ریتم سؤزودور سؤزومون جانی
«خانیم اَلی» اؤیکوجوک توپلوسونا اؤتری باخیش
بیر زامان اومبئرتو ائکو[1] ـ ایتالیان بیلیم آدامی، یازار، ادبیاتچی، تنقیدچی، تاریخچی، دوشونور و.. ـ رومانلارینین بیرینده، اَر آرواد اوتاقلاریندا کیتاب اوخورکن، کیشی «چیراغی یاندیر» دئییر آروادینا، و سونرا قاییدیر کی «قادین حاقلارینی تاپدالایان یوخسا ائرکک اگه‌من دئییلم، یالنیز چراغین کیلیدینه یاخین اولدوغونا گؤره دئییرم بونو». و بو رومان کاراکتئرلرین باشینا اویون آچا آچا، بعضن هئچ آچیلماز دوگونلرله، دولاشیب گئدیر؛ هردن فوکونون پاندول[2]و کیمی فیرلانیر دا بیر نوقطه‌نین باشینا؛ آنجاق بیتیر[3].
«خانیم اَلی» اون‌دؤرد اؤیکوجوکدن اولوشان کولا بنزه‌ییر. بیر کؤکه دایالی بو اؤیکوجوکلر ایسه چوخ اینجه، رنگ‌دولو و گؤزل نثرله یازیلیب، 1392نین قیشیندا اوخوجولارینا سونولموش‌دور؛ خانیم اَلینه بنزر اینجه‌جیک اؤیکوجوکلردیر دوغروسو «خانیم اَلی» آدلی حیکایه توپلوسو! "حیکایه توپلوسو" یازیلسا دا کیتابین قابیغیندا؛ چوخلو، بیچیم چرچیوه‌سی ایله، اؤیکوجوک/حیکایه‌جیک آدلاندیرا بیلَریک داها. آنجاق کیتابدا ییغیلان اؤیکوجوک‌لری "رنگ اؤیکوجوک‌لری" ده آدلاندیرا بیلرم؛ «فرانک فرید»، «ایپک» خانیم یازدیغی بو کیتابین اؤیکوجوک‌لری هره‌سی اینجه بیر چیراقدیر، چئشیتلی و قادین آچیسی باخیشلا البته، یاشام بوجاقلارینا ایشیق سالمیش. ایکی قاباریق اؤزللیک بو کیتابدا، اؤیکوجوکلرین آخیجی نثری/دیلی و اؤیکوجوکلرین اوزه‌رینده قورولموش قورغوسوزلوغودور (اولای هؤرگوسو [پیرنگ] حذف اولموش اؤیکوجوکلر)!
بیرینجی ایشاردیغیم اؤزللیک، دیل و اؤیکودیلی، قونوسونا توخونماق ایسته‌میرم؛ آنجاق سؤزوم اؤیکولرین قورغوسوزلوغوندادیر! سوزان فئرگئسئن[4] اؤز «امپرسیونیستی اؤیکو» نظریه‌سینده 7 اؤزه‌للیک ساییر: 1ـ آچینین قابارما و سینیرله‌نمه‌سی، 2ـ ایچ هیجان و دئنه‌ییملرین گؤسترمه‌سی، 3ـ اولای هؤرگونون دَییشمه یوخسا گؤتورولمه‌سی، 4ـ استعاره و مجازین بوللو رولو اولایلارین و توصیفلرین دئییلمه‌سینده، 5ـ زامان قاریشماسی آنلاتیدا، و ایکی باشقا اؤزللیک[5]! سوزان فئرگئسئن‌ین سایدیغی اؤزللیک‌لر بوتونلوک‌له «خانیم اَلی» توپلوسوندا یئرینه اوتورمامیشسا دا (گرکلی ده دئییل هئچ)، آنجاق چوخو یئرینه دوشموشدور بو اؤیکوجوکلرده، (اؤزللیک‌له سایدیغیم بیرینجی، ایکینجی، اوچونجو و بئشینجی اؤزللیک!) بو اوزدن «ایپک» خانیمین یازدیغی بو اؤیکوجوک‌لری «امپرسیونیستی[6] اؤیکوجوکلر» ده آدلاندیرا بیلریک.
آنی لحظه‌لرین ائتکیسینه امپرسیون دئمک اولابیلر؛ امپرسیونیست نقاش یوخسا یازیچی، گئرچه‌یی یاشادیغی و دئنه‌دییی [تجربه ائتدییی] بو لحظه‌لرین قاریشیغی بیلیر. داها اولای اؤزو قونو دئییل امپرسیونیسم‌ده؛ کاراکتئرین بئینیندن کئچن دویغو، اولایین ائتکی دولاییسیندان، آنلاتیلیر. داها گئرچه‌یین یانسیتماسی (محاکات/حیکایه) دئییل آنلاتیلان. بو اوزدن امپرسیونیستی اؤیکولرین چوخوندا «من»دیر دانیشان. آچی سینیرلانیر بو آنلاتیدا؛ بیر نفرین دوشوندویو، ائتکیله‌ندییی دویغولاردیر دئییلن. فرانتس کافکا، ائرنئست هئمینگوئی، جئیمز جویس و ویلیام فاکنر و.. یازدیقلاری اؤیکو(جوک)لرین چوخو سوزان فئرگئسنین سایدیغی اؤزللیک‌لری اؤزلرینده داشیییرلار.
«خانیم اَلی» توپلوسونون اؤیکوجوک‌لری، رنگ‌له، ایچ هیجانلاری ایله، زامان گئدگَلی ایله (زاماندا آتیلماق)، و قورولمامیش اؤزل بیر قورغو/ اولای‌هؤرگوسو ایله دولودور. بونلار دوزگون سئچیلمیش آنلاتی آچیسیندان دولایی اولا بیلر.
بو توپلونون اَن باجاریقلی اؤیکوجویو کیتابین آدینی داشییان «خانیم اَلی» اؤیکوجویودور («قاردون دادی» دا بوندان قالان دئییلدیر اَلبته). ایلک اؤیکوجویه توخونسام: بوردا هئچ اولای هؤرگوسو بللی اولمادان، و گله‌نک‌سل قورغولاری دَییشمک‌له، یانی اؤیکونون باشلانیشی، سونرا اووج، و دوگون سالما و سونرا دوگون آچمالارینی بیربیرینه تؤکمک‌له، زامانین آخیمینی قاریشدیرماقلا، قاباغا گئتمیشدیر اؤیکوجوک. جومله‌لر ائله‌بیل باشقا متنلردن گؤتورولوب بیریئره ییغیلمیشه بنزه‌ییر ایلک باخیشدا. دقیق اوخونولماسا یئنی یئتمه قیزخایلاغینین خاطیره دفترینه یازیلمیش خاطیره‌یه بنزه‌ییر. آنجاق «سوزان فئرگئسئن»ین سایدیغی «امپرسیونیستی اؤیکو» اؤزللیکلرینین چوخونو داشیییر اؤزونده و باجاریقلی بیر اؤیکوجوک‌دور.
اؤیکوجوکلرین هره‌سینه اؤزل یازی لازیمدیر آچیقلاماغینا، آنجاق اؤتری باخیشلا کیتابین بیتونلویونه یاناشساق: بو کیتابدا باجاریقسیز اؤیکوجوکلر ده وار. «کسیلمیش...» اؤیکوجویو یالنیش آچی سئچدییینه گؤره: بو اؤیکو ائوده و آشپازخانادا باسیلمیش بیر قادینین ایچ دویغولارینی گؤسترمک ایسته‌ییر! نه‌دن دیشاریدان باخیلیر؟ راوی (آنلاتینین آچیسینا گؤره) مجبور اولور قضاوت ائله‌یه.. قادین دویدوغو حیسلری دئیه (دیله گتیره)؛ و بونا گؤره آنلاتینی نورماللیقدان سالیر. اوبیری اؤیکولر کیمی «من» آنلادا بیلردی بونو دا! «پارتی!» اؤیکوجویو ده اوسته سایدیغیم «امپرسیونیستی اؤیکو»لارداندیر آنجاق ضعیف! ایچ هیجانلاری قاباریلماییبدیر؛ استعاره و مجازدان خبر یوخ و امپرسیونیستی دویغولارینی دا گتیره بیلمه‌ییب‌دیر. «سوروجو» اؤیکوجویونده بیر سوروجودور اؤیکونو آنلادان؛ آنجاق اؤیکونون آدی نه‌دن «سوروجو» اولموش؟! آد سئچمک اؤیکونون یاریسی اولماسا دا، چوخ اؤنملی قونولارداندیر. باشقا آد بلکه داها گؤزل اولاردی بو اؤیکوجویه. نه ایسه بو اؤیکو ده استعاره وار و گؤزل ده چیخیب هردن. «قیرلی آت»، «خانیم اَلی» توپلوسونون گؤزل اؤیکولریندندیر، اؤزللیک‌له دیلی و آخیجی نثری؛ آنجاق بو اؤیکوده نگارشی غلطلر چوخ گؤزه دَییر. آنلاتی ذهن آنلاتیسی اولورسا بو آرادا دانیشیقلار دا ذهندن کئچمه اولماق اوچون گیومه [«»] آراسیندا گلمه‌یی هئچ گرکلی دئییل. آخی بوتون جومله‌لر خاطیردن کئچیر، گیومه ایچینده گلن دانیشقلار باشقاسینین آغزیندان دئمه‌یه گؤره‌دیر، آنجاق بوردا دانیشیقلار ذهندن کئچیر هامیسی.. و بیر اؤیکو بوتونلوک‌له ذهن آنلاتیسی اولورسا هئچ آرا وئرمه‌ده [اینتئر] لازیم دئییلدیر سطرلرده و اولایلاردا.. آخی بوردا هئچ زامان مطرح دئییل، آرا وئرمک اولماز بئیندن کئچن اولایا.
بوتونلوک‌له اؤیکوجوکلر و کیتاب باجاریقلی اولموش و گؤزل. آنجاق ایلک گتیردیییم سؤزه یانیقیجی باخماقلا بیر سؤز ده دئمه‌لییم سؤزومون سونوندا: بو کیتابدا بوتون اون‌دؤرد اؤیکو آشیری دورومدا قادین و توپلومدا اونا گئدن یالنیش باخیش/ظلم وورغولانیب، ایشیق سالینمیش اوستونه. هردن ائله اولور کی آدام داها بئزیکیر، ائنیش یوقوشدان دوشور کیتاب.. سؤزون چوخ دئییلمه‌سی ده گؤزدن سالار اونو بلکه. سؤز تعصب‌سیز دئییلیرسه داها جانا یاییلمالی و ائتکیلی اولور. مثلن «قار قادین» او گؤزللیک‌ده اؤیکوجوک؛ دادلی اولمور داها، اوخوجو اؤزوندن سوروشا بیلر نه‌دن یازار جنسیت وئرمیش بو «قار آدامینا»؟ قار آدامی هئچ آدام دئییل، جئنسیتی اولسون.. ریتم سؤزودور سؤزومون جانی، بیر توپلو نه‌قدر گؤزل ده اولسا ریتمی دَییشیلمه‌سه سونونا قدر، گؤزللک آرتماز اوندا..
قایناقلار:
ـ پاینده، حسین. «داستان کوتاه در ایران (داستان‌های مدرن)»، جلد دوم. انتشارات نیلوفر. چاپ دوم، پاییز 1392
ـ فرید، فرانک. ایپک. «خانیم اَلی حیکایه توپلوسو»، 1392
[1] Umberto Eco
[2] Foucault Pendulum
[3] pendolo di Foucault ایتالیانجا یازیلمیش بو رومان؛ «فوکو سارکاجی»، «شادان قارادنیز» طرفیندن تورکجه‌یه چئوریلمیش؛ «آونگ فوکو» آدی ایلا دا «رضا علیزاده» طرفیندن فارسجایا چئویلمیشدیر.
[4] Suzanne Ferguson
[5] پاینده، حسین. «داستان کوتاه در ایران (داستان‌های مدرن)»، جلد دوم. انتشارات نیلوفر. چاپ دوم، پاییز 1392
[6] امپرسیونیسم سؤزجویو ایسه ایلک کز نقاشی تابلولارینا آلچالدیجی آدلاندیرما ایدی (Louis Leroy، اینجه صنعت منتقدی 1874ده Claude Monetنین بیر تالووونا ایشاراراق «امپرسیونیسم» سبکی، گولونج ائتمک ایچین دئمیشدی!)؛ نه ایسه گئد گئده دونیانی گؤرتورن سبک اولدو اینجه صنعت‌ده.