ائکوأله‌شتیری
پروفئسور سرپیل اوپئرمان (Serpil Oppermann)
حاجت‌تپه اونیوئرسیته‌سی
آنکارا
کؤچورن: شریف مردی
ائکوأله‌شتیری چئوره و أدبیات آراسینداکی ایلیشکیلری اینجه‌له‌ین دیسیپلینلرآراسی [میان رشته‌ای] بیر چالیشما آلانیدیر و آمئریکا بیرله‌شیک دؤولتلئرینده 1993 ایلینده ASLE (Association for the Study of Literature and Environment -أدبیاتدا چئوره چالیشمالاری درنه‌یی)نین قورولماسییلا أدبیات قوراملاریندا کئچرلیک قازانماغا باشلادیغی سؤیله‌نه‌بیلیر. أدبیات چالیشمالارینا چئوره بیلینجی قازاندیرماغی باشاران ائکوأله‌شتیری‌نین تئرمین اولاراق ایلک قوللانیمی 1978ده William Ruckert'ین «Literature and Ecology» (أدبیات و ائکولوژی) آدلی مقاله‌سینده گؤرولور. روکئرت ائکوأله‌شتیرینی «ائکولوژی‌نین پرئنسیپلری‌نین أدبیاتا اویارلانماسی» اولاراق تانیملار (107). اونا گؤره ائکولوژی اینسانین دونیایا باخیشیندا گزه‌یه‌نین بوگونو و یارینینی ایلگیله‌ندیرن أن اؤنملی دیسیپلیندیر. أدبیاتی دا اینسانلاری دریندن ائتکیله‌یه‌بیلن اؤنملی بیر دیسیپلین اولاراق گؤردویو ایچین أدبیات ائکولوژیسی دئدییی یئنی بیر آلانین گره‌کلیلییینی بو مقاله‌ده وورغولامیشدیر. آنجاق ائکوأله‌شتیری‌نین یایغین بیچیمده قوللانیمی، اؤنجو ائکوأله‌شتیرمنلردن بیری اولان Cheryll Glotfelty'نین 1996 ایلینده Harold Fromm'لا بیرلیکده یایینلادیقلاری و بیر چوخ ائکوأله‌شتیرمنین آلانداکی ایلک مقاله‌لرینی ایچرن Ecocriticism Reader (ائکوأله‌شتیری درله‌مه‌سی) کیتابینا یازدیغی گیریش بؤلومونده‌کی تانیمینا دایانیر. گلوتفئلتی ائکوأله‌شتیرینی «أدبیات و فیزیکسل چئوره آراسینداکی ایلیشکی‌نین اینجه‌له‌نمه‌سی،» اولاراق تانیملار. ائکوأله‌شتیری ایلک مرحله‌سینده Henry David Thoreau، John Muir، Aldo Leopold، Edward Abbey، Wendel Berry، Annie Dillard، Barry Lopez، و Terry Tempest Williams، کیمی آمئریکالی دوغا یازارلاری‌نین اثرلری اوزرینه یوغونلاشمیش اولسا دا داها سونرا أدبیاتین دیگر تورلرینی ده قاپسامی ایچینه آلمیشدیر. دیسیپلینلرآراسی بیر آلان اولماسی ندنی ایله ده بیولوژی، اقلیم بیلیمی، ژئولوژی، ائکولوژی، فیزیک، سوسیال ائکولوژی، ائکوپسیکولوژی، چئوره ائتییی [اخلاق]، و ائکوـ‌فلسفه‌لری کیمی بیر چوخ ایلگیلی بیلیم دالی‌نین وئریلرینی ائتکیلی بیچیمده قوللانماقدادیر. ائکوأله‌شتیری‌نین 1993دن بو یانا یایینلانان رسمی درگیسی Interdisicplinary Studies in Literature and Environment (دسیپلینلرآراسی أدبیات و چئوره چالیشمالاری)، قیساجا ISLE'ده چیخان بیلیمسل یازیلاردان دا آنلاشیلدیغی کیمی ائکوأله‌شتیری آرتیق أدبیات و کولتور قوراملارینی دا گئنیش بیر یئلپیک‌ده [محدوده] قوللانان چوخ سسلی بیر آراشدیرما آلانینا صاحیبدیر. ایلک ائوره‌سینده پوست‌مودئرن قوراملارا قارشی بیر داورانیش سرگیله‌یرک رئالیست ائپیستئمولوژینی اؤن پیلاندا توتان ائکوأله‌شتیری بوگون دوغا ایله ایلگیلی دووالیته [ایکی‌لیک] قایناقلی تام اوست‌ـ‌آنلاتیلارین [فراروایت] حقانیت‌ینی سورغولایان و باتی دوشونجه‌سی‌نین تمل‌لرینی اولوشدوران ایکیلی قارشیتلیقلاری ییخان پوست‌مودئرن ائکولوژینی ده قبول ائتمیشدیر. اصلینده ائکوأله‌شتیرمن‌لرین قارشی چیخدیغی پوست‌مودئرنیزمین دوغانین دیل طرفیندن یاپیلاندیریلان و فیزیکسل گئرچکلییی اولمایان متن‌سل بیر قاورام اولدوغونو ساوونان بویوتو آرتیق کئچَرلییینی ایتیرمیشدیر. ائکولوژیک پوست‌مودئرنیزم أدبیاتی دوغانین ایچیمیزده‌کی سسی اولاراق یوروملاییر و اینسان سؤیله‌ملرینده ائکولوژیک بیلینج اولوشدورما آچیسیندان دیلین نه قدر اؤنملی بیر یئری اولدوغونو اؤنمله وورغولایاراق أدبیات متنلرینی بیولوژیک چئشیتلیلییه دایانان ائکوسیستم‌لره بنزه‌دیر. ائکوأله‌شتیرمن Michael Branch'ین ده ایفاده ائتدییی کیمی، «ایستر دیزئل ایستر ائکوسیستم باغلامدا اولسون هئچ‌بیر پارچا اونو تانیتدیران سیستم‌ین بوتونلویو دیشیندا دوشونوله‌نمز» (Ecocriticism).
بوگون ائکوألهشتیرمنلر ائکوسیستم‌لرین یئنی‌له‌مه‌سینه یؤنه‌لیک بیر چوخ پروژئده سسلرینی دویورماقدادیر. بو آلانین اؤنجولریندن و ASLE'نین قوروجولاریندان بیری اولان پروفئسور Scott Slovic اؤرنه‌یین درسلرینی اقلیم بیلیمچی بیر مسلکداشییلا بیرلیکده وئرمکده‌دیر. أدبیات و بیلیمی بیرله‌شدیرن «سوردوروله‌بیلر أدبیات» آدلی درسی Nevada دا مطبوعاتین دا ایلگیسینی سیخ اولاراق چکمیشدیر. دیگر بیر ائکوأله‌شتیرمن Ursula Heise'نین 2002 ایلینده یایینلادیغی مقاله‌سی «توکسینلر [سموم]، عیلاجلار و قلوبال سیستم‌لر: چاغداش روماندا ریسک و آنلاتی» باشلیغینی داشیییر. آلانین أن بؤیوک آدلاریندان بیری اولان Lawrence Buell'ین کیتابلاریندان بیرینین آدی Writing For an Endangered World (تهلوکه آلتینداکی دونیا ایچین یازماق) باشلیغینی داشیییر، و اؤرنک وئرمک گره‌کیرسه، کیتابین ایلک بؤلومو «آناتومیسی یاپیلان توکسیک [سمی] سؤیلم،» توکسیکلیک، ریسک، و یازینسال خیال گوجونه آیریلمیشدیر. 6. بؤلومو ایسه «اوقیانوسلار و بالینالاری [نهنگ] خیال ائتمک» اوزرینه‌دیر. کیتابین باشاباشیندا أدبیات اثرلرینین بو باغلامدا نئجه اینجه‌له‌ندییینی گؤروروک. ائکوأله‌شتیریده بونلار کیمی داها یوزلرجه اؤرنک واردیر.
ایندی هرکسین عقلینه ندن أدبیاتچیلار بئله دیسیپلینلرآراسی بیر آلانا قایدیلار، ندن آلیشیلاگلمیش أدبیات چالیشمالاریندان اوزاقلاشدیلار دییه بیر سورو گله بیلر. بو سورغویا آمئریکالی پوست‌مودئرن یازار Don DeLillo'نون White Noise (بیاض گؤرولتو) آدلی رومانیندان بیر آلینتییلا جواب وئرمک ایستردیم. بو رومانین آنا کاراکتئری اینگیلیز أدبیاتی پروفئسورو Jack Gladney ائوینده چئوره فلاکت‌لری‌نین آنلاتیلدیغی آخشام خبرلرینی سئیر ائدرکن بئله دئییر: «بئله شئیلر بو فلاکت‌لره آچیق یئرلرده یاشایان اینسانلارین باشینا گلیر. توپلوم ائله یاپیلانمیش کی دوغا و یا اینسان قایناقلی فلاکت‌لرین ائتکیلریندن تام یوخسول و ائییتیم‌سیز کسیم ضرر گؤرور. من اونیوئرسیته پروفئسورویام. سیز هئچ بئله بیر تلویزیون سئلینده اؤز کوچه‌سینده قاییقلا کورک چکَرک قاچماغا چالیشان بیر اونیوئرسیته پروفئسورو گؤردونوزمو؟» (114). آنجاق روماندا گلادنئی'ین باشینا أن بؤیوک چئوره فلاکت‌لریندن بیری گلیر و توکسیک زهَرله‌نمه‌یه معروض قالیر. من بیر چوخوموزو جک گلادنئی'ه بنزه‌دیرم، آخی اولکه‌میزده أدبیات پروفئسورلاری هله ائکوأله‌شتیرل چالیشمالارا ایلگیسیز بیر داورانیش سئرگیله‌ییرلر. آنجاق 1996دا Cheryl Glotfelty'نین آکادئمیسین‌لره یاپدیغی چاغری هله کئچرلیدیر. گلوتفئلتی، «ائله بیر زاماندا یاشاییریق کی» دئییر، «اینسان ائیلم‌لری‌نین سونوجلاری گزه‌یه‌نین تمل یاشام دستک سیستم‌لرینه بؤیوک ضرر وئرمکده» (xx). «چئوره سورونلاری آرتاراق چوخالیرکن هر زامانکی اولاغان چالیشمالاریمیز بلینج‌سیزجه ساچما گؤرونمه‌یه باشلاییر. اگر بیز چؤزومون پارچاسی اولانماساق سورونلارین پارچاسییق» (xxi). و هامیمیز سسله‌نرک اؤنملی بیر سورغو سوروشار: «بیزلر چئوره قوروماسینا، ساده‌جه بوش زامانلاریمیزدا دئییل، آنجاق أدبیات پروفئسورلاری اولاراق اؤز یئته‌نه‌ییمیز ایچینده نئجه قاتقیدا اولا بیلیریک؟» ایندی بو قاتقی ائکولوژیک بیلینجین یایغینلاشماسینی ساغلایان ائکوأله‌شتیرمن‌لرین دوغا بیلیم‌لری و أدبیات آراسیندا متن‌لرآراسی ایلیشکیلر قوراراق أدبی متنلری ائکولوژیک باخیش آچیلارییلا یوروملاماغا باشلامالارییلا گلیشمکده‌دیر. ائکوأله‌شتیرمن‌لره گؤره ائکوسیستم‌ده‌کی بوتون جانلیلار بیرر بیرئیدیر و هر بیرئیین کیملییینی دیگر جانلیلارلا اولان ایلیشکیسی شکیلله‌ندیریر. ائکوأله‌شتیرمن Neil Evernden'ین ده ایفاده ائتدییی کیمی «هرشئی بیربیری ایله باغلانتیلدیر، بیرینده بیر دییشیم دیگرینی دریندن ائتکیلَر» (93). بو حساس و قارماشیق ایلیشکیلر آغیندا دنگه‌لری پوزان تک جانلی اینسان اولسا دا اوره‌تدییی حیکایه‌لر آراجیلیغییلا بونا چؤزوم آرایان یئنه ده اینساندیر. أدبیات بو اوزدن دوغایا یاخلاشیملاریمیزدا بلیرله‌ییجی بیر رول اوینار.
بو باغلامدا ائکوأله‌شتیری تمل‌ده ائکولوژی‌نین بیرینجی یاساسی اولان و هرشئیین هرشئیله باغلانتیلی اولدوغونو بلیرتن بوتونسل ائورن گؤروشونه دایانیر. گزه‌یه‌نده‌کی بوتون ائکوسیستم‌لر ایچینده یاشایان هامی جانلیلار، و تورپاق، سو، هاوا بیربیرلرییله باغلانتیلی اولدوغونا گوره اینسانین بو سیستم‌ده‌کی یئری و دوغایا وئردییی ضررین أدبیات باغلامیندا اینجه‌له‌نمه‌سی ائکوأله‌شتیری‌نین ایلگی آلانیندادیر. ائکوسیستم‌لره وئریلن ضررین بویوتونو بیلیمسل اولاراق اورتایا قویان یایینلار و راپورلارین سیرادان اینسانلاری دریندن ائتکیله‌مه‌دییی ده آچیقدیر. بیلیریک کی نه چئوره بحرانین اورتایا قویدوغو هاوا، سو و تورپاق کیرله‌نمه‌لری، اورمانلارین هیزلا یوخ اولماسی، آغاجلارین کربن دیوکسید نیسبت ایله باشا چیخاماییشی، جانلی تورلری‌نین هیزلا یوخ اولوشو، نه ده کوره‌سل اقلیم دییشیکلییی‌نین یاراتدیغی بوزوللارداکی [یخچال‌های طبیعی] هیزلی أریمه و دنیز سوییه‌لری‌نین یوکسه‌لمه‌یه باشلاماسی، دونیا توپلوملاریندا رادیکال تدبیرلری تعجیل اولاراق آلماغا یؤنه‌لیک یئترلی ائتکینی یاراتمیشدیر. زیرا اینسانلاری بیلیمسل اولاراق اورتایا قونان ماتئماتیک‌سل شابلونلار و تابلولار، رقم‌لر و ایستاتیک‌سل وئریلر چوخ ائتکیله‌مه‌مکده‌دیر. اینسان بیلینجینه اصیل اولاشان حیکایه‌لردیر. اینسان بو حیکایه‌لر آراجیلیغییلا دوغانین اؤز خیدمتینه سونولموش سینیرسیز بیر قازانج قایناغی و یا یالنیزجا گوزللیک‌لرییله خیدمت وئرن بیر دینله‌نمه اورتامی اولمادیغینی آنلایابیلیر. بو آنلامدا ائکوأله‌شتیری، ائکوسیستم‌لرین أن کوچوک پارچاسینا وئریلن ضررین بوتون سیستمی چؤکمه‌یه گؤتوره بیله‌جه‌یینی أدبیات متنلری آراجیلیغییلا اینجه‌له‌ین بیر قورام اولاراق اینسان بیلیم‌لرینده آرتیق تام ایکیلییه دایانان دوشونجه غالیبلری‌نین، و سؤیلم‌لرین تمل‌دن دییشمه‌سی گره‌کلیلییینی وورغولاییر. دیسیپلینلرآراسی چالیشمانین ساغلادیغی چوخ بویوتلو یاخلاشیملارا صاحیب اولان ائکوأله‌شتیری‌نین أن اؤنملی تمل پرئنسیپلریندن بیری ده اینسان و اینسان اولمایان بوتون توپلولوقلارین بیربیرلرییله اولان ایلیشکیلرینی «anthropocentric»، (اینسان مرکزچی) اولمایان بیر باخیش آچیسییلا اینجه‌له‌مکدیر. آچیقجاسی، ائکوأله‌شتیری اینسانین بوتون جانلیلارین علیهینه اولاجاق شکیلده گلیشدیردییی داورانیش و دوشونجه غالب‌لرینی ییخماغا چالیشیر.
ائکوألهشتیرمنلر دوغانین اینسان طرفیندن اؤته‌کیله‌شدیریلمه‌سینی، اینسانین اؤزونو دوغادان آیری بیر قونومدا دَیرله‌ندیرمه‌سینی و دوغانین خام ماده قایناغی اولاراق بلینج‌سیزجه سؤمورولمه‌سینی أئله‌شتیریرلر. ائکوأله‌شتیری‌نین گلیشمه‌سینده بؤیوک پایی اولان درین ائکولوژی حرکتی‌نین اؤنجوسو نوروئژلی ائکوـ‌فیلسوف Arne Naess'ین self-realization (منلیک فرقینده‌لییینه [خودآگاهی] چاتما) قاورامی دا ائکولوژیک أدبیات آراشدیرمالاریندا یئرینی آلمیشدیر. نائسس'ه گؤره ائکولوژیک منلییی گلیشمیش اینسان بوتون اؤن‌یارغیلاردان و من‌ـ‌مرکزچیلیکدن آرینمیش بیر کیملیکله یاشامینی دنگه‌لی بیچیمده سوردورن اینساندیر. بونو ساغلامانین یولونو Scott Slovic'ین بئله ایفاده ائدیر: «ائکوألهشتیرمنلر (و باشقا چئوره بیلیم‌لرینده‌کی مسلکداشلاریمیز)'ین تماسا احتیاجی وار؛ یالنیزجا أدبیاتلا، یالنیزجا بیربیریمیزله تماس دئییل، بوتون فیزیکسل چئوره ایله تماس» (30).
ائکوأله‌شتیری أدبیات اثرلرینده یالنیزجا دوغانین نئجه یانسیتیلدیغینی اینجه‌له‌مز، دوغایا یوکله‌نن سیمگه‌سل آنلاملاری، بو آنلاملارین اولوشدوردوغو دوشونجه غالب‌لرینی، چایلار، دنیزلر، تورپاق و بیتکی و حیوان تورلری‌نین اینسان کولتورلرینی نئجه شکیلله‌ندیردییینی، دیلین نئجه قوللانیلدیغینی، چئوره سورونلارینا نئجه یاخلاشیلدیغینی، متن ایچینده‌کی دَیر یارغیلارینی، و منلیک قاوراملارینی دا دیقت آلتینا آلیر. Reading The Earth: New Directions in the Study of Literature and Environment (دونیانی اوخوماق: چئوره و أدبیات چالیشمالاریندا یئنی گلیشمه‌لر) کیتابی‌نین ائدیتورلارینا گؤره، «ائکوأله‌شتیری یالنیزجا أدبیاتدا دوغانی آنالیز ائدن بیر آراج دئییلدیر؛ ائکوأله‌شتیری داها بیوـ‌مرکزچی بیر دونیا گؤروشونه قایان بیر حرکتی آنلاتیر، و اینسان ایدراکی‌نین فیزیکسل چئوره و اینسان اولمایان یاشام فورملارینی ایچَرن کوره‌سل توپلولوقلاری دا قاپسایاجاق شکیلده گئنیشله‌تیلمه‌سینی تمثیل ائدر» (xiii). ائکوأله‌شتیری اصلینده گزه‌یه‌نیمزه دَیر وئرن کوره‌سل بیر سوسیال دؤنوشوم یارادیلماسینی آماجلاماقدادیر. بو آچیدان، اینسان کولتورلری‌نین فیزیکسل چئوره ایله اولان باغلانتیسی، چئوره‌نین کولتورلری نئجه یاپیلاندیردیغی و اینسان کولتورلری‌نین فیزیکسل چئوره‌نی نئجه دؤنوشومه اوغراتدیغی دا ائکوأله‌شتیری‌نین ایلگیسینده‌دیر.
أدبیات چالیشمالارینی و قوراملارینی گزه‌ین‌ـ‌دوشونجه‌سینه یؤنله‌ندیرن ائکوأله‌شتیری اینسان مرکزلی باخیش آچیلاری‌نین یئرینه اینسانی دا ایچینه آلان گزه‌ین مرکزچی دونیا گؤروشونو گتیرمه‌یه چالیشماقدادیر. بو اوزدن اینسان دوشونجه‌سینی یؤنله‌ندیرمه توتومونا صاحیب اولان أدبیاتا چئوره بیلینجی‌نین یایغینلاشدیریلماسیندا اؤن سیرالاردا یئر وئریلمیشدیر. Lawrence Buell'ین سؤزلرینین «توکسیک سؤیلم‌لر» آکادئمیک آلاندا دا یئرلرینی ائکولوژیک سؤیلم‌لره بوراخماغا باشلامیشدیر. و بو دؤنوشوم ائکوأله‌شتیری‌نین نه قدر ائتکیلی اولدوغونو دا گؤسترمکده‌دیر. سؤزلریمی گزه‌ین دوشونجه‌سینی سون دؤنم رومانلاریندا حیکایه‌له‌شدیرن پوست‌مودئرن اینگیلیز یازار Jeanette Winterson'ون Gut Symmetries آدلی رومانی‌نین گیریش بؤلومویله بیتیرمک ایسته‌ییرم:
بیز باشلانغیجیق. بیز زاماندان اؤنجه واریق. بیاض/سیاه، ایی/کؤتو، أرکک/قادین، بیلیج/بیلینج‌آلتی، جنت/جهنم، اووچو/قوربان کیمی سورونلار و قارشیتلیقلارا دایالی کئچیجی دونیامیزدا بوتون اولانین ایکییه یاریلدیغی آمما بوتونلویو آرایان باشلانغیجیمیزین درامالارینی مجبورن اویناییریق.
زامان و اوزایدا اؤزونو آرایان بو کوچوک ماوی گزه‌یه‌نه مرحمت ائدین. (5)
قایناقلار:
Branch, Michael. “Ecocriticism: The Nature of Nature in Literary Theory and Practice.” http:weberstudies.weber.edu/info.htm. 1994.
Branch, Michael P., Rochelle Johnson, Daniel Patterson, and Scott Slovic. Introduction. Reading the Earth: New Directions in the Study of Literature and Environment. Ed. Michael P. Branch et al. Moscow, ID: U of Idaho P, 1998. xi-xviii.
Buell, Lawrence. Writing for an Endangered World: Literature, Culture, and Environment in the U.S. and Beyond. Cambridge, Mass.:The Belknap P. of Harvard UP, 2001.
Evernden, Neil. “Beyond Ecology.” Ecocriticism Reader. 92-104.
Glotfelty, Cheryll. “Introduction:Literary Studies in an Age of Environmental Crisis.” Ecocriticism Reader.. xv-xxxvii.
Heise, Ursula K. “Toxins, Drugs, and Global Systems: Risk and Narrative in the Contemporary Novel.” American Literature. 74.4 (December 2002). 747-778.
Rueckert, William.”Literature and Ecology.” Ecocriticism Reader: Landmarks in Literary Ecology Eds. Cheryll Glotfelty and Harold Fromm. Athens: Georgia UP, 1996. 105-123.
Slovic, Scott. “Ecocriticim.: Storytelling, Values, Communication, Contact.” Going Away to Think: Engagement, Retreat, and Ecocritical Responsibility. By Scott Slovic. Reno,Nevada: U of Nevada P, 2008. 27-30.
Winterson, Jeanette. Gut Symmetries. 1997 Reprint, London: Granta Books, 1998.
- ۹۴/۱۱/۰۵