اولدوزلاردان بیری قایمیشدی
یازار: شریف مردی
اؤیکو توپلوسو
ایچینده‌کی‌لر:
1- دیشاری‌می، ایچَری‌می؟
2- یئکه بیر داش کیمی...
3- اؤلوم
4- قاری
5- قیز
6- بوم بوش پارکین گئجه‌سینده
7- جیلخ گئرچک
8- سس
9- دؤرد نفر
10- من (من عاصی..)
11- من (دسمال اوسته سر منی)
12- من (تپه‌گؤز اولسایدیم بئله)
انتشارات: بوتا یایین ائوی
بو کیتابی تبریز (بیتیک؛ نباتی؛ انوربوک)، اورمیه (بوتا یایین ائوی)، اردبیل و قم شهرلریندن الده ائلده بیلرسیز.
یاخین گله‌جک‌ده زنجان، مشکین شهر، تهران‌دان دا آلا بیلرسیز...
آشاغیداکی سؤزلر، حورمت‌لی عطیه طاهرینین فیس‌بوک صفحه‌سینده‌کی قلمه‌قوزان آدلی کیتابیما، اوخونوشو و دویغولاری اوزره یازدیغی سؤزلره سایین اکبر پاشایینین کامئنتی‌دیر.
اکبر پاشایینین یازدیغی کامئنتی سئوینج‌له، آنجاق اؤتری وورغو ایله پایلاشیرام؛ بؤیله‌جه یاناشمالار، ادبی اله‌شتیری‌ده، عرب تئرمینی ایله «علم المعانی» قونوسونا سیغیشیر. بو تئرمینی آچیقلاماق اوچون دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، رستاخیز کلمات آدلی دَیرلی کیتابیندا گلن مقدمه‌ای کوتاه بر مباحث طویل بلاغت مقاله‌سینده بئله یازمیشدیر:
علم معانی علمی است که زیبایی و تأثیر آثار ادبی را فقط از دیدگاه ساختمان جمله مورد بحث قرار می‌دهد. در این علم که «رعایت مقتضای حال» جزءِ تعریف آن است، باید به این نکته‌ها رسیدگی کرد که در چه وضعی از نظر روانی شنونده، باید با او به اختصار سخن گفت و در چه وضعی با تفضیل. کجا می‌توان فعل را مقدم آورد و کجا بهتر است در آخر جمله بیاید. صفت‌ها را در کجای جمله قرار دهیم. از ادات تأکید کجا باید استفاده کرد.[1]
ایندی ایسه سایین اکبر پاشایینین یازیسی:
کیتابین باشاباشی دئوریک جومله‌لرله دولودور؛ یانی اوندا گئدن دیل قورولوشو دانیشدیغیمیز برباد شیفاهی دیلین مکتوبلاشمیش وئرسیاسی‌دیر. سانیرام بو کیتابی اوخویانلار منیم کیمی اؤنجه‌دن اؤیرندیک‌لری قوروشلاری ایتیره‌جک‌لر، بو تیپ اثرلرین دیله گتیردییی زیانلار فایداسیندان چوخدور.
شیفاهی دیلین دئوریک قورولوشونون بیزه وئره‌جه‌یی فایدالار نه اولاجاق؟
بیر چوخ یئرده، یارادیلمیش ترکیبی جومله‌لرده فعل‌لر زامان باخیمیندان بیربیرینه اویوشمور؛ بو اوزدن متنی آنلاماغا بیر داها اؤزون، زامانلاری بیربیرینه باغلامالی دوروما گلیرسن.
منیم ادبی سبک‌لردن خبریم یوخدور، رومانی یالنیز اوندان آلاجاغیم لذت اوچون اوخویارام، تورکجه اولان کیتابلاردان دا یقین کی اؤیرنمک مقصدی ایله یولا چیخیرام. قلمه‌قوزانین ریوایتیندن ذره قدر ذؤوق آلمادیم، سایین یازاریمیز ایندییه کیمی اوخودوغو رومانلاری، تانیش اولدوغو یازارلارین آدلارینان بیرلیکده، بیر نئچه سؤز ده اونلار حاققیندا یئرلی یئرسیز کیتابین هر بوجاغینا جالاماق ایسته‌میشدیر. اوخوجو بو ریوایتی اوخومادان اول بیر خئیلک یازار واونلارین کیتابلارینان تانیش اولمالیدیر. طبیعی کی آخیجی اولمایان متنین ایچینده بو قارماقاریشیقلیغی کیتابین اؤزه‌للیی کیمی اوخوجویا سونماق اولماز.
کیتابدا شیفاهی دیله اولان ماراق و اَییلیم ده منیم اوچون خوشاگلمز مسئله‌لردن بیریدیر، آراسیرا گرامری سهولری ده گؤز آردی ائتمک اولماز.
[1] شفعی کدکنی، محمدرضا؛ رستاخیز کلمات: درس‌گفتارهایی درباره نظریه ادبی صورتگرایان روس؛ انتشارات سخن، تهران؛ چاپ دوم 1391
یاپییا دایالی اؤیکو
باشاریلی اؤیکولرین باشلانیشی؛ «سَلَمه خالا» آدلی اؤیکونون باشلانیش جومله‌لرینین چؤزومو
احمد صادقی اشرافی، «الف. نورانلی» عنوانی ایله، اردبیل دوغوملو و گؤزل نثری اولان یازارلاریمیزدان‌دیر؛ «قیزیل آتیم و باشقا اؤیکولر» آدی ایله، یازیلدیغیندان ایللر سونرا، بیری بیریندن گؤزل اؤیکولری 1392ده ایشیق اوزو گؤردو. کیتابدا 9 اؤیکو وار و «سَلَمه خالا» او اؤیکولردن بیریدیر.
اؤیکو سلَمه خالانین ائوینین هاردا اولماغی ایله باشلانیر و ائوین دورومو، سونرا سلمه خالانین توصیفی ایله اونون معاشی اوچون گؤردویو ایشلری دئییلیر. اؤیکونون ایکینجی بؤلومو اوشاقلارین سلمه خالایا ساتاشدیقلاری و داها سونرا (اوچونجو بؤلوم‌ده) آنلاتیجینین آناسیندان ائشیتدیی سؤزلر آنلاتیلیر. بو اوچ بؤلومون بیربیرینه و بوتونلوک‌ده اؤیکونون ایچ قورولوشونا اویوشدوقلاری ائتمن [عامل] نه‌دیر؟ اؤیکونون ایلک باشلانیش جومله‌لری اونون بوتونلوک‌ده آماجلایان تعلیقه نئجه یاردیم ائدیر و اونو داها دا شیددتله‌ندیریر؟
باشلانیش جومله‌لر اؤیکونون گیریش قاپیسی اولاراق اونون بوتونلویونه اویمالی و ائتکیسینه یارارلی اولمالیدیر. بو اوزدن، اؤیکونون ایلک پاراگرافینا یاخینلاشساق، بو پاراگراف اؤیکونون «تعلیق» یاپیسینا نئجه یاردیم ائتمه‌سینی آچیقلایا بیلریک:
"بالا باغمئشه"دن اوزانان توزلو یولون آیریجیندا دوران "ملا باغی"، قاش قارالاندا شیریم یولو اودان نهنگه بنزه‌ییردی. باغین شیمالی حصارینا سؤیکه‌نن چَرقد بویدا داخمادا سلمه خالا یاشاییردی.
ایلک باخیشدا بو پاراگراف بیر آدرس کیمی گؤرونور و بلکه ده هئچ گرکلی اولمایان جومله‌لردیر اؤیکونون قالانینا گؤره؛ آنجاق باشاریلی اؤیکو (و بو اؤیکو «الف. نورانلی»نین ان باشاریلی و یاپییا دایالی اؤیکولریندن اولاراق) ایلک جومله‌لریندن اؤیکونون آماجینا یاردیم اولسون دئیه سؤزجوک سؤزجوک یاپی اوزره قورولمالی‌دیر. سلمه خالانین «ایکی قیز، ایکی آی پارچاسی. بیربیریندن گؤزل» بالالاری واردی، بیری «هئیوا» بیری «نار» آدیندا. بو گؤزل قیزلار سلمه خالانین باغچاسینین باری‌دیر، گوللو بوداقلی. سلمه خالانین اوشاقلارین اونا ساتاشدیغی «سلمه خالا گلدیلر، دام داشووی دَلدیلر / اینانمیرسان اینانما، هئیوا ـ ناری دَردیلر!» اوخوودوقلارینا «جینله‌نمه‌یی» و چیغیر باغیر سالماغینین نه‌دنی سون جومله‌لره قدر آسیلی قالیر؛ و بو آسقییا [تعلیق] قورولان زمینه اؤیکونون ایلک سؤزجویوندن باشلانمیش‌دیر. آنجاق آجی اولای و اؤیکونون قول بوداقلارینی بیر یئره ییغان جومله سون جومله‌دیر:
گئجه‌لرین بیرینده کی سلمه چؤرک یاپماقدایدی، قودورغون‌لار قوزغون کیمی ائوه باسقین ائدیب، ایکی قیزین شرفینه توخوندولار. سحر سلمه ائوه گیره‌نده، هئیوا نارینی بوداقدا یوخ، دیره‌ک‌لردن آسیلی گؤردو.
سون بؤلومو اوخویاندان سونرا، ایلک باشلانیش پاراگرافین آچدیغی و یاراتدیغی زمینه‌سینه داها دقیق یاناشا بیلریک؛ بو پاراگراف‌دا اوچ کره «باغ» سؤزجویو ایشله‌نیب، و سلمه خالانین داخماسی دا «باغین شیمالی حصارینا» سؤیکه‌نمیش‌دیر. نظره گلیر، هئچ اولماسا، سلمه خالا باغین یییه‌سی ده اولماسا، باغا قوروقچودور. بو اوزدن اوشاقلارین ساتاشدیقلاری «هئیوا ـ نار»، سلمه خالانین قورودوغو باغین باری سانیلیر.
آنجاق بو آچیلیش یالنیز باغ کلمه‌سی ایله دئییل، باشقا شئیلر ده وار. ساده‌جه سلمه خالانین «چَرقد بویدا داخما»سینین هاردا اولماغینی آنلاتان جومله‌لرده قورخونج تصویر وار: «قاش قارالاندا شیریم یولو اودان نهنگه بنزه‌ییردی». بو بنزه‌تمه اؤیکونون ایلک و ایکینجی بؤلومونه گؤره یئرسیز بیر بنزه‌تمه‌دیر، نه ایسه اوچونجو بؤلومه گلینجه گؤرونور نه‌قدر یئرینه اوتوروبدور. پاراگرافین سون جومله‌سی بو قورخونج تمثیلدن سونرا سلمه خالانین داخماسینی، دئمک یاشاییشا دیره‌نه‌جک دیره‌یی، «باغین حصارینا سؤیکه‌نمیش»دیر. سلمه خالانین ایچینده یاشادیغی ائو، اونون بوتون وارلیغی گؤسترن ائو، «باغ»ـا ـ ایچینده بارلی بوداقلی، «هئیوالی ـ نارلی» آغاجلار اولان باغا ـ سؤیکه‌نیر؛ بو جومله سلمه خالانین «آمان زامانی ایکی قیزی. دوزگون آندی ایکی بالاسی‌نین جانی» اولدوغونو داشیییر اؤزونده. داها دا آچیق دانیشسام، بو جومله سلمه خالانین یاشام دورومونو («چَرقد بویدا داخما») و اونو یاشاما باغلادیغی نه‌دنلرینی (هئیوا و نار آدلی قیزلاری، یاشام باغینین میوه‌لری) سرگیله‌ییر.
یاپییا دایالی اؤیکو، ایلک سؤزجویوندن بئله، اوستونده فیکیرله‌شمیش و هر جومله‌سینه پیلان تؤکولموش اولمالیدیر؛ باشلانیش جومله‌لر بیر بوتونلویون ویترینی ساییلیر و بو اؤیکو باشاریلی باشلانیشی ایله اوجومله اؤیکولردن‌دیر. بالاجا ایکی جومله‌لی بیر پاراگراف اؤیکونون باشلانیشیندا، دئمک اولار اؤیکونون بوتونلویونو اؤزونده داشیییر و باجاریب‌دیر داها ایلک سؤزجوک‌لریندن آماجینا یاردیم ائتسین.
«عطیه طاهری»نین فیس بوک صحیفه‌سیندن:
کچن نئچه گونده «قلمه‌قوزان» واسیطه‌سیله آنلاریمی کئچیردیم. بیرینجی ایلگیمی چکن کیتابین دیلی اولدو. اوشاقلیقدا ایتیردیییم نئچه سؤزجوک یئنیدن جانلاندی بئینیمده. صمیمی ایلگییه کئچدیم یازیلا. ایکینجی یازیچینین ایچیمیزده یاشایان چئشیدلی وارلیقلاردان روایت ائتدییی اولدو.
بو کیتابدا یازیچینین یازا یازا نه‌لر باشینا گلدییینین هئچ اولماسا بیر نمونه‌سیله اوغراشدیم. یازیچی یارادان دونیا اؤزونون یوخسا کیمی‌نین دونیاسی اولورسا اولسون، آنجاق او دونیا پارام پارام پارچالانمیش بیر دونیادیر. بیری بیری ایله اوز اوزه دوروب‌لار بو پارچالار. هر تیکه‌سی بیر یانا گئدیر...
ی‌س: یایین ایستی اوزون گونلرینده بوتون رومان سئون دوستلارا «شریف مردی»نین قلمه‌قوزان رومانینین اوخوماسینی اؤنه‌ریرم. ایکی کز اوخودوم بو کیتابی. بیرینجی دؤنه قانیقلیق وئرمه‌دی.
اولمادی
یازماغینا قالخدیغیم قونونون اوزه‌ریندن زامان یئتَرینجه کئچمیش و سولار شاققیلتی‌دان دوشموش کیمی گؤرولور؛ اونسوز دا گیره‌جه‌ییم قونو اوقدر سس سالمادی. نه ایسه دالینی توتماماق بیلمیرم بیزلرده گله‌نه‌یه چئوریلمیش یوخسا گئنه‌للیک‌له بئله‌دی.
اوزاتمادان آردآردا قورولان اوچ «صباحی اؤدولو» اولایینا توخوناجاق، اورتایا بیر ایکی سؤز قویاجام و بلکه بو آردینی توتماماق گله‌نه‌یینی پوزماق آماجی ایله خوشا گئتمه‌ین سؤزلره ایشاره ائده‌جم. 1392دن باشلانیب، خوش ناخوش اوچ ایل سوردو بو اؤدول.
«اؤدول»و قازانماق اوچون، «بیرینجی صباحی اؤدولو» چاغریسینا «قیز» آدلی اؤیکوم‌له قاتیلدیم. بو اوزدن «بیرینجی»ندن واز کئچیب، ایکی قالان اؤدوللره گؤره گؤروشومو اورتایا قویاجام.
صباحی اؤدولو گئدیردی اؤز یئرینه چاتسین؛ ان آزی اولابیلردی اؤزونه قونوم قازانسین ایران آذربایجان سوییه‌سینده و جیغیردان یولا، یولدان ایسه «آخیم»ـا چئوریلسین؛ گله‌نک اولوب، چئوره یاراتسین. قول‌بوداق آچیب اؤیکو، حیکایه، حئکایه، حکایه، داستان.. و یا هرنه آدلاندیراجاغیمیز اولابیلن ژانرین بیر دایاغی، گووه‌نجه‌سی اولسون. هئچ کیمه و هئچ یانا باغلی اولمایان، دؤولت باسقیسی آلتدا دئییل و غرضلی یوخسا غرض‌سیز سیاست‌لر دیکته اولموردو. اِرشادین آخماقجا سؤزجویه بئله دولاشان، اورتوقرافییا توخونان دئییلدی بونون سیاستی.. آنجاق سؤزوم بو: اولمادی!
بیلمیرم نه‌دن، آنجاق ایکینجی صباحی اؤدولونون ژوری هئیاتی دؤرد ساده اؤیکو اوزه‌رینده بیر سؤزه چاتا بیلمه‌دیلر (دؤرد داور؛ دؤرد سئچیلمیش اثر!) و بو اوقدر حرفه‌ای اولمادی. آرتیق بو گئت گئده دیرچه‌لیب گله‌نک یارادان چابادا چاتلار یارانماغا باشلادی! سایجا آرتابیلن، نه ایسه آرتمایان قاتیلانلارا دیققت یئتیرسک، اوچونجو ایلین اؤیکولرینده گؤره بیلدیک بونو. سئچیلمیش اؤیکولری اوخودوغومدا یازیلمیش بیر خاطیره ایله قارشی قارشییا گؤردوم اؤزومو.
باشقا ضربه بو مومانین اینجه و اینجیک تنینه توخونان اوچونجو ایلین گئجیکمه‌‌سی و ایبهامی ایدی ـ اخلاقسیزجا؛ داها دورانماز دوروما یئتیردی «صباحی» آدینا قورولان «اؤدول»! خبرسیزلیک و اوسته‌گل یوک آلتینا گئتمه‌مک بیر یاندان، اوبیری طرفدن ایسه سئچیلمیش اؤیکولرین دوشوک سوییه‌سی..
گیزله‌تمه‌لی سوز یوخ آرادا؛ اوچونجو صباحی اؤدولونه قاتیلماق ایسته‌ین‌لرین بئش آلتیسی اؤیکولرینی صباحی‌یه گؤندرمه‌دن اؤنجه منه گؤندرمیش، باخماق اومموش یوخسا ائدیت و گؤز گزدیرمک تکلیفی وئرمیشدیلر.. او اؤیکولردن البته بیری سئچیلدی ده سونوج‌دا! آنجاق او بئش اؤیکودن ایکیسی گؤیلومو خوش ائتمیشدی. نه ایسه اومدوغوم ایکی اؤیکودن خبر چیخمادی سونوجلاردا. بونلارا من دیققت‌له باخمیشدیم. سئچیلن اؤیکولر بو ایکینین قاباغیندا اویونا گیرن دئییلدی هئچ.. نه ایسه.. دوغروسو شاشیب قالمیشدیم.
دوزدور گؤرمه‌دیییم و اوخومادیغیم اؤیکولر اوزره یارغییا کئچمک دوز اولماز و اخلاقسیزلیق؛ آنجاق خاطیره‌یه اوخشار ایکینجی صباحینین سئچیلمیش اؤیکولری و اوچونجو صباحینین سئچیلمیشلرینی اوخودوغومدا اوخومادیغیم اوبیری اؤیکولره داها دا شوبهه ایله یاناشماغیم گلیر. آرتیق بو سؤزو اوقدر ده آرخایینلیقلا دئیه‌بیلمیرم؛ او دا یالنیز بونا گؤره کی اومدوغوم او ایکی اؤیکونون بیری بئله اوزه چیخمادی.. و داها نه بیلیم باشقالاری وار ایمیش اوزه چیخمالی.
نه ایسه سؤزوم حاقسیزلیق یوخسا عیدالت(سیزلیک)دن گئتمیر؛ چوخلو حئییفسه‌نمک‌دی.. دیرچه‌لیب کؤلگه‌لی، قوللو بوداقلی اولای اولابیلین، نه ایسه اَبتر قالان آخیمین حسرتی‌دیر بونجا زامان کئچمه‌دیییندن قونویا کئچدیییم..
تنقید اوزره..
آلبر تیبوده[1]، تنقید فیزیولوژیسی[2] آدلی کیتابیندا، اوچ چئشیت تنقیددن آد چکمیش: «آغیز تنقیدی» ، «اوزمانلار تنقیدی»، «صنعت‌چی‌لر تنقیدی». آغیز تنقیدیندن آماج، دئییشیب یازیشمالاردا، خصوصی اولاراق مکتوبلاردا و ها بئله گونده‌لیک یازیلاردا گئدن تنقیدلردیر؛ اوزمانلار تنقیدی ایسه، تنقیدچی اوستادلارین یازدیقلاری مقاله‌لر و آکادئمیک تنقیددیر. اوچونجو تنقید ایسه، تیبوده‌نین نظری‌جه، اینجه‌صنعت‌چی‌لرین باشقا مسلک‌داشلاری اوچون یازدیقلاری تنقیدی باخیشدان عیبارت‌دیر. آنجاق اوچونجو تنقید، چوخلو اینجه‌صنعت‌چی‌نین اؤز گؤروشو و باخیش آچیسی اولاراق نظره گلیر. اینجه‌صنعت‌چی تنقید یازدیقدا، أثره گؤیلوندن کئچن و باخیشینا اویان آچیدان یاناشیر و بئله‌لیک‌له اؤز باخیشینی باشقاسینین أثرینی دیده‌له‌ییب چؤزورکن اورتایا قویور. بو تنقید بوتون أدبیات تاریخینی قانادی آلتینا آلمیش کیمی‌دیر.
بیر یاندان باشقا گیریشیم‌له ایکینجی تنقیدی، اوچونجونون و بیر ده اینجه‌صنعت و گؤزللیک فلسفه‌سی ایله اوغراشان فیلسوفلارین تاریخ بویو یازدیقلارینین اؤزه‌تینی بیر یئره ییغیب، دَرله‌ییب، قورام قوراراق تنقیده گیرمک، همن اوزمان اوستادلارین ایشی ده سانماق اولار. اوبیری یاندان اوچونجو ایله بیرینجی تنقیدین آراسیندا دا اوقدر بَلیرلی چیزگی یوخدور! بعضن داهی صنعت‌چی‌نین باشقا مسلک‌داشی ایچین یازدیغی تنقید ده، «آغیز» تنقید بؤلومونه لاییق‌دیر. بیر سؤزله بو اوچ چئشیت تنقید، آرتیق اوقدر بیربیریندن فرقلی و آیری اولان یاخلاشیملار دئییل‌دیر.
اوسته گتیردیییم آچیدان تنقید قونوسونا گیرمک، تنقید دوغاسی‌ندان بَلیرلی بیر شئی قاباغا قویا بیلمَز. تنقید، یوروم‌ـ‌یوزوم دئییل؛ هئچ چؤزوم ده دئییل. أثری تفسیر ائدیرکن، دَیَرله‌ندیرمه‌یینه دئییل، مفسر اونون آنلاماغینا چالیشیر؛ بئله‌لیک‌له قوتسال متن‌لرین اوزه‌رینده چالیشان کیمسه‌یه «مُفَسِّر» دئییلیر. بو اوزدن، مفسر أثرین صنعت‌سل یؤنونه توخونماغا گیریشمیر گئنللیک‌له؛ اوسته‌لیک قوتسال متن‌لرین دَیرله‌ندیرمه‌یی ده هئچ قونو دئییل‌دیر مفسرلر اوچون. آنجاق «نقد» کلمه‌سینه گلینجه، کؤک باخیمدان «دوزو أیری‌دن سئچمک»دیر. «تنقید»دن سؤز ائدیرکن، أثرین أیریسینی دوزونو آختارماق، بیر سؤزله ائله «چؤزمک» نظره گلیر ایلک باشدان و دَیرله‌ندیرمه یوخسا یارغیلاماغا اوقدر ده یاناشمیر؛ نه ایسه یونانجا kritikos سؤزجویونه باخاندا، «ژوری هئیأتیندن حوکمو اعلام ائدن کیمسه» آنلام‌دا گلمیش. یونانجادان آلینمیش critic سؤزجویو باتی‌دا أثرین دَیَرله‌ندیرمه‌سینه و البته یارغی قاپانینا قویماغا ماراقلی‌دیر؛ شوبهه‌سیز أثرین دَیَرله‌ندیرمه سوره‌جینده «چؤزمک» ده وار! یوخسا أثری آنلامادان، تانیمدان، اونون چئشیت‌لی قاتلارینا وارمادان، بیر Critic اونو دَیَرله‌ندیره بیلمز. یانی تفسیر، تنقیدین مقدمه‌سی‌دیر باشقا سؤزله.
نه ایسه بو «دوزو أیری‌دن سئچمه» یوخسا «حوکمو اعلام ائتمه» کیمی سؤزلر، تنقید آلانیندا، دونکیشوت‌لار یاراتمیش‌دیر! آغینا بوزونا باخمادان قلم سورتمک، آغیزا گلنی اؤتورمک.. «منتقد» تانینماق اوچون بلکه ده نه‌بیلیم بیریسینی یئره یاخما اوبیریسینی گؤیه یوکسه‌لتمه، یوخسا دوست‌جا دییه، سِفارشی «اؤیمک» یا دا «سؤیمک» کیمی ترپه‌شمه‌لرله اوغراشمیش تنقید ساحه‌سی و داها دا قارماقاریشیقلیغا یول آچمیشدیر.
بلکه آیری آچیدان تنقید گیریشینه یاناشساق: تاریخ بویو تنقید سوره‌جینده أثرین نئجه چؤزولمه‌سینه و دولاییسی ایله دَیَرله‌ندیرلمه‌سینین نئجه‌لییینی ایکی یئره بؤلمک اولار: 1) أثره اؤز اؤزلویونده، باشقا هر شئیدن یان اولاراق، اوبژِکتیو یاناشما؛ 2) أثردن دیشاری هر شئییه أل اوزاتماق‌لا اونون چؤزمه‌سینه یاردیم گؤتورمک. بو ایکی بؤلومون آراسیندا اؤزل چیزگی وار: أثرین دیشاریسینا چیخماق، یوخسا أثرین ایچینده قالماق! بیرینده أثر، باشقا هر شئی‌له برابر (یازارین بیوگرافی‌سی، کئچیردییی اولایلار، یاشادیغی دوروم، باشقا أثرلری، یازارین اؤز نظری و ...)، تنقیدچینین اؤنونده‌دیر. اوبیریسینده ایسه، تنقیدچی یالنیز أثره باخیر (بوردا داها دوغروسو «متن» دئمه‌لی‌یم!). بیرینجی قولون دالیندا دورانلارین کئچمیشی چوخ اوزاقلارا دا قاییتماسا، ییرمینجی یوز ایلین تقنید قولونو قاپسامیش اولدولار. «یئنی تنقید» ایزله‌ییجی‌لری، «شیکاگو اوخولو» تنقیدچی‌لری و باشقالار بو سیرادادیر. ایکینجی دالا گلینجه، أسکی یونانیستانا قدر اوزانیب گئدیر؛ ارسطودان توت ایندیکی «یئنی تاریخسل‌چی»لره قدر.
آمما گئرچک‌دن تنقیدچی «أثرین» تنقیدینه نئجه گیریشمه‌لی‌دیر؟ تنقیدچی یالنیز چؤزومله‌ییجی‌می، یوخسا أثرین صنعت‌سل یؤنلرینه گیریشیب دَیرله‌ندیرمه‌یه و یارغیلاماغا دا حاققی وار؟ تنقید سوره‌جینده اؤزل چرچیوه دوزه‌نلنمیش‌می هئچ؟ یوخسا بو مئیدان‌دا چاپان ایسته‌دییی یؤنه چاپار!
تنقیدی باخیش اوچون چئشیت‌لی قوراملار [نظریه]، اؤزللیکله ییرمینجی یوز ایل‌ده، چرچیوه‌لی اولاراق آرایا گلمیش. آنجاق بونلار «چؤزوم‌سل تنقید[3]» اولاراق یالنیز «متن»ی أله‌شتیرمک اوچون دئییل ده، دونیایا نئجه باخما طرزیدیر. بو اوزدن، بلکه أثری دیده‌له‌ییب ألک‌دن کئچیردیرکن، تنقیدچی، نظرینه آلدیغی قورام اوزره، او أثری قاپسامیش ایدئولوژی‌یه توخونور. اؤرنک اوچون «مارکسیزم تنقیدی» اوزره بیر متنه یاخینلاشان تنقیدچی، لویس تایسن[4] کیتابیندا[5] آچیقلادیغی کیمی، أثرین کاپیتالیزم، أمپئریالیزم و باشقا قاتمانچی‌لارین [طبقه‌گرا] دَیرلرینه قول قویوب قویولماماغینی آراشدیرار؛ و أثر بئله‌نچی دوشونجه‌لره ایسته‌یَرک یوخسا ایسته‌مه‌دن قاتیلمیش‌سا، تنقیچی متنی قاپسامیش بو یؤنلری آچیقلار! و... آنجاق هئچ تنقیدی قورام اؤز ایچینده اوقدر ده باغلی دئییل‌دیر؛ بیر نظریه‌ده، چئشیت‌لی دوشونورلَرین چئشیت‌لی گؤروش‌لری وار، بعضن بو فرق‌لر آیریما دا سونوجلانیر.
ییرمینجی یوز ایلین یایغین تنقیدی قوراملاریندان آد آپارماقلا، یالنیز اؤتری کئچسک: روس فورمالیسمی، پسیکانالیز [روانکاوی]، فئمئنیزم، مارکسیزم، آلیملاما ائسته‌تییی [واکنش خواننده]، یئنی تنقید، یاپیسالچیلیق [ساختارگرایی]، گؤسترگه‌بیلیم [نشانه‌شناسی]، توپلوم‌بیلیم [جامعه‌شناسی]، دیل‌بیلیم [زبان‌شناسی]، بلاغت‌بیلیمی، یاپی‌سوکوم/ یاپیسیزلاشدیرما [واسازی/ شالوده‌شکنی]، یئنی تاریخسل‌چیلیک [تاریخ‌گرایی نوین]، کولتورل تنقید، لئزبیین/ گئی/ کوییر تئوریسی، سؤمورگه‌چیلیک سونراسی [پسا استعماری]، ائکوأله‌شتیری/چئوره‌أله‌شتیری [بوم‌نقد]، و..
تنقیدچی بونلارین هانکیسینی سئچیرسه، ـ طبیعی‌دیر أثره داها اویغونلارینی سئچه‌جک ـ قورامین اورتایا قویدوغو آچیدان أله آلدیغی أثره گؤز دولاندیردیقدا گیزلی یا دا آچیق ایلیشکی‌لری دسته‌کله‌ییب، اونلاری سئچدییی قورامین سوزگه‌جیندن کئچیررک نظرینی دئییر. بو قرارلا أثره ایشله‌میش ایدئولوژینی ده آچیقلاییر؛ دوغروسو ایدئولوژی ایشینی گؤسترمک‌له دئییل گؤسترمه‌مک‌له گؤرور؛ بو اوزدن تنقیدچی ایدئولوژیلرین اؤرت‌باس ائتدییی پرده‌نی قیراغا چکیر! بو سیرادا گؤزل أثردن بئله قورخونج ایدئولوژیک سونوجلار اوزه چیخار..
اوسته سیرالادیغیم یاخلاشیملارین بیرچوخو، تنقیدین اؤزو کیمی، دیسیپلین‌لرآراسی [میان رشته‌ای] چالیشمادیر. مثلن چئوره‌أله‌شتیری: چئوره‌بیلیم [ائکولوژی] و أدبیات آراسی آلاندان دوغولموشدور؛ و طبیعی‌دیر أثره یاناشما دا بونلارین وئردییی باخیش آچیدان یارارلاناراق، سونوندا تنقیدچینین ایسته‌یینه باغلی‌دیر. و بیر سؤزله بلکه تنقید بونلارین هامیسینی بیر یئره ییغالی، اؤزو باشقا چالیشمادیر دئمک ده اولار.
نه ایسه نظره گلیر بئله چرچیوه‌لی قوراملار چوخلو چؤزومله‌مه‌یه ساری ماراقلی‌دیر و او قدر دَیرله‌ندیرمه‌یه قول قویمور. بئله باخیش ییرمینجی یوز ایلین ایکینجی یاریسیندان بری باشلاندی و هامیسینی دا یئنی تنقیدین قوللاریندان سایماق اولار. آنجاق 2009دا اینجه‌صنعت قورامچی [نظریه‌پرداز] و فیلسوف، نوئل کارول[6]، «تنقید اوزه‌رینه[7]» آدلی کیتابیندا، تنقیدی باخیشی یالنیز چؤزومله‌مه چالیشمادان قورتارماق اوچون، عملی تنقید سوره‌جینده گره‌ک‌لی اولانلاری آچیقلارکن تنقیدچیلرین دَیرله‌ندیرمک‌دن چکینمه‌لرینی قیناییر. کارولا گؤره: تنقیدچی (ایستر کاغاذ اوزره، ایستر اؤز بئینینده) آلتی آشامانی کئچدیکدن سونرا «دَیَرله‌ندیرمه» حاققینی قازانیر. یانی تنقیدچی أثری تنقید ائتدیک‌ده: ایلک اؤنجه أثری «توصیف» ائتمه‌سی، سونرا «کاتئقوریزه [دسته‌بندی]» ائتمه‌سی، أثرین «اولوشما زمینه‌سینین یوخلاماسی»، أثرین «آچیقلاماسی»، داها سونرا «یوروملاما» و أثری «چؤزمک»؛ بونلاردان سونرا ایسه تنقیدچی اوزه‌رینده ایشله‌دییی أثری دَیَرله‌ندیره بیلَر. هرحالدا نوئل کارول کیتابندا بو آشامالارا اؤزل بؤلوم آییرمیش و آچیقلامیشدیر. دوغروسو اوزمان تنقیدچی بلکه بیر باخیشدا او آلتی آشامانی کئچیرمیش کیمی ده اولا بیلر؛ نه ایسه تنقید یازیلیرسا آیاغینی برک یئره قویوب یازیلمالی‌دیر. نه‌دن‌سیز و هاوادا سؤز اؤتورمک هئچ تنقیدچی‌یه یاراشماز؛ ایستر بو تنقید قورام اوزره، ایستر ده شخصی باخیش اولسون.
«أدبیات» دئدیییمیزده نه ایله باش‌باشاییق؟ آماجی نه‌دیر أدبیاتین؟ آماج‌می ساغلایا بیلَریک أدبیاتا؟ نه ایله اوغراشیب، نه‌لرله چکیش‌ـ‌برکیش‌ده‌دیر أدبیات؟ دستک‌له‌دیی شئیلر نه‌دیر؟ و هابئله سورغولارلا قارشیلاشدیغیمدا، بیربیرینه باغلی‌ـ‌باغیم‌سیز بئش قیسایازی اورتایا قویولموش. ایییمسَرلیک‌له یاناشساق، أدبیاتین یورودویو آلاندا آجیلارلا باش‌باشایکن دوداغیمیزا گولوش قونسا دا، روح یوکسه‌لدن ذؤوقلار دا آلساق اوندان.. یئنه أدبیات و بوتونلوک‌له اینجه صنعت، دوروما عوصیان ائتمک‌ده گؤرونور.. بو اوزدن أدبیات دئدییمیزده ایندیکی «اینسان»ین دردینی دئشَرک اولوشان بیر قالخیش‌دیر، داها ایچ دَرینلیک‌لردن، آجیلاردان..
1
2010ون نوبئل اؤدولونو قازانان «ماریو بارگاس یوسا»، «نییه أدبیات؟» مقاله‌سینده، أدبیاتی سئوگی، دیلک و جینسل ایلیشکی‌لری هنری یارادیجیلیغا یؤنه‌لدن بیر آلان تانیتدیرارکن؛ اونون یوخلوغوندا ائروتیسم یوخدور دئییر. عشق ایله لذت کؤیرَک، چَلیم‌سیز و قولای سَوییه‌یه ائنیر أدبیاتین یوخلوغوندا. أدبیات یالنیز سئوگی ایله دیلک آراسی، یوخسا ائروتیک قونولارا قاپسانمیش دئییل ده بوتونلوک‌له؛ آنجاق تخیل گوجونه یییه‌لی اینجه صنعت و اؤزللیکله أدبیات، بو حیوانلا اینسان آراسی اورتاقلیغی یوکسَک دوزئی‌یه قالدیریر. دوغروسو أدبیات اؤز جانینی خیال گوجوندن آلاراق تخیل ائتمه‌یی ده اؤیره‌تمک‌ده‌دیر. اینسان تخیل ائتمیرسه تک‌بویوتلو و تهلوکه‌لی وارلیق اولاجاق؛ و نه قورخونج بیریسی ده اولابیلر. أدبیاتین أل قویدوغو قونو، نه وارسا، تخیل گوجونو گؤسترمک‌دیر. خیال ائتمه‌دن أدبیات یارانماز. بلگه‌سل‌چی «یائل بارتانا»، صنعت‌چی‌نین ایشینی سیاست‌چی‌لره تخیل ائتمه‌یی اؤیرتمَک‌دیر دئییر. «کیملیک گؤرونتولری و حافظه سیاستی» اوزره چالیشان بارتانا دوزگون نوقطه‌یه بارماق باسمیش. تخیل ائتمه‌یی اؤیرَشن اینسان اؤزونو باشقاسینین یئرینه قویا بیلَر، اؤزونو باشقاسینین یئرینه قویان، باشقاسینین نه‌لر چکدیینی آنلایا بیلَر و باشقاسینین نه‌لر چکدییینی آنلایان ایسه.. دونیا یاخشی یؤنه یؤنه‌لَر بئله‌لیک‌له. أدبیاتلا ماراقلانمایان یوخسا اوندان آجیغی گلن یا أدبیاتا یالنیز اؤز ایسته‌دییی داریسقال آخارلیق یولو آییران باسقیچی رئژیم‌لر أدبیاتین بو یؤنوندن قورخوب دا چکینیرلر.
2
گؤزللیک بیلیمی اوزره چالیشان فیلسوفلار اینجه‌صنعتی (بوتون قوللاری ایله) اوچ فئنومئن «گؤزللیک»، «تخیل» و «یارادیچیلیق» اوزره آنلاشماغینی وورغولاییرلار؛ گؤزللییی یارادماق ایسه تخیل ایستَر. بو آرا أدبیات اؤزونه اؤزل یئر آچمیشدیر: أدبیات «کلمه» ایله ایلگیلی‌دیر. کلمه ایسه هرنه‌دن قاباق‌دیر. قرآن‌دا «کُنْ/اوْل» سؤزجویوندن سونرا «فَیَکُون/اولور» گلیر؛ یانی «اولوش»دان قاباق «کلمه» وار. تورات‌دا ایسه هرشئی‌دن اؤنجه «کلمه»دیر. کلمه‌لر دالیندا گیزله‌نن دونیالار وار! خاطیره‌لریمیزین چوخونون قاییدیشی یا دا خاطیره‌میزده قالاجاق اولایین چوخ پایی کلمه‌لرین قولاغیمیزدا یوخسا گؤزوموزده اوینادیغیندان‌دیر. أدبیات ایسه بو قودرتلی أبزاردان یارارلاناراق یارادیلیر. کلمه‌لری گؤزدن کئچیریرکن یئنی بیر دونیا آتلانیر ایچیمیزده. أدبیات‌دان ذؤوق آلماق، یارادیلان دونیانی/تجربه‌نی یاشاماق‌دیر. بو اوزدن تخیل‌سیز آدام رومان یوخسا حیکایه اوخویا بیلمز! اوخوسا دا ذؤوق آلانماز؛ شعرله ایلگی قورماز..
3
تخیل ائتمه‌دن اینجه صنعت یارادیلماز؛ اینجه صنعت ایسه تخیل ائتمه‌دن آنلاشیلماز. بو بیربیرینه باغلی دونیالارین آراسیندا «تخیل» بیر کؤرپو کیمی فرقلی دونیالاری بیرله‌شدیریر. أدبیات بیر قونویا نئچه‌یؤنلو یاناشمانی اؤنَریر، قطعیت‌دن آرالی باخیشلا باخماغی قاباغا قویور. گیریلمَز قونولارا گیریر أدبیات: اؤلوم‌له باش‌باشا یاناشی گئتمک ایسته‌ییر (اولماسا دا!). «اؤز»دن آیریلماغا دا دوشونور، باشقاسی اولماق، کورسیچان، اوزاقلاردا تک باشینا بوراخیلمیش یالقیز کؤرپو.. بیر کؤپک بیله اولماق ایسته‌ییر. نه ایسه بونلاری یاشاماقدان یوخسا یاشامینی دادماقدان آماجی نه اولمالی سورغوسونا جاواب دا تاپیلسا، بیتوو جاواب اولمایاجاق هر حالدا؛ و أدبیات اؤزو بیتوولوقدان بویون قاچیرماقدادیر ائله. أدبیاتین قطعیت و یقین‌له آراسی یوخدور. أدبیات باجاسیندان گؤزلَریمیزه آچیلان چئشیت‌لی پنجره‌لر، وار اولان دورومو گؤسترمک ایسته‌ییر. چَلیشکیلرله باش‌باشا یاشایان «فرانتس کافکا» بیر دوروما یئتیشمیش کی قطعیت هئچ کارینا گلمز دئییر. اؤزونو «حق» یئرینه قویان کیمسه/ایده باشقاسینی نه آنلایا بیلر، نه ده آنلاماق ایستر؛ بونونچون أدبیات‌دان اوقدر ده دیلخوش اولانماز.
4
أدبیات گلیشمه ایله سیخ سیخا باغلی‌دیر. گلیشمه‌میش توپلومون گلیشمه‌میش أدبیاتی و گلیشمه‌میش أدبیاتین ایسه گلیشمه‌میش توپلومو وار؛ آنجاق بو مسأله‌نین ترسه‌سی اوقدر ده قاچیلماز دئییل‌دیر. یانی گلیشمیش أدبیات اولابیلر گلیشمه‌میش توپلومدان دا چیخسین! بو استثناء اولاراق، گئنللیک‌له قورال بئله دئییل آنجاق؛ و هابئله نه قدر یونگول أدبی اثرلر گلیشمیش توپلومدان اوزه چیخماغینی دا گؤروروک.
5
أدبیات چوخلو تروماتیک اولایلارا باغلی اولاراق یارانیر. اینسان یاشادیغی اولایلاری یازدیغیندا، یازماق گله‌نه‌یی وارسا، بوتون اولایلاری ایسترـ‌ایسته‌مز قایتاراجاق او کئچیردییی آجی اولایا! اؤرنک اولاراق ایکی دونیا ساواشی دونیانین چوخلو أدبیات ایزلَک‌لَرینی اؤزونه قازانمیش! آذربایجان اینسانی، هر نه ایله تانینیب تعریف‌له‌نیرسه، یاخین یاشامیندا قوجامان آجیلار چکمیش! 1320 ایللری، او ایللره باغلی اولایلار، قیتلیق، آجلیق، آوارالیق و ... بؤیوک تروماتیک و سیلینمز حادیثه‌دیر بو آدامین یادداشتیندا کی هله ده ایزلری قالمیش‌دیر. اوندان گلدی سگگیز ایل ایرانلا عراق ساواشی و وئردیی شهید، یارالی، ایتگین.. بونلاردان کئچه‌لی یاشادیغی آلچالدیجی آلان، دیل و فرهنگینه گؤره.. و هرنه‌دن قاباق گونده‌لیک یاشام یولوندا چکدیییمیز آجی اولایلار، روحی چلیشکی‌لر، ایچ تضادلار.. بونلار هامیسی دئمیرم جوشغونچولوق یوخسا خودوکلو أدبیات، آنجاق باشاریلی یازیچی بونلاردان کُمیک تئم‌لر ده، «گونتئر گراس» ایشاردیغی «جهنم‌لیک گولوش» یارادار. أدبیات سوره‌کلی قازانانلار آنلاتیسی دئییل، تاپدالانمیش اینسانلارین دیلی‌دیر أدبیات. 1999ون نوبئلینی قازانان گونتئر گراس اؤزونو تاریخ آنلاتیجیسی، آشاغی دوزئیده یاشایان، توپلومدان دیشلانمیش، أزیک اینسانلارین باخیشیندان بیلیر. أصلینده أدبیات اعتیراضا قالخماق‌دیر!
