رقیه کبیری‌نین «ایچیمده‌کی قیز» اؤیکوسونه فئمئنیست‌یانا بیر باخیش!
و نئچه سورغو..
«ایچیمده‌کی قیز»، رقیه کبیری‌نین ائله بو آددا چیخان کیتابینداکی اون‌اوچ اؤیکوسوندن بیرینین آدیدیر. بو اؤیکویه قادین‌شاهلیق بیر آچیدان یاناشساق، اوچ کاراکتئرله اوزله‌شه‌جه‌ییک:
1ـ قادین‌شاه رولونو اوینایان راوینین ایچینده‌کی قیز. فئمینیست‌یانا یؤنه‌لیش‌لری ایله. 2ـ ائرککشاهلیق آلانیندا تاپدالانان قادین راوی. 3ـ ائرککشاهلیق آنلامینی آندیران "جوجه جاواد".
اؤیکو بو جومله ایله باشلانیر: «یئنه ایچیمده‌کی هیجانلی قیز باش قالدیریب...»، ائله ایلک جومله‌دن راوینین دونیاسیندا ایچ‌لشمیش چلیشکی‌لرله، اوسته سایدیغیم بیرینجی و ایکینجی کارکتئرلرین دارتیشمالاری ایله (ایکیسی بیر نفر اولسا دا!) راستلاشیریق. راوینین کؤهنه دردی وار. بو دردی ده ایچینده‌کی قیز اوزه چیخارتماقدادیر.
بو جومله‌ده اوچ آچار سؤزجوک وار: «یئنه»، «هیجانلی» و «باش قالدیریب».
«یئنه» سؤزجویونون ایشله‌یی، باش قالدیرماق حادیثه‌سینین سوره‌کلی اولدوغو و دفعه‌لرله تیکرار اولماسی‌دیر. باش قالدیرماق دا فئمئنیزمین قورجالانماغیندان خبر وئریر، و بو قادین‌شاهلیق راوی‌ده اؤزوندن اؤزونه‌دیر. یعنی ایلک اؤنجه، راوی اؤزونه قارشی دورمالی و اؤز قاباغیندا باش قالدیرمالی‌دیر؛ گله‌نک قوخوسو وئرن هر نه‌یه قارشی!
«هیجان» سؤزجویونون آچیقلاماسیندا ایکینجی جومله‌یه باخماق مجبورییتینده‌یم: «کولک قولاقلاریمدا کوشولداییر...» دئدیم راوی کؤهنه و تیکرارلانان بیر چلیشکی‌نین ایچینده یاشاییر. بو تضادی، اؤیکونون فضاسیندا «هیجانلی» سؤزجویو ایله «کوله‌یین کوشولتوسو» دوغورا بیلیبدیر. یعنی هیجان سیجاق حیسینی دوغورور، قیشین کوله‌یی ده سویوغو. یازار بو چلیشکیسینی (و یا همن تناقضونو) ایچری فضانین ایستیسی و دیشاری فضانین سویوغویلا یئرینه یئتیریب‌دیر؛ ائله بونا گؤره ده اولای قیشین کوله‌یینده باش وئریر.
آمما ایکینجی جومله‌ده آچار سؤزجوک «قولاق» سؤزجویودور. گؤره‌سن کولک نییه راوینین قولاغیندا کوشولداییر؟ نییه مثلن راوینین جانینی اوشودوب تیتره‌تمیر؟ اصلن نییه قولاق سؤزجویو اورتایا گلیب؟ (اؤیکوده هئچ بیر سؤزجویون آماج‌سیز ایشلندییینی بیلَرک.)
راوینین ایچیندن باش قالدیران چلیشکیلی سؤزلر، راوینین قولاغیندان (سیز اوخویون باشیندان) اوخوجویا نقل اولور. راوی اؤز سسینی (ایچینده‌کی قیزین سسینی) ائشیدیر، بوندان دولایی دا «قولاق» سؤزجویو اورتایا گلیر. راوینین قولاغی ایچَریدن گلن هیجانلی و ایستی سؤزلر ائشیتسه ده، ائشیکدن آنجاق سویوق کوله‌یین کوشولتوسونو ائشیدیر.
آمما قادین‌شاهلیق باخیش هاردان باش قالدیردی؟
اوخودوق‌لاریمیزا گؤره، او یان بو یان، 1930 ـدان بری روس فورمالیست‌لری، آمریکانین یئنی تنقیدچیلری و باشقالاری، تنقید گئدیشینده یازیچینی یازیدان آییریب متنی شخصی‌لشدیرمکدن قورویاراق، یازییا نسنه (اوبژه) اولاراق یاناشدیلار. یعنی یازینی داها یازارینا باغلی بیلمه‌دیلر. آمما 1960 ـدان باش قالدیران قادین‌شاهلیق تنقید، بیر تهر بو باخیشا قارشی دوردو. کئچمیشه باخاراق، اونلار ادبیاتدا قادینا اولان باخیشین، ها بئله یازیلارداکی قادین کاراکتئرلرین داورانیشینی، عمومییت‌له یازیچینین قادینا نئجه باخدیغیندان ایره‌لی گلدییینی وورغولاییرلار. ائله بونا گؤره ده باشلادیلار ائرککشاهلیق اثرلری تنقید ائتمه‌یه (بلکه یازیچیلاری دا ائله!). بو، 1930 ـدان باشلانان آخیما بیر نوع اعتیراض ساییلیردی.
دوغرودان دا ائله تاریخ بویو کیشی‌لر ایدیلر، تاریخده، ادبیات تاریخینده و تنقید تاریخینده قادینی قیراغا قویان‌لار! اونلار تاریخ یازیردیلار، نظریه وئریردیلر و ... اونلار کیشی اولاراق، یا آروادی گؤرمه‌دیلر یا دا یالنیز ائرککشاهلیق بیر باخیشلا قادینلارا یاناشدیلار. بوندان دولایی 1960 ـلاردا قادین‌شاهلیق یؤنه‌لیشی ایله یئنی باخیش و یئنی چالیشمالار باشلاندی. بو، فورمالیست‌لره قارشی بیر آخیم ایدی ده. چونکی فئمئنیست‌لر، یازیچینی و اونون ائرککشاهلیق باخیشینی، یازیسیندا گؤزدن کئچیریب آراشدیردیلار. "رولان بارت" یازیچینی اؤلدوردوسه، بونلار یازیچینین آغیر حضورونو دویاراق، اثره یاناشیردیلار!
آمما بو قادین‌شاهلیق تنقید، چرچیوه‌لی بیر قانون اساسیندا یاپیلمادی. یعنی ییغجام بیر اصل‌لر اساسیندا قاباغا گئتمه‌دی. اونلار عمومییت‌له بونلارا دیققت گؤستردیلر (باشقا آچیلار دا وار بیر اثره فئمئنیست‌یانا یاناشماق‌دا):
1. «قادین» کاراکتئری نئجه تصویر اولونوبدور. (اؤزه‌للیک‌له کیشی یازیچیلارین یازیسیندا!)
2. قادین یازیچیلار نئجه قادینی یازیب نئجه ده اونو تصویر ائله‌ییرلر؟!
دئمک بو یازیدا ایکینجی باخیشی نظره آلمیشام. باشقا سؤزله، قادین یازیچی بوردا قادین کاراکتئرینی نئجه گؤستَریب؟ اونون باخیشی قادینا گؤره قادین‌شاهلیق‌می، ائرککشاهلیق؟!
«ایچیمده‌کی قیز» اؤیکوسونده سیرالادیغیم کاراکتئرلرین ایکیسی قادین‌دیر، گئرچکده ایکیسی بیر نفر اولسا دا! اونلارین بیری ائرکک‌شاهلیغا قارشی دوران، او بیری ایسه ائرکک‌شاهلیغا بویون اَین‌دیر؛ باخالیم "یازیچی قادین" بو ایکی «قادین کاراکتئر»ینه نئجه باخیب‌دیر.
سیرالادیغیم ایکینجی کاراکتئر بئله آچیقلانیر:
1. کیشیدن دالی یئریییر. «اؤنومده‌کی هئیبت‌لی آدامین آرخاسییجا گئدیرم...»
2. اؤزگه بیر کیشی ایله اولدوغوندا، اؤزونو هده‌له‌ییر، بیر ده قورخور. «منه دئین یوخدور بوردا نه ایشین وار! تانیمادیغین کیشی ایله بیرلیکده داغ ـ داشا گلیبسن!...»
3. اؤزونه گووه‌نمیر، آلت‌بیلینجینه گؤره یاد کیشیدن قورخمالی‌دیر! «بو آدامی یاخشی تانیماسام دا، بیلیرم ندن‌دیر اونا گووه‌نیرم. هئچ ده قورخمورام. اوندان اوشونمورم. راحاتام. ندن ناراحات اولوم کی؟! نه اولسا، بیزی یوخاریدان بیر - بیریمیزه تانیتدیریب‌لار...»
4. کیشی‌لرله ارتباط قورماقدا قاباغا دوشن دئییل. تانیمادیغی کیشی ایله اولدوغوندا گؤزو داغی - داشی گزیر، اونا باخمیر. «یولون قیراغینداکی دامچانی منه گؤستردی، ـ «اورا بهلول عمینین ائویدی». منیم گؤزوم قاش - قاباقلی بولودلاردایدی...»
5. کیشی‌لره اونونلا راحاتجا ایلگی قورماغا ایجازه وئریر. کیشی اونا باخیب اوزونه گولندن سونرا اونون سرت باخیشی پوزولور گؤزونده. «بولودلارا باخیب اوزومه گولدو. بیر آندا سرت سیماسی پوزولدو...»
6. کیشی ایله اولدوغوندا دانیشمیر یا دا آز دانیشیر. یالنیز قورخا - قورخا جاواب وئرمه‌یه جان آتیر. «باشیم سؤز - صؤحبته قاریشمیشدی، صؤحبته یوخ، ائشیتمه‌یه...» و «من آنجاق قولاق آسیردیم. هردن استرس‌لی مکتب اوشاق‌لاری کیمی سؤال‌لارینی جاوابلایاندا...»
7. ساوادلی و کیتاب اوخویان اولسا دا، اؤزونو کیشی‌لردن آشاغی سانیر. «سوروشسایدیم منه گولردی. اؤز یانیندا دوشونردی بلکه بیر شئی آنلامیرام...» و «سیاسی سوادیم شئهله‌نیب. ائوه گئدنده کیتاب‌لاری واراقلاییب اوخویارام...»
8. کیشی‌لرین یانیندا اؤزونو حاقلی بیلمیر (باشقا یولداش‌لارییلا بئله دئییل). سؤال سوروشا بیلمیر. «دئییر: «ائله‌بیل قابان‌دی، باشینی سالیب قاباقدا گئدیر...» و «کس سسینی دئییرم. بو نه سؤزدو؟ آللاه قویسا اونونلا ائوله‌نه‌جه‌یم‌هااا...»
9. ایندی‌یه کیمی اولمادیغی بیر یئرده اولدوغوندان قورخور، اونا گؤره ده بیر کیشی‌یه دایانمالی‌دیر. «یاواش - یاواش اونون آرخاسییجا گئدیرم. یئنه ده تیتره‌ییرم. بلکه ده قورخورام. ندن قورخمالی‌یام؟ او کی، بورالاری یاخشی تانیییر. اؤزو ده گوجلو، قوللو قوتلی‌دیر...» و «آیاق‌لاریمی قار اوستونده‌کی آیاق ایزلرینه قویورام...»
10. کیشی اونو تانیماق اوچون هر نه ائتمه‌یه حاقلیدیر، آمما او اؤزونده بو حاققی گؤرمور. «یقین منی آرتیق تانیماق اوچون بورالارا گتیریب...» و «بیلمیرم منی سیناییر...» و «ایچیمده‌کی قیز آز قالیر سوروشسون: آخی بو سؤزلرین ائولنمه‌یه نه دخلی وار؟»»
بلکه ده بو قادین اوتانقاجلیقدان دولایی بئله ائدیر؟ اؤیکونو بیر ده اوخودوغوموزدا، اونون اؤز ایچینده ده بئله اولدوغونو گؤروروک! او گووه‌نج‌سیزین بیری‌دیر. ایچینده‌کی دوشونجه‌لری ایله چلیشکیسی - تناقضو اولسا دا، بوتونلوک‌له بو کاراکتئر (و یا راوی) ائرکک‌شاهلیغا بویون اَییب‌دیر.
آمما سیرالادیغیم ایلک کاراکتئر، یعنی راوینین ایچینده‌کی او بیری قیز:
1. اؤزوندن آرخایین‌دیر.
2. حرکت‌لی، هیجانلی و دیری‌دیر.
3. کیشی‌لرین قاباغیندا اؤزونه حاق وئریر. اؤزو ده صؤحبته باشلایییر.
4. کوسور، داریخیر، قاش - قاباق ساللاییر. باشقا سؤزله، دیری بیر کارکتئری وار.
5. گؤزونو قاباغینداکی کیشی‌نین گؤزونه زیلله‌ییر.
6. سؤال سوروشماغا اؤزونو حاقلی بیلیر.
7. ایستی حرکت‌لره، حتا سئکسه ده دوشونور و اؤزوندن فیکیری وار.
اؤیکو راوینین چلیشکیسی ایله باشلانیر. بو دارتیشمالار و تناقضلر، گئت‌گئده راوی ایله ایچینده‌کی قیزین آراسیندا قیزیشیر، بؤیویور. بونلاری ایکی سؤیلم نظره آلساق، قادینلا کیشی بو ایکی سؤیله‌مین سیمگه‌سی اولاراق، اؤیکوده داغا دیرماشیرلار و ائله چلیشکی ده بونلارین داغا قالخماسییلا باشلانیب یاواش – یاواش دیکه‌لیر.
راوینین ایچینده‌کی قیز، راوی ایله قارشی قارشی‌یا دورور. بو داغا قالخیب ائنمکده (توتالیم بو دارتیشما گئدیشینده قیزیشیب سویویانا قدر!)، راوی هئچ بیلمه‌دن ییخیلیر: «هئچ بیلمیرم نه اولور. بیردن ییخیلیرام...». قادین‌شاهلیق ائرکک‌شاهلیغا باش ایه‌نی‌می ییخیر؟! قادین‌شاهلیق اؤز آماجینا چاتیر!؟ بئله‌لیک‌له قادین‌شاهلیق سؤیله‌می ائرکک‌شاهلیغی باسیر گؤره‌سن؟! ... من بو سورغولارین جاوابینی اوخوجویا بوراخیرام.
■□
«ایچیمده‌کی قیز» اؤیکوسونو دریندن اوخویوب دوشونمک اوچون، یئنیدن بیر نئچه سورغونو دا اورتایا قویورام:
1. گؤره‌سن بو اؤیکونو بیر کیشی یازسایدی، قادین کاراکتئری نئجه تصویر ائدیله‌جک ایدی؟ آرواد اوخوجو نئجه یاناشار بو اؤیکویه؟ اونون باخیشینین فرق‌لری بیر کیشی اوخوجویلا ندیر؟
2. اؤیکوده سوسیالیزم کیمی دوشونجه‌لردن سؤز گئدیر، بونا هانسی آچیدان باخا بیلریک؟ قادین‌شاهلیق باخیشیندان بو مکتب‌لرین قادینا دئیه بیله‌جک سؤزلری وارمی؟
3. اؤیکونون سونوندا بهلول عمینین عادت‌لری (و بوتونلوک‌له او دامچایا یئتیشندن سونرا،) تام ائرککشاهلیق بیر فضادادیر. بوردا هم راوینین ایچینده‌کی قیز، هم ده راوی اؤزو سوسور! بهلول عمینین کاراکتئری بو اؤیکوده هانسی وظیفه‌نی داشیییر؟
4. اؤیکونون توصیف‌لری تام گئرچک بیر فضادادیر، اؤزه‌للیک‌له بهلول عمینی وصف ائدنده. «آخشامین آلاتورانیندا، یئتمیش یاشلی، هئیبت‌لی، اوجا بویلو، باشی پاپاقلی، یاراشیقلی، کورکو چییینینده بیر کیشی دامچانین قاباغیندا دوروب. آغارمیش تئل‌لری پاپاق آلتیندان آلنینا تؤکولوب...» چوخلو ایچ دونیانی دولاشان بو اؤیکوده، بئله تصویرلرله توصیف‌لر نه اوچون گتیریلیب، هانسی آنلامی اؤیکوده آماجلاییب‌دیر؟ گؤره‌سن یئرینه دوشوب‌مو؟
5. داغدان ائنیب بهلول عمینین دامچاسینا یئتیشندن سونرا، نه اوچون اؤیکونون فضاسی ایستی‌لشیر؟ و حتا اوخوجونون قولاغیندا موسیقی سسی ده جینگیلده‌ییر؟!
6. اؤیکونون روایت آچیسی اونا نه اؤزه‌للیک وئره بیلیبدیر؟ بو اثر باشقا آچیدان روایت اولسایدی، نه اولاردی؟
(قادین‌شاهلیق: زن‌سالاری/ ائرککشاهلیق: مردسالاری/ آچی: زاویه/ کاراکتئر: شخصیت/ یؤنه‌لیش: گرایش/ آلان: مئیدان، ساحه/ آنلام: معنا و مفهوم/ ایچ‌لشمیش: ایچسل، درونی شده/ چلیشکی: متناقض، تناقض/ آچار سؤزجوک: کلمه کلیدی/ آماج: مقصد، هدف/ نسنه: شئی، بوردا اوبژه (اوبیئکت، Object) آنلامیندادیر./ بیلینج آلتی: گیزلی شعور، ناخود آگاه، Subconscious/ ادبی آخیم: ادبی جریان/ ایشلک: کارکرد، Function/ گئدیش: پروسه/ سیمگه: نماد، Symbol/ ایلگی: رابطه، ارتباط/ گئرچک: واقعی، Real/ سؤیلم: گفتمان/ گله‌نک: عنعنه، سنت، Tradition/ نسنه: شئی، اوبژه، اوبیئکت، Object/ اؤزنه: ذهن، سوبژه، سوبیئکت، Subject/ نسنه‌للیک: اوبژکتیو، Objectivity/ اؤزنه‌للیک: سوبژکتیو، Subjectivity/ یاپیت: اثر/ دیشاری: ائشیک، خاریجی، بیرونی/ اولای: حادیثه/ )
- ۹۴/۰۳/۲۲