آشاغیدا گلن مقاله، خانم «رقیه کبیری»نین «قلمه‌قوزان» آدلی رومانیما یازدیغی تنقید و اوخونوش‌دور. اؤز درین سایغیلاریمی خانم کبیری‌یه بیلدیررک مقاله‌نی بوردا پایلاشیرام. یئری گلمیشکن دئییم بو مقاله «آذری» درگی‌نین یئنی ساییندا گلیب.
قلمه‌قوْزان؛ سوْبژکتیو بیر دونیا
آیا حئکایه عالمینده اوْلایسیزلیغین اؤزونو بیر اوْلای سانماق اوْلارمی؟
شریف مردی‌نین «قلمه‌قوْزان» اثرینده أن بؤیوک اولای، اولایسیزلیق اولسا دا راویله یازیچی أل‌بیر اولوب، اوخوجونون «باشینی قاتا» بیلمیش‌لر هله[قلمه‌قوزان، ص66]. بو اثری اوخویوب قورتاردیقدان سونرا بیر اوخوجو کیمی «باشیم قاتیلمادیغیندان» ساری نسه قیسا بیر جیزماقارایا ماراقلاندیم.
و اولایسیزلیق آنلامیلا باغلی جیدّی بیر سوْرغو گؤز اؤنومده گؤیردی: اولایسیز بیر حئکایه یا روْمان دا اولارمی عجبا..!؟
اوخوجو ایسه هانسیسا بیر روماندا هر صحیفه‌نی واراقلادیقجا اؤزل بیر اولای آختاریشیندادیر. لاکین اثر سوْنا چاتیر، آمما بورادا باشقا رومانلارا تای تانینمیش قایدالار اساسینداکی «اوْلای»دان ایز- توْز گؤرونمور. اولایسیزلیق بیزیم ادبیاتیمیزدا یئنی بیر حادیثه اولسا دا، منجه حئکایه‌سل ادبیات تاریخینده هئچ بیر اولایسیز رومان یا حئکایه یوخدور. حتی مؤلّیف طرفیندن «چیلپاق یازی» آد وئریلمیش صادالادیغیم اثر ده، اولایسیز دئییل. آمما بو اولای اوخوجونون انتظاریندان ایره‌لی گئدیر. بو یؤندمده اثر یاراتماق منجه، اؤزو اؤزلویونده، ادبی بیر ژانر اوْلا بیلر.
«حئیف.. بوللو بوللو اولایلی، شخصیتلی داستان سؤزو وئردیم ایکینجی بؤلومده، بورا گلینجه هامی کوسوب گئتمیش، داستان بوشالمیش سانکی. اولایدان زاددان خبر یوخ سونوندا؛ آدام بیلمیر نه‌دن باشینی قاتسین اوخوجونون...» [ص 66]
یازیچی، اثرین سون صحیفه‌سینده یازیلمیش بو سؤزلرله اوخوجویا دیل- آغیز ائدیب، اونون بوراجان فورمالاشمیش ادبی ذؤوقونه توْخوندوغونا گؤره عذرخواهلیق کیمی بیر مقاما گلیب چاتیر. بو سؤزلر آچیق- آیدین گؤستریر کی، مؤلّیفین اؤزو هامیدان یاخشی بیلیر کی اوخوجو کوتله‌سینین بو طرزده حئکایه‌سل متن اوخوماغا حاضیر دئییل.
ابتیدایی صحیفه‌لری اوخودوقدا نظره گلیر یازیچی آنباشی اؤزونو اورتایا آتیب، اثرده قئید اولدوغو کیمی «آت مینیب، دینگیلیم آتیب»[ص 38]، راوینی آرخاسیندا ساخلاییب، اونا مئیدان وئرمکدن چکینیر. اوْ، توپو اؤز سئودییی مئیدانا شوتله‌ییر. بو گؤز اؤنونده اولان چکیش- برکیشه رغماً، یازیچیله راوی آراسیندا اؤنم داشییان اورتاق قوْنو، آنجاق کیتابلار اولور. هم یازیچی، هم ده راوی، کیتاب قوردو تک کیتابلاری ده‌لیک- دئشیک ائدیب، سونا چیخیرلار. آمما هر ایکیسی ده رومان دونیاسیندا، اؤزللیکله دیل و فوْرم آراسیندا، سرگردان قالیرلار.
ژاپن یازاری هاروکی موراکامی‌نین «کافکا ساحیلده» رومانینین سئویملی شخصیّتی «ناکاتا»، قلمه‌قوزان اوچون یارانیش سببی اولسا دا، ناکاتایا بنزرلیک گؤسترمیر. بعلاوه، شخصیت و فیزیک باخیمیندان بئله اونونلا ضدیت‌لی گؤرونور. ناکاتا اوْلدوقجا صاف، ساده، آزبیلیکلی کاراکتردیسه، قلمه‌قوزان اونون عکسینه، بیلیک صاحیبی‌دیر. دونیا ادبیاتی ساحه‌سینده اؤزونو صاحیب‌نظر گؤسترمه‌یه چالیشیر.
قلمه‌قوزان دئدی‌یین آذربایجان فولکلوروندا خیالی بیر کاراکتر‌دیر. قلمه‌کیمی هم اوُزون بوْی، هم ده ده‌لیک- دئشیکدن کئچمه قابلیتی اولان، ذهنی بیر یارانیشدیر. همین یارانیش أسکی زامانلار عایله‌لرده اوشاقلاری قورخوتماق اوچون أل‌ائوینده‌کی ساده بیر کاراکتر ایمیش: «یئمه‌یینی یئمه‌سن قلمه‌قوزان گلیب سنی آپارار... واختیندا یاتماسان قلمه‌قوزان گلیب سنی قاچیردار». بو کیمی سؤزلرله اوشاقلاری خیالی بیر یارانیشدان قورخودارمیشلار.
بو کاراکتر قلمه‌قوزان اثرینده دام اوزرینده‌کی قارانلیق دونیادان چیخیب، یازیچی‌یا ساری ایره‌لی گلیر. بو دفه باجا- بوجادان گیرمیر. او، گوده بوْیو ایله یازیچیله بیرگه قاپیدان ایچری کئچیب، یوخاری باشدا پوشتویه سؤیکه‌نیر. یئنی یارانمیش قلمه‌قوزان یازیچینین ذهنینین یوخاری باشیندا أیله‌شیر.
بو قلمهقوزانین عاغلی توْپوغوندا دئییل، باجادان کئچن قلمهقوزانین عکسینه عاغیللی، ادبیات‌شوناس، دونیا سویّه‌لی آدلیم کیتابلاری تانییان گوده‌بوْیون بیریسی‌دیر. منه ائله گلیر کی، گونو گوندن رئآل چئوره‌دن اوزاقلاشیب، کیتابلارین خیالی دونیاسیندا مسکن سالمیش یازیچینین تنقیدچی ذهنی‌دیر قلمه قوزان.
راوی یالنیز موراکامی‌نین اثرینده دایانماییب، بلکه پل‌ائستر، مارسل پروست، مین بیر گئجه ناغیللاری و فوئنتس کیمی یازیچیلارین آدلارینی چکدیکده، ادبیاتین بو بوداغیندان او بیری بوداغینا قونوب، دونیا سویّه‌لی آدلیم اثرلره توخونور.
اثرین باشلانغیجیندا منه ائله گلدی کی کیتابلار دونیاسیندا سرگردان قالمیش یازیچی/ راوی دونیا ادبیاتینین بایراقلارینی گزدیرمکله باشچیلاردان علاوه قیراقداکی ایزله‌ینلرین ده دیقّتینی چکمه‌یه چالیشیب، ادبیات ساحه‌سینده‌کی بیلیک‌لرینی ناشی‌جاسینا اورتایا قویور. آمما گئت- گئده یازیچینین ادبی ژانرلارا گؤره تنقیدی باخیشی اورتایا چیخیر. یازیچی اؤز یازدیغی اثرین یوخاری باشیندا أیلشه‌رک، دیک باشلیقلا آردی- آردینا سوآللار وئریر. پروست‌دان باشلاییب، صالح عطایی‌نین «منیم آدلاریم» اثرینده سوآل ائله‌مه‌یی بوراخیر.
روایت دیلی اورتایا گلدیکده، ایسماعیل شیخلی‌نین «دلی‌کور» اثری‌نین آد‌ی‌یلا جیمز جویس یاناشی گئدیر:
«دلی‌کوره گؤره، دیل مسئله‌سی منه اؤنملی ایدی. هردن یاواش اوخویوردوم، هردن اوجادان اوخویوردوم. جیمز جویس دئمیشدی، کیتابیمدا آنلامادیغیز بیر یئر وارسا، اوجادان اوخویون بیرده.... بیر داها دؤنمه‌دیم هئچ اونا. جاهاندار آغانین آدی بئله قالمادی بئینیمده... »[ص11]
«اونا گؤره ده دلی‌کور قالارغی اولانمازدی دونیا سوییه‌سینده، سؤزو ایچین یازیلمیش، آداملاری ایچین یوخ، اؤزو ایچین یوخ، قوللوقدادیر کیتاب...»[ص11]
بئله‌لیکله شریف مردی دیل قونوسونا دئتیشنده، قلمه‌قوزان و راوینین دیلیندن چیخمیش جومله‌لرایله متن و اوخوجو آراسیندا کورپو سالیب، دونیا سویّه‌لی قالارقی اثرلرین ندن‌لرینی اوخوجویا آچیقلاماق ایسته‌ییر. او چالیشیر گؤسترسین «قوُللوقدا» اولان اثرلر دونیا سویّه‌سینده قالارقی اولانمازلار.
منسه بئله بیر نتیجه‌یه چاتیرام کی، قلمه‌قوزان اثرینده‌کی فولکلوریک قورخونج شخصیت همن یازیچینین ذهنینده‌کی تنقیدچی‌دیر. شریف مردی بو اثرده خیالی بیر کاراکتر واسیطه‌سیله، تورک ادبیاتیندا آدی قولاغمیزا تانیش گلن تنقیدچینین یئربوْشلوغونو گؤسترمه‌یه جان آتیر. باشقا جور دئسم، چالیشیر بو نکته‌نی اوخوجویا چاتدیرسین کی تورک ادبیاتیندا تنقیدچینین اوْلدوغو، خیال کیمی بیر تصوّوردور؛ دوروست قلمه‌قوزان کیمی.
یئری گلمیشکن قئید ائتمه‌لی‌یم، فولکولوریک بیر شخصیتدن فایدالانیب، کیتابلاردان باشی چیخان، اؤزونه گؤره دوشونجه صاحیبی اولان بیر شخصیّت یاراتماق بو اثرین گؤرکملی و مثبت عنصرلریندندیر. بونونلا بئله قلمه‌قوزان دا شعور و بیلیک صاحیبی اولان یارانیشلارا تای، بیر آن بئله ده‌ییشیله بیلر. روایتده گؤرونن کیمی هشترخانا بئله چئوریله بیلر.
سؤز یوُخودان گئتدیکده کیتاب قوردونا دؤنموش راوی فروید، یونگ، فرایا و لاکانین آدینی چکمکدن هئچ‌جوره چکینمیر. او، کیتاب رفلرینده یئرلشمیش فروْیدون بوتون اثرلرینی گؤزوندن کئچیرد‌ییینی سؤیله‌ییر. لاکین بو عالیم‌لرین آدلاریندان دا بیر سیرا یازیچیلار کیمی اوزدن‌کئچمه کیمی اؤتوشور.
مؤلیفین دیلی‌یله هله «زهله تؤکن» یئر اوردادی کی، یازیچی آلتینجی بؤلومده قوْللارینی چیرمالاییب، بئشینجی بؤلومده آردی- آردینا دوزولموش سوآللارا یوْزوم وئرمه‌یه چالیشیر. بلکه ده ذهنینده‌کی تنقیدچینین بوْش قالمیش یئرینی دوْلدورماق ایسته‌ییر.
آیری بیر زاویه‌دن باخسام، یازیچی چالیشیر پلات (plot)، پلان (plan)، قوُرولوش (structure) و چرچیوه‌سیز بیر «متن»ین نه اولدوغونو سؤزده دئییل، عملده اورتایا قویوب، اوخوجونون دیقّت نظرینی چکسین. او اوزدن رومان تکنیک‌لرینی مؤولانانین «مفتعلُ ، مفتعلُ، مفتعل» سایاغی قیمت‌لندیریب، دونیا سویه‌لی قالارقی اثرلرین یازی تکنیک‌لرینی، و آرتیق، تنقیدچیلری ده ائللشدیریر. آرتیرمالی‌یام کی، همین ائللیشدیرمه ده یازیچیلار و کیتابلارین آدلارینین گؤزدن کئچیریلمه‌سی کیمی «آت‌اوستو» بیر ائللشدیرمه‌دیر.
«دئییر یازیچی دونیاسینی یارادیب، قیراقدا آلـلاه کیمی دوروب باخمالی، نه بیلیم دیرناق توتمالی و اؤز ایشینده اولمالی. دئییر اؤزونو یوخ ائتمه‌لی‌دیر یازیچی. سوروشا بیلریک کی! شیلتاقلیق دئییل‌می یارادیرکن دانماق؟ واریکن داهماق؟! یوخسا جویس ائستیون دئدالوسون احوالاتینی آنلادیرکن دوققوز یاشیندا اوغلان بئله سؤزلر یازا بیلرمی؟...»[ص40-41]
یازیچی بو سوآللاری سوروشارکن، اؤز گوون‌لی‌یینی بیر داها تنقیدچی‌یه گؤسترمه‌یه جان آتیب، «پیتر بوردویو»نون (La Distinction) کیتابینین اوخوماغینی تنقیدچی‌یه تؤوصییه ائدیر. منجه متن دایره‌سینده اؤزونه بو قدر اینانیب، کیتاب قوردو اولان یازیچی طرفیندن بئله بیر تؤوصییه‌لر هئچ ده غیرعادی نظره گلمه‌مک گرک.
یازیچینین اؤز دئییشینه گوره باشی- دیبی بللی اولمایان بیر اثرده هئچ ده ذهنه سیغماز دئییل کی قلمه‌قوزان یارانیشیندان باشلاییب، بیر ایکی فصیل ایره‌لیده اونودولمامیش بیر سئوگی‌دن سؤز آچیب، اونو یاریمچیق بوراخیب، سانای آدلی قارداش قیزینین ائوجیک ماجرالارینا یاناشیب، سونرا راوینین یاتاق اوتاغینین قاپیسینی آچاراق، رؤویالاردان، فروْیددان، نه بیلیم، ایچ دونیادان دانیشسین.
شریف مردی یاراتدیغی اثرده تکجه بیر فصیلده قلمه‌قوزانا مئیدان وئریب، راوی و یازیچیدان مستقل اؤز باخیش آچیسینی اوخوجوسونون گؤز اؤنونده قویسون. منجه اون فصیله بؤلونموش بو اثرده کیتابین عنوانینی داشییان بیر شخصیتین باخیش آچیسینی انعکاس ائدن قیطعه‌لر چوخ آزدیر. ماراقلی ایدیم راوی/ یازیچی کیمی قلمهقوزانین چوخ دانیشماغیندان نمونه‌لر گؤروب ائشیدیم. بو اثری اوخویاندان سونرا بئله آلینیر کی بیزیم ادبیاتدا تنقیدچی قیتلیغی‌یلا سؤز قیتلیغی پارالل ایره‌لیله‌ییر.
و سؤز یئری قالماسین دئیه، بو اثرده قادین ادبیاچیلاردان هئچ بیر ایز- توْز گؤرونمه‌دیییندن ساری مؤلیف چالیشیر اؤزونه مخصوص بیر طرزله بو مسئله‌نی آچیقلامامیش کئچمه‌سین. او، قورولوشون «ائرککسل» اولدوغونا توخونوب، «سؤزجوکلردن ائرککلیک یاغیر»، دئییر.
«سوس گؤرک..باشدان باشا قادیندان سؤز گئتمه‌دی هئچ..»[ص46]
«دئییر قادینلاری اونوتموشوق، اؤزوم فمنیست اولماسایدیم، آغیر گلیردی بلکه بو سؤز.»[ص46]
همین آچیقلاما «اوْغرونون یادینا داش سالیر» مثَلینی خاطیرلادیر. بو بیر واقعیّت‌دی کی بیزیم جغرافیادا قادین اولماق، اؤزو اؤزلویونده، چتین بیر دوُرومدور؛ قالسین کی قادین یازیچیسی اولاسان. گومان ائتمیرم قادین ادبیاتچیلاریمیز ایچره آدلاری بو اثرده گلمه‌ین کیمسه‌لر گیلئیلی قالسینلار. اوسته‌لیک، منه ائله گلیر کی اؤزونو فمنیست تقدیم ائدن مؤلیفین کؤکونو، بیر چوخ فمنیست ائرکک‌لر کیمی، آتا‌بیلی‌لیکدن باغلامسیز آنالیز ائتمک اولماز.
اثرین بیر چوخ یئرینده راویله یازیچی اوست- اوسته دوشورلر. بللی دئییل دانیشان راوی‌دیر یوخسا یازیچی! بلکه ده هر ایکیسی. الا بو کی تئلویزیونداکی مغنّی‌لر کیمی آرا- سیرا گئییم‌لر ده‌ییشیرلر.
یازیچی/ راوی اعلان ائدیر کی بئله بیر یازی یازماغین آماجی «اؤزونو تانیماق»دیر. اؤزگه‌لرله ایشیم یوخ، اؤز سؤزومو دئییم: من بیر اوخوجو مقامیندا اثرین سونونا چاتاندا چوخ ایستردیم بیلیم کی یازیچی/ راوی نه قدر بو آماجا نایل اولموشدو.
«قلمه‌قوْزان» شریف مردی‌نین رومان آدلاندیردیغی بیرینجی اثری‌دیر. منجه بو اثری اوخویان اوخوجولارا دونیا ادبیاتی‌له تانیش اولمالاری گرکلی‌دیر. اثری ده‌ریندن دوشونوب و اونو دوزگون ده‌یرلندیرمک اوچون لازیمدی اوخوجو دا مؤلیف کیمی کیتاب قوردو اولسون.
کیتابی اوخودوغوم سوره‌ده همیشه‌کی سوآلیم بیر آن بئله ذهنیمدن قیراغا چکیلمه‌دی: «یازیچی هانسیسا بیر اثری یاراداندا آیا اوخوجوسونو دوشونوب اونو تانیمالی، اونون سلیقه‌سی‌یله یازمالیدیر یوخسا چوخلاری دئین کیمی، سن اؤز سؤزونو اؤزون بیلن کیمی دئه/ یاز؛ اوخوجونون آنلاییب آنلاماماسینین منه هئچ دخلی..!» منجه متن و اوخوجو آراسیندا دیالکتیکی بیر باغلیلیق دانیلمازدی. بونونلا بئله، گؤزدن آتمامالی‌ییق کی یازیچی اؤز بیلیک‌لرینه دایانیب، اثرینی یاراتمالی‌دیر. منتها مسئله‌نین ظرافتی بوردادی کی، لازیمدی اوخوجو، مؤلیفی هوندور و اوزاق اوفوق‌لری رصد ائله‌دییی مقامدان آشاغی چکمک یئرینه، اؤزونو اونون حدّی قدر یوکسلده بیلسین. اثردن آلدیقلاریما گؤره سانیرام بو قوْنودا یازیچی‌یلا من، ایکیمیز ده بیر دوشونجه‌ده‌ییک. من ده شریف مردی‌یه قاتیلیب، ادبی اثرین «قوللوقدا» اولماماسینا اینانیرام.
هرچند قئید اتمه‌لی‌یم کی، قلمه‌قوزان بیر رومان مقامیندا منی بیر حرفه‌ای اوخوجو کیمی راضی سالا بیلمه‌دی. ایندی‌یه‌دک همیشه یئنی اثرلر و ژانرلار اوخوماق اوچون جان آتمیشام. قلمه‌قوزان‌سا تورک ادبیاتیندا فرقلی اولدوغو تصوّورویله ماراغیمی چکمیشدی. دئیه بیلرم اؤنجه‌دن هئچ بیر اؤزل پلانیم اولمادان اونو اوخویوب، آنجاق یوْزومومو یازمادان واز کئچه بیلمه‌دیم. بئله ائتگیلندیییم اوچون، دئمک، شریف مردی بوتؤولوکله اولماسا دا، اوست- اوسته اوخوجویا تاثیر قویماغی باشارا بیلمیشدی.
کیتابین دیل قورولوشویلا چوخ یئرده راضی قالا بیلمه‌دیم. اوسته‌لیک، نامأنوس سؤزلرین ایضاح وئریلمه‌مه‌سینین یئرینی بوش گؤردوم و یازی قایدالارینین اوْرتاق معیاری اعتباریله اوچ نؤقطه یئرینه ایکی نوقطه (..) دن فایدالانماغین ندنیندن باش آچمادیم.
شریف مردی 1363-جو گونش ایلینده دونیایا گؤز آچمیش. یاشام چئوره‌سی(محیط زیست)موهندیسی‌دیر و حال حاضیرده قم شهرینده یاشاییر.
رقیه کبیری
1/5/1395
- ۹۵/۰۹/۲۸