکونون یازی سییاقینا دا توخونموش و اورژیناللیغینی آلیر. دوزدور بعضن چوخ نادر حالدا یازینی مبهم ائدیر اگر بو آرتیریلمیش سؤزجوکلر اولماسا، آنجاق اوقدر دئییل کی اؤیکونون آخارینی و آنلامینی ایتیرسین. اؤتوردویوم سؤز هاوادا اولماسین دئیه نئچه اؤرنک گتیریرم؛ قالانی قالسین اوخوجونون یارغیلاماغینا. (بوتون اؤرنکلری «مکتبین ایلک گونو» اؤیکوسوندن گتیرمیشم کی ییغجام و دالبادال اولوسن.)
1 ـ ص/54: عرضیم اوندا یوخ، ایش بیتدی، [من ده] گئییندیم.
بوردا آرتیریلان [من ده] نه نه‌دن‌له آرتیریلمیشدیر؟ آنلام یئتیرمیر یوخسا شخصی یورومدور بو آرتیرما؟ یازینین سبکینه توخونان، اوخوماغی دایاندیران و وقفه یارادان آرتیرمادیر.
2 ـ ص/54: قازاندان ایستی سویو ائندیردیلر باشیما. ـ «وای دَده» سَسیم دوواردان آشدی. ننه‌م [باجیما] آجیقلاندی، ـ «ائوون ییخیلسون! بَیه تویوق اوتورسن؟!»
بوردا دا بو [باجیما]نی آرتیرماق اوخوجونون (و یازارینین دا) شعورونا توخونماق دئییلسه، بوتونلوکله یئرسیزدیر. ائله بو ایکی گتیردیییم جومله‌دن بللیدیر آنانین آجیقلانماسی اوغلانا دئییل، اوندا قالسین بوتون اؤیکونو اوخویاسان.
3 ـ ص/55: بالاجا باجیم اودونلوقدان اودون چیخارداندا، [قاپی‌نین] جَفته‌سی باشینی اَزدی.
اودونلوقدان اودون چیخاردان آدامین باشی جفته ایله ازیلیر، بوردا «قاپی» نه اوچون آرتیرمالی‌دیر؟ نه اساسلا یازارین متنینه توخونولوبدور؟! هئچ بللی دئییلدیر.
4 ـ ص/55: آغزینی اَیدیم. قاپازی ائندیردی باشیما. من آغلادیم، او قیشقیردی. ننه‌م گلیب [بیزی] باریشدیردی.
سانکی [بیزی] بوردا گلمه‌سه ایدی اوخوجو شاشیب قالاجاقدی! یازینین سبکینه دخالت ائله‌مک‌دیر بو! کیم نه حاقلا اؤزونه ایجازه وئرر باشقاسینین یازیسینا بئله توخونسون؟! بللیدیر یازارین بو «بیزی»، «منی» و.. گتیرمه‌مه‌یی بیله‌رکدن ایمیش سهودن دئییل.
باشقا مثاللاردا گتیره بیلرم آنجاق چوخ اوزانار سؤز... عمومن هامیسی بئله‌دیر؛ ایکی دالبادال صفحه‌ده دؤرد کره یئرسیز یئرسیز "دوزه‌لیش آپاریلیب". اوقدر [من]؛ [یئنه]؛ [من ده]؛ [منی] و.. آرتیریلمیش کی بعضن یازی و یازارین سبکینه انگل اولور و اورژینال متنه تجاوز ائتمک‌دیر بو! بو اوزدن اؤیکولری اوخویاندا هردن قیزیردیم بو آرتیریلمیش سؤزجوکلره. اوخوجونون اعصابینی پوزان سؤزجوکلر کی هردن وقفه یارادیر اوخوماغین گئدیشینده نه‌یه گلمه‌لی‌دیر هئچ بللی اولماییبدیر. بئله آغیر بیر گؤره‌وی بوینونا آلان کیمسه هر نه‌دن اؤنجه امانتدار اولمالیدیر.
سؤزومون سونوندا؛ بیرداها بوتون چالیشمالار و چالیشانلارا کی سونوجو بو گؤزل کیتاب اولوبدور، ساغ اولون دئییر و سایغی گؤستریرم. و ایشاردیغیم گیلئیله‌مه‌لر و نقدلر ده بو چالیشمالاری هئچ دَیردن سالان یوخسا ارزیشینه انگل اولان دئییلدیر. آنجاق بونلارین وورغولاماغینی، بئله‌نچی ایشلرده داها دقیق و داها دهَتلی اولاغی دیلَرکن، اؤزومه بورج بیلیب سؤیله‌دیم.