غفور امامی زاده خیاوی
یاشا قادیر. بو قیسا مقاله‌نی اوخویوب باخیشلارینی بیلدیردییین اوچون میننتدارام.
منیم بو ساحه ده بیر اینانجا چئوریلمیش دوشونجه‌م وار: ادبیاتیمیزین بو دورومدان قورتارماسی اوچون قاباغیندا بیر یولو واردیر: خالقین و عوموم اوخوجو کوتله‌سینین ایچینه کئچمک.
بوندان باشقا بوتون یوللار بیزی چیخماز دؤنلگه‌لرده آزدیراجاقدیر.
من بو قیسا مقالمده بو مسله‌یه توخونموشام، ساده دیلده یازماق بیزی بو هدفه یاخینلاشدیراجاقدیر، چونکو میلتیمیز اؤز دیلینده یازیب اوخوماغی هله باجارمیر.
1813 دن بویانا، 200 ایلدن آشقین بیر سوره‌ده چوخلو اولایلار اولوب ایکی آذربایجاندا. هئچ کیمسه بو اوزون سوره‌ده اورتالیغا چیخان دیل و دوشونجه دییشیکلییینی گؤرمزلیکدن گله‌بیلمز. سؤزومه اؤرنک گتیریرم:
او تای آذربایجاندا فننی، مهندیسی، ایداری، بیلیمسل (وه حتّی بیر چوخ ادبی) ایصطیلاحلارین چوخو روسجا اولدوغو بیر حالدا، بو تایدا عربجه و فارسجادیر. یازار دوستلاریمین بیری دئییردی باکیدا ماشینیم خاراب اولموشدو، تعمیرگاهچی ایله آوارا قالمیشدیق نجور او خاراب اولان قطعه‌نین آدلارینی تاپیب بیربیریمیزه منظوروموزو بیلدیرک.
بو قونودا اؤرنکلر چوخدور.
سوال بودور: ایندی بو فرقلیلیکلری نه تهر ادبیاتیمیزا یانسیتمالیییق؟ او تای آذربایجاندا یایغین روسجا کلمه‌لری دیل بیرلیغی آدی ایله گتیریب اؤز دیلیمیزه می سوخاجاغیق؟ یوخسا بو تایدا دیلیمیزه سئل کیمی آخیشان فارسجا کلمه‌لری ایشله‌تمه‌یی او تایداکی سویداشلاریمیزا می تکلیف ائده‌جه‌ییک؟ یا دا کی باشیمیزی قوما سوخوب بو فرقلری گؤرمزلیکدن گله‌جه‌ییک؟ موطلق بئله اولمامالیدیر. بو ایش بیر چوخ ادبییاتچیلاریمیزین سون ایللرده هامی‌یا ایلقاء ائتمه‌یه چالیشدیغی بیر ایشدیر. اونلار سینمایا کینو، تئلئویزیونا تئلئویزیا، نیمکته سکامیا و... یازیرلار. اونلارا خالقین اونلارین ایشله‌تدیکلری کلمه‌لردن باش آچیب آچماماسی اؤنملی دئیلدیر. من بو مقاله‌ده اونلاری هدف آلمیشام.
بو آداملار سون اوتوز قیرخ ایلین ایچینده یازیلی دیلیمیزه یوزلرجه چتین یاد کلمه‌لر گتیریب سالیبلار و بو جهتدن د موقصیر ساییلیرلار. البتته بو مثلالین او بیری یانی دا واردیر. یئری وار او تای آذربایجانین ادبیاتچیلاریندان سوروشاق کی، نییه سیز ایجازه وئردینیز بونجا روس کلمه‌لری یازیلی دیلینیزه کئچسین؟ سوروشاق، به سیز بیلمیردینیز کی بو ایشیزله بیزیم دیل ایله سیزین دیلین آراسیندا فاصیله‌لر آچیلاجاق؟
یقین بیلیرم اونلارین جوابلاری بئله اولاجاق: (یانی بوندان باشقا یوللاری دا یوخدور): بیز یازیلاریمیزدا خالقیمیزین دیلینده یایغین اولان کلمه‌لری ایشله‌تمیشیک، بوندان باشقا بیر ایش گؤرمه‌میشیک. بیز ادبیاتیمیزی روس ادبیاتینین تسللوطوندان چیخاردیب میلتیمیزین ایچینه آپارمالی‌یدیق؛ و بونو دا یئرینه چاتدیردیق.
و من قبول ائلیجم بو جوابی، بو سؤزلرده عاغلی تمکینه مجبور ائدن اؤنگؤره‌نلیک گؤرورم.
همن بو ایشین بنزرینی تورکییه یازارلاری دا تنظیمات دؤورونده گؤرموشدولر. تورکییه‌لی شاعیر و یازارلار هم او زاماندا همی ده ایندیکی زاماندا اؤز خالقلارینین دیلینده یازیبلار (اؤرنکلری مؤوجوددور) و طبیعی کی خالق دیلینه ده درین ایزلر بوراخیبلار. بو تاثیر زامان بویونجا و تدریجله اوز وئرمیشدیر.
بیزیم شاعیر و یازارلار بو یولدا اونلارین تاریخی تجروبه‌لریدن درس آلمالیدیرلار.
قادیر بیین سؤزونون دوامی قلوباللاشماقداندیر.
بو ساحه ده ایندییه‌جن چوخ سؤزلر دانیشیلیب و اوزرینده فرقلی باخیشلار اورتایا قویولوب. آنجاق هامی بیلیر کی بونلاری پراتیکده یئرینه چاتدیرماق چوخ چتین ایشدیر.
قادیر بی مقاله‌مده «یئرلی لهجه و کلمه‌لریمیز شعریمیزه یول آچمالی و ادبیاتیمیز موستقیل و بؤلگه‌سل بیر کیملیک قازانمالیدیر» جومله‌سیندن بو نتیجه‌یه چاتیب کی یازار «بؤلگه‌سل و موستقیل» کیملییه چاتمانین یولونو «یئرلی لهجه و کلمه‌لردن» فایدالانماقدا خولاصه ائله‌ییر.
حالبوکی مقاله‌ده بو ایکی جومله‌نین آراسیندا عیلت معلولی بیر ایلیشکی یوخدور و بو، قادیر بیین شخصی تفسیریدیر. ادبیاتدا قلوباللاشما و بؤلگه‌سل کیملیک قازانمانین یوللارینا گؤره بو مقاله‌ده بحث اولونماییب. آنجاق مقاله‌نین یازانی اولاراق، بو یولون اؤزوموزدن، یئرلی دیلیمیزین ساغلادیغی دویغو و دوشونجه ساحه لریندن باشلانابیله‌جه‌یی دوشونجه‌سینده اولدوغومو دا بیلدیرمه‌لییم بوردان.
سونونجو سطیرلرده بو جومله‌یه راس گلیریک:
«بؤلگه‌سل اولماق بؤلگه‌سل خاراکتئرینی کوره‌سل میقیاسدا یاراتماقدیر.»
چوخ آدام بو جومله‌نی ایشلتدیکده فیکر ائله‌ییر کی قلوباللاشمانین او اوزون اوزادی چتین یوللارینی باجاریر، آنجاق بو، فقط ساده بیر جومله‌دیر، عملده آیری ایتتیفاقلار دوشور و آیری شئیلر لازیم اولور. همن شئیلر کی بیز بو تای آذربایجان چوخداندیر اونوتموشوق. و بوتون سورونلار دا ائله بوردان تؤره‌نیر.
- ۹۸/۰۷/۰۹