بوغاناق ـ نئچه‌بویوتلو بیر رومان

«بوغاناق» رومانین آلتینجی بؤلومونده، 195جی صفحه‌ده بئله اوخویوروق:

«کئچی جان هاییندا قصاب پی آختاریر. من نه حالدا بی نه حالدا.. یانی گلیب مننن مییاعات اولا.. نئجه اولی اوغلیم اولاندا.. جان جاننان آیریدی باش باشدان.. نه بیلیر نه چکیرم.. ایندی کئفله‌نیر کی دده‌مه یانچییام دای.. همراه.. دیین یوخ نه همراه تمراهیدی..؟ هر مریضه بیر بوینی یوغون یئنگه قوشیسوز کی نئینییه..؟ مریضین باشین توتا..؟ دده‌سین یاندیرا..؟ قارراقار.. قورراقور.. هیرراهیر.. زهر درد.. نه‌دی..؟ پرسداررار آزیدی سوز ده بی یاننان.. نه دئییسوز آخی..؟ بیماریستان دیی کی ماتی مئیخاناسیدی.. ماتی مئیخاناسی.. دیین یوخدی اگر مریضه یئنگه لازیمدی به بیر بئله پرستار نه‌یه گرحدی..؟ ایت خیلی کیمین هورکوتمویونجه سایماق اولمیر.. باخیسان هئی آغ کؤینحلیدی کی آششیغینان بالابانچی کیمین بیربیرینین دالیجا بیدی هیرناشا هیرناشا کئچیر.. بیماریستان دولاندیرماخ دیی بو.. اویون اویناماخدی.. اویون اویناماخ.. پیشیح بزه‌محدی.. آدام نه دئسین آخی..» (ملک‌نژاد، 1396:195).

سیرایلا بیربیرینه دوزن مثللر و آتاسؤزلر ایله دردلرینی دیله (بیلینج آخیشینا) گتیرن آنلاتیجی، سایدیقلاری درددن باشقا دیله گتیرمه‌دیی دردی ده گؤستریر (دئمیر). «بوغاناق» تمامی ایله نئچه‌بویوتلو بیر روماندیر؛ اوست قاتلاری کئچیب درینه جومساق، دیل قونوسودور بو رومان. دردلر ایچینده بوغولان آنلاتیجی‌نین درین دردلریندن بیری ایسه دیل‌دیر. سؤزلرینی آنلاماق ایچین اوخوجونون کولتورل کودلارین آنلاییشینا وارماسی گرک. بو اوزدن آنلاتیجی «دیل»ین قاتلارینی گؤسترمه‌لی‌دیر؛ بویلو بوخونلو. «آدام نه دئسین آخی..» ایفاده‌سی ایسه، بئله‎لیکله، نئچه بویوتلو آنلام قازانیر سون‌دا؛ «نه دئسین آخی...» آنلاتیجینین اومودسوز اولدوغونو یئتیررک، «آدام یاد کولتورون ایچینده دیل خزینه‌سینیندن نئجه یارارلانسین؟» کیمی بیر باغیرما وار؛ یالنیزلیق یوکسکلییینده غریب بیر چیغرما. کیتابین سونولوش بؤلومو ایسه آچیق آیدین گؤستریر بونو. بو اوزدن سؤزلرین سونوندا گلن «آدام نه دئسین آخی...» ایفاده‌سی دفعه‌لرله اوخوجونون باشیندا یانقیلاناراق گئدیب قاییدیر.

 

اوسته گتیردیییم یازی، یازماغیندا اولدوغوم مقاله‌نین بیر پارچاسی‌دیر.

1922ده بیر «یولیسسئس»، 1984ده بیر باشقا «یولیسسئس»/ انیس باتور

انیس باتور، نوزاد ارکمن چئویردیی «یولیسسئس» رومانینا یازدیغی «آرخا سؤز»

 

آرخا سؤزو

 

 

1922ده بیر «یولیسسئس»، 1984ده بیر باشقا «یولیسسئس»

 

 

ییرمینجی یوز ایلین ایلک یاریسیندا یاییملانان اوچ «آنیت رومان»، مودئرن آنلاتینین چهره‌سینی بلیرله‌دی: پروست‌ون «ایتیریلمیش زامان آردیندا» آدلی 7 جیلدلیک کیتابی اوسلوب فرقلیلییی ایله اولدوغو قدر روحسال چؤزومله‌مه‌لرینین درینلییی ایله ده دارتیشیلماز بیر ائتکی یاپدی چاغداشلاریمیز اوزرینده؛ موسیل^[1]ین یاریم یوز ایله یاخین بیر سوره اوزرینده چالیشدیغی و بیتیرمه‌دن اؤلدویو «نیته‌لیکسیز آدام» باشلیقلی رومانینین یاییملانمامیش تاسلاق (پیش‌نویس) بؤلوملرینین بیرنئچه مین صفحه‌لیک بیر یوماق اولوشدوردوغونو آچیقلادی یایینچیلاری؛ جویسون ایلک کز 1922ده باسیلان «یولیسسئس»ی ایسه کلمه‌نین تام آنلامی ایله، تک باشینا «کولتور دئوریمی» ائتکیسی یاراتمیش بیر رومان اولدو. سون 50 ایل ایچینده، یالنیز باتی دونیاسیندا دئییل، دونیانین پک چوخ اؤلکه‌سینده، دیل و ایفاده دوزله‌مینده، پئرسپئکتیو و جرئت دوزله‌مینده بو اوچ رومانین قاچینیلماز چیخیش نقطه‌لری اولاراق دیَرله‌ندیریلدیکلری گؤرولدو. جویس‌ون «یولیسسئس»ینین بو اوچ رومان آراسیندا بیله آیریجالیقلی بیر یئر توتدوغو بیلینیر: یالنیزجا رومانچیلارین دئییل، باشدا شاعرلر اولماق اوزره توم یازینئرلرینین (ادبیات‌چی‌لارینین) «موتلو قاراباسانی» اولموشدور، چیخار چیخماز. شاعرین و یازارین، دیل و آنلاتیم سورونلاری ایله یاشادیغی اوز اوزه مجادله‌ده بؤیوک بیر قیریلما اولوشدورموشدور «یولیسسئس»؛ اؤته یاندان، بیر باشقا بویوت داها قازانمیشدیر اؤزگونلویو ایله: بوگونه دک یاییملانمیش اولان رومانلار آراسیندا، اوزرینه ان چوخ دئنمه و الشتری یازیسی یایملانان، ان چوخ اینجه‌لَمه قونوسو ائدیلن یاپیت اولموشدور. توم زورلوقلارا قارشین، بیرچوخ دیله چئوریلن «یولیسسئس»ین سون بؤلومو یئنی درگی[2]نین «بیلینج آخیشی» اؤزل ساییسیندا، جویسا ایشیق توتان بیرنئچه یازینین ائشلییینده یاییملانمیشدی. تورک اوخورو «یولیسسئس»ی پک تانیمیر گرچی، آمما جویسون یابانجیسی دئییل بوتون بوتونه: «صنعتچی‌نین گنج بیر آدام اولاراق پورترئسی»، موراد بلگه[3]نین یئتکین چئوریسی ایله دیلیمیزه قازاندیریلمیش، یازارین «دوبلینئرز[4]» آدلی تک اؤیکو کیتابیندان یاپیلمیش ایکی آیری درلمه کیتاب حالینده یاییلملانمیش، سلجوق یؤنل[5] ده تک اویونو «سورگونلر»ی دیلیمیزه آختارمیشدی.

 

درین ائکولوژی 2

درین ائکولوژی‌یه گؤره یئراوزونده‌کی جانلی و یا جانسیز، دوغانین پارچاسی اولان هر عنصر، وارلیغینین دیَری آچیسیندان دوغادا عینی حقلره و ایمکانلارا صاحب‌دیر. بو اؤزللییی ایله بودیزم و تاویزم کیمی دوغو دینلرینین اؤیره‌تیلرینه پارالئللیغی سؤز قونوسودور. یئراوزونده‌کی توم وارلیقلارین عینی صفده توپلانماسی، بیر داشا، بیر آغاجا، بیر آخار سویا، بیر حیوانا وئریلن دیَرله بیر اینسانا وئریلن دیَرین ائشیتلییی درین ائکولوژی حرکتلرینه "میستیک" بیر یان قاتماقدادیر (چوچئن، 2011).

درین ائکولوژی آنلاییشی، دوغانین اؤزلویوندن بیر دیَر داشیدیغینی ایره‌لی سورر و بو ندنله دوغایا ضرر وئره‌بیلجک هر تورلو صنعتی گلیشمه‌نی ایکینجی پلانا آتار. بو باخیش آچیسی ایله عینی اولان لاوپولدون "تورپاق اخلاقی" فیکرینه گؤره "گونلوک یاشامین بییوتا[1]نین ساغلیغینا گؤره دوزنله‌نمه‌سی، چئوره ساغلیغینا ضرر وئرجک هر تور داورانیشین یاساقلانماسی گرکیر" (اؤزداغ، 2011: 30). یاپیلاجاق اولان هرهانکی بیر شئی دوغانین دواملیلیغینی، گؤزللییینی و بوتونلویونو قورویورسا دوغرو، عکسی حالدا یانلیشدیر.

دوغانی مرکز قبول ائدن و زامان زامان "اینسان" علیهینه سؤیلَمه واران گؤروشلره ده صاحب اولان درین ائکولوژی‌یه چئشیتلی الَشتیریلر یؤنَلتیلمکده‌دیر. اصلینده "درین" اولاراق آدلاندیریلان گؤروشون یوزئیسل اولدوغو؛ چوخ آرتیق اکلکتیزمه[2] معروض قالدیغی و بو ندنله "پوتپوریگی[3]" آندیران بیر یاپی اوزرینده یوکسلدییی؛ نوفوس اوزرینده دوراراق اصیل سورون اولان تؤکَتیم ائشیتسیزلییینی گؤرمزدن گلدییی کیمی الَشتیریلر بونلاردان بعضیلریدیر (یایلی و چئلیک، 2011: 375).

درین ائکولوژی گؤروشو، هر نه قدر اینسان علیهینه و اینسانی دوشونمکدن و اونون چیخارلارینی گؤز اؤنونده توتماقدان بحث ائتمه‌سه ده یئنه اینسانی مرکزه آلان اؤرتولو نیتی دیقتی چکمکده‌دیر. مئللور[4]، قونویلا ایلگیلی اولاراق درین ائکولوژی‌نین اؤزونو گرچکلشدیرمه ایلکه‌سینین اینسان مرکزلی بیر موتیواسیون اولدوغونو دیله گتیریر. باشقا بیر دئییشله، دوغاداکی بوتون جانلیلارین ائشیت اولدوغو ادعاسینین، اینسانا عاید سوسیوپولیتیک کاتئقوریلرین دوغایا یانسیتیلماسی اولدوغونو ادعا ائدر (یاردیمجی، 2006: 72). بونون یانیندا "دوغانی قوروماق" سؤیلَمیندن حرکت ائدن درین ائکولوژی دوغانین اؤزو اؤزونو قورویابیلدییی گرچه‌یینی گؤز آردی ائتمکده‌دیر.  اصلینده دوغا مرکزچی سؤیلمه سیخی سیخی‌یا ساریلمیش حتا اینسان نوفوسونون دوغانین دوزنینه ضرر وئرمیجک سئوییه‌ده توتولماسی گرکدیییندن بحث ائتمیش اولسا دا درین ائکولوژی، اؤرتولو و ساخلی بیر یاپیدا "اینسان"ین چیخارلارینی گؤزائتمکده‌دیر.

دونیا اوزونده چوخ توپلولوق چئوره‌سل فلاکتلر و تخریباتلار نتیجه‌سینده یوخ اولموشدور و یوخ اولماقدادیر. آنجاق دوغا اؤزونو هر سفرینده یئنیله‌مَسینی بیلمیش و وارلیغینی دوام ائتدیرمیشکن گرچکله‌شدیردییی چئوره‌سل تخریباتدان هر دفعه‌سینده ضررلی چیخان اینسان اولور. پاسکالیا آداسیندا یاشانان تجروبه اؤنملی بیر اؤرنکدیر. پاسکالیا آداسیندا یاشایان توپلولوغون یاپدیغی چئوره‌سل تخریبات نتیجه‌سینده آدانی یاشاناماز حالینا گتیرمه‌سینین آردیندان آدادا جانلی اینسان قالماز. آنجاق اینسانلارین یوخ اولماسی نتیجه‌سینده پاسکالیا آداسی اؤز دوغال وارلیغینی و زنگینلییینی تکرار قازانیر[5]. گؤرولدویو اوزره دوغا اؤزونو ایییله‌شدیره‌بیلمکده‌دیر.  بو اؤرنکدن حرکتله درین ائکولوژی‌نین "اینسان یئرینه دوغا" و "هر شئی دوغا ایچین" تمل سؤیلم‌لرینین آردیندا گیزلی بیر اینسان مرکزچیلیک اولدوغونو سؤیلَمک مومکون گؤرونمکده‌دیر.  چونکو دوغا اؤز وارلیغینی هر جور دوام ائتدیره‌بیلمکده‌دیر. دوغانی تخریب ائتدییی ایچین ضرر گؤرن ایسه اینسانین اؤزودور. بو ندنله قورونماغا محتاج اولان اصلینده اینساندیر. درین ائکولوژی گؤروشو هر نه قدر دوغانی مرکزه یئرلشدیردییینی سؤیله‌سه ده اصلینده اینسانی قوروما هدفینی داشیدیغینی ایفاده ائتمک مومکوندور.

قایناق

---

[1] بیر بؤلگه‌ده‌کی بیتکیسل و حیوانسال یاشام

[2] eclecticism

[3] potpourri

[4] Mellor

[5] Belgesel için bk. (http://video.nationalgeographic.com/video/national-geographic-channel/fullepisodes/explorer/ngc-easter-island-underworld/). Detaylı bilgi için bk. (http://www.firochromis.com/paskalya/).

درین ائکولوژی 1 (مقاله‌دن بیر پارچا)

مودئرن توپلوملارین هیزلی صنایعلشمه و تئکنولوژیلشمه ایچریسینده، دوغانی هاردایسا یوخ سایان توتوملارینا قارشیلیق، اونو اؤن پیلاندا توتان یاخلاشیمی ایله درین ائکولوژی آخیمی اورتایا چیخار. درین ائکولوژی، اینساندان باشقا هر شئیین اینسانین قوللانیمیندا اولدوغو گؤروشونو رد ائدرک، اینسان مرکزچی بیر آنلاییشین عکسینه اینسانی دا دوغانین پارچاسی قبول ائدن داها بوتونجول بیر آلقی ایله دوغا مرکزچی آنلاییشی ساوونور.

درین ائکولوژی قاورامینی ایلک اولاراق ایسوئچلی بیلیم آدامی آرنئ نائسس[1] قوللانیر و درین ائکولوژی - سیغ [دایاز] ائکولوژی آیریمینی ایلک اولاراق 1972 ایلینده بخارست‌داکی "اوچونجو دونیانین گلَجیی کونفرانسی"ندا دیله گئتیریر (یایلی[2] - چئلیک[3]، 2011: 371). نوروئچلی فلسفه‌چی نائسس‌ین، سئسسیونس[4] ایله بیرلیکده اوزرینده چالیشاراق اولوشدوردوقلاری درین ائکولوژی‌نین ایلکه‌لری سکگیز نوکته‌ده توپلانماقدادیر.

1ـ یئر اوزونده‌کی اینسان و اینسان دیشی یاشامین یاخشی دورومدا اولماسی و گلیشمه‌سی اؤز باشینا [ئش آنلاملیلاری: ایچسل دیَر (intrinsic value)، دوغاسیندا بولونان دیر (inherent value)] دیَرلی‌دیر. بو دیَرلر اینسان دیشی دونیانین اینسان آماجلاری ایچین یارارلی اولوب اولمامالاریندان باغیمسیزدیر.

2ـ یاشام فورملارینین زنگینلییی و چئشیتلیلییی بو دیَرلرین گرچکله‌شدیریلمه‌سینه قاتقیدا بولونور و اؤز باشلارینا دا بیر دیَردیر.

3ـ یاشامسال گرکسینیملرینی قارشیلاماق دیشیندا اینسانلارین بو زنگینلییی و چئشیتلیلییی آزالتماغا حقلری یوخدور.

4ـ اینسان یاشامینین و کولتورلرینین گلیشیمی، اینسان نوفوسونون اؤنملی اؤلچوده کوچولمه‌سی ایله بیر آرادا اولابیلیر. اینسان دیشی یاشامین گلیشیمی داها کوچوک بیر اینسان نوفوسونو گرکدیریر.

5ـ اینسان دیشی دونیایا موجود اینسان موداخله‌سی آشیریدیر و بو دوروم هیزلی بیر شکیلده کؤتولَشمک‌ده‌دیر.

6ـ دولاییسی ایله پولیتیکالار دییشمه‌لیدیر. بو پولیتیکالار تمل ائکونومیک، تئکنولوژیک و ایدئولوژیک یاپینی ائتکیله‌مکده‌دیر. بو دییشیکلییین گرچکلشمه‌سی حالیندا اورتایا چیخان دوروم، موجود دورومدان درین فرقلی اولاجاقدیر.

7ـ ایدئولوژیک دییشیکلیک گئتدیکجه یوکسلن بیر یاشام استانداردینا باغلی قالماقدان چوخ، تملده یاشام نیته‌لییینی تقدیر ائتمه (اؤنَمینی آنلاماق) (ایچسل دیَر دوروملاریندا یاشاما) یؤنونده اولاجاقدیر. ایریلیک (bigness) و بؤیوکلوک (greatness) آراسینداکی فرقه ایلیشکین انگین بیر بیلینج اولوشاجاقدیر.

8ـ یوخاریدا آنلاتیلان نکته‌لره قاتیلانلار گرکلی اولان دییشیکلیکلری یئرینه گتیرمه‌یه اوغراشماقلا دوغرودان و یا دولایلی اولاراق یوکوملودورلر (شاکاجی، 2011: 192).

قایناق

---

[1] Arne Naess

[2] Yaylı

[3] Çelik

[4] Sessions

اکوفمینیزم 2 (مقاله‌دن بیر پارچا)

فئمینیست حرکتله اکولوژینین بیر آرایا گئتیریلمه‌سی ایله اولوشتورولان بیر دیسیپلین اولان اکوفمینیزم تئریمینی "1974’ده، قادینین باسقی آلتینا آلینماسی ایله دوغانین باسقی آلتینا آلینماسی آراسیندا آچیق باغلانتیلار گؤرن و فئمینیست حرکتین چئوره‌چی حرکت ایله بیرلشدیریلمه‌سینی ساوونان فرانسیز فئمینیست فرانچویسه د’قوبوننه[1]‌ لیتراتورا سوخموشدور" (چوچن[2]، 2011: 8) اکوفمینیستلره گؤره، "ارکگین قادین اوزرینده‌کی اگَمنلییی ایله اینسانین دوغا اوزرینده‌کی اگَمنلییی آراسیندا بیر باغلانتی واردیر. اونلارا گؤره، دوغانین تخریبیندن سوروملو اولان اینسان مرکزچیلیک دئییل، ارکک مرکزچیلیکدیر" (چوچن، 2011: 9). اکوفمینیزم و درین اکولوژی[i] گؤروشلری دوغا تخریباتینین سوروملوسو اولاراق فرقلی عنصرلاری ایشارت ائتمکده‌دیرلر. دوغا آچیسیندان باخاراق و دوغانی مرکزه آلاراق سؤیلم گلیشدیرن درین اکولوژی، چئوره‌سل سورونلاردان جینسییت آیریمی گؤزائتمکسیزین اینسانی سوروملو توتارکن؛ اکوفمینیزم ایسه آتا ارکیللییی سوروملو توتاراق اینسان مرکزچیلیک یئرینه‌ ارکک مرکزچیلییی چئوره‌سل سورونلارین باشلیجا ندنی اولاراق گؤرور. هر ایکی یاخلاشیمین دا واز کئچدییی و حسابا قاتمادیغی شئی بنزردیر. درین اکولوژی دوغال قایناقلارین آلدیریشسیزجا توکَتیلمه‌سینده و دوغانین تخریب ائدیلمه‌سینده پای صاحیبی اولانلاری آراشدیرمادان توپتانچی بیر آنلاییشلا حرکت ائتمکده‌دیر. بو ندنله شهرده یاشایان و گونلوک یاشامیندا قوللاندیغی آراجلارلا چئوره‌یه ضرر وئرن بیریسی ایله، بیر داغ کؤیونده یاشایان بیر اینسانین دوغانی تخریب ائتمه‌ سوچونون عینی قبول ائدیله بیلمه‌یه‌جَیی گؤز اؤنونه‌ آلینمالیدیر. بنزر بیر یاخلاشیمی مللور[3] دا نوفوس آرتیش اورانی ایله ایلگیلی اولاراق دیله گئتیرمکته‌دیر. او دا اینسانلارین چئوره‌یه ضرر وئریش اورانلارینی، توکَتیم مقدارلاری اوزریندن دئییل ده نوفوس آرتیش مقدارلاری اوزریندن دیَرلندیرمه‌نین یانلیش اولاجاغی قناعتینده‌دیر (یاردیمجی[4]، 2006: 73). اکوفمینیزم گؤروشونده ایسه دیقت چکن نوقطه دوغا تخریباتیندا سوروملونون ارکک اگمن توپلوم یاپیسی اولاراق قبول ائدیلمه‌سیدیر. بوراداکی اؤلچو ده درین اکولوژی‌ده اولدوغو کیمی آیریشدیریجیدیر و اکوفمینیزم‌ین، چئوره‌نین قورونماسی یؤنونده اوره‌تدییی سؤیلم دوغانی ساوونماقدان آرتیق آتا ارکیل یاپی‎‌یا سالدیرماغا یارایاجاق بیر آراج حالینی آلمیشدیر. دیگر یاندان اکوفمینیزم، توم قادینلاری چئوره کیرلیلییی و تخریباتینین دیشیندا توتاراق اونلارین تخریباتا معروض قالدیغینی سؤیله‌مه‌سی درین اکولوژی گؤروشونده اولدوغو کیمی کِنایی (مئتونیمیک) بیر آلقینین نتیجه‌سیدیر. ارکگی توم چئوره سورونلارینین سوروملوسو قادینی ایسه دوغا کیمی ائدیلگن و ایشلنمَیه مهتاج بیر نسنه اولاراق گؤرمک فیکری چوخ دا دوغرودان قبول ائدیلیر بیر گؤروش دئییلدیر. نئجه کی صنایع‌لشمه و قادینین ایش حیاتینا گیریشی ایله بیرلیکده قادینلارین دا داها چوخ چئوره‌سل سورونا یول آچان قرارلارین حتی اویقولامالارین آلتینا امضاء آتتیقلارینی گؤرمک مومکوندور. اکوفمینیزمه‌ گؤره، "چئوره سورونلارینین قادین سورونلاری حالینا‌ گلمه‌سینین و قادینلارین قوربانلیغینین ندنی آتا ارکیللییین قادین و دوغا آراسیندا یاخینلیق اولوشدوراراق هر ایکیسینی ده اوتوریته آلتینا آلماسیدیر. آتا ارکیللیک طرفیندن قادین و دوغانین ایکیلی سؤموروسو اکوفمینیزم‌ین تمل باخیش آچیسیدیر" (چتین[5]، 2005: 62). بورادا دقت‌دن قاچان شئی دوغانین یالنیزجا ارککلر طرفیندن سؤمورولدویو و تخریب ائدیلدییی وارساییمیدیر. قادینلارین دوغایا موداخله‌سینی یوخ سایان و گؤرمزدن گلن اکوفمینیزم، دوغایا موداخله‌نین قادین ارکک آیریمی اولماقسیزین اینسانلار طرفیندن یاپیلدیغینی یادسیماقدادیر. فئمینیزم آنلاییشینا گؤره قادینین سؤموروسو ارکک طرفیندن گرچکلشدیریلیرکن دوغانین سؤموروسو دا اونون اوزرینه‌ ییخیلماقدادیر. آنجاق بورادا قادینین یوخ ساییلماسی سون درجه یانلیشدیر. اکوفنیمیزه گؤره دوغا سؤموروسونون سونا ائرمه‌سی قادین سؤموروسونون سونا ائرمه‌سی ایله مومکون اولاجاقدیر. قادینین سؤمورو نسنه‌سی اولاراق گؤرولمه‌دییی بیر توپلومدا دوغا دا سؤمورو نسنه‌سی اولماقدان قورتولاجاقدیر. بو گؤروشه گؤره؛ اکوفمینیزم منطق‌سل آچیدان توپلومسال اکولوژی گؤروشویله اؤرتوشمکده‌دیر. توپلومسال اکولوژی، چئوره‌سل سورونلارین چؤزومونو، توپلومسال اولاراق حکم ائتمه‌ و سؤمورمه‌ آنلاییشیندان قورتولاراق داها قاتیلیمجی و ائشیتلیکچی بیر توپلومسال یاپینین اولوشتورولماسیندا گؤرور. اکوفمینیزم ده دوغانی سؤمورمک ایله قادینی سؤمورمه‌نین فرقلی شئیلر اولمادیغینی؛ ارککلرین قادین سؤموروسونه‌ سون وئرمک صورتی ایله دوغا سؤموروسونه‌ ده چؤزوم گتیره‌بیلجَیی فیکرینی ساوونور.

قایناق

---

[1] Françoise d’Equbonne

[2] Çüçen

[3] Mellor

[4] Yardımcı

[5] Çetin

---

[i] درین اکولوژی تئرمینینه باشقا بیر پوست‌دا آچیقلاما گله‌جک‌دیر.

ائکوفمینیزم

ائکوفئمینیزم 1970لرین قادین و چئوره آراسینداکی ایلیشکینین داها دا اؤنمسَندییی اورتامیندا، 1974ده Françoise d'Eaubonne طرفیندن قادینلارین دونیانی قورتارماق ایچین اؤندرلیک ائده‌جَیی ائکولوژیک دئوریمین آدی اولاراق اورتایا چیخمیشدیر. قادین و دوغا سورونلارینین ندنی اولاراق ارکک اگه‌منلییینی گؤرن ائکوفئمینیزم Ynestra King طرفیندن 1976دا توپلومسال ائکولوژی انستیتوسیندا (وئرمونت ـ آمریکا) گلیشدیریلمیشدیر.

Rosemary Radford، Susan Griffin و Carolyn Merchant اؤنده گلن یازارلار اولماسینا رغمن 1970لرده توتارلی بیر تئوری اولوشدورمامیشدیر، 1980Amherst, Massachusetts ده «دونیادا یاشام و قادین» آدلی کونفرانسدا حرکت حالینا گلمیشدیر، نوکلییئر و سیلاح قارشیتی حرکتلرده ساوونولموشدور.

1980لاردا آکتیویست قروپلار و کونفرانسلار ایله ائکوفئمینیزم یایغینلاشمیشدیر و آمریکاداکی کولتورل فئمینیستلر قادین و دوغانین بیرلیکده اؤزگورله‌شَجه‌یی دوشونجه‌سی ایله ائکوفئمینیزمه ائوریلمیشدیر. ائکوفئمینیزم زامانلا آمریکا، کانادا، قوزئی‌باتی آوروپا، هیندیستان و آووسترالیایا یاییلمیشدیر.

ائکوفئمینیزمین ایکی تمل ایلکه‌سی واردیر، بیرینجیسی قادین و دوغانین بیربیرینه تاریخسل اولاراق یاخین اولدوغو اؤنرمه‌سیدیر. ایکینجیسی ایسه آتااَرکیل کاپیتالیست سیستئمین قادینین و دوغانین سورونلاریندان سوروملو اولدوغو تثبیتی‌دیر. بونلارین دیشیندا ائکوفئمینیزم ایچین بلیرگین آیریملار بولونماقدادیر. توپلومسال ائشیتسیزلیکلرین ندنلرینی دیَرلندیرمه و اؤنریلن چؤزوملر باخیمیندان ائکوفئمینیزم باشلیجا دؤد آیری قولا آیریلمیشدیر: لیبئرال، توپلومسال، سوسیالیست و کولتورسل ائکوفئمینیزم.

قایناق

کشف لذتی

پریسا میرزایی ماهر یازدیغی قیزیلی کاپ باشلیقلی اؤیکونون چؤزومو

اؤیکو فوتسال یاریشینین فینالینی و «قیزیلی کاپ» قازانماغی آنلاتیر. «پرستاری دانشکده‌سینین اوشاق‌لاری» مینی‌بوسدا «فوتسال سالونونا» گئدیب، اویناییب، ایکی «قول» ایله اویونو اوتورلار؛ اؤیکو بیتیر. اوچ کره فلاش‌بک ووراراق کئچمیشه قاییدیب آنلاتیچینین ذهنینده گؤرونتولر جانلانیر. اؤیکوده اوشاقلارین مینی‌بوسدا چیغیرباغیر سالماقدان و سالوندا ایسه اویونو اوتماقدان باشقا اؤزل بیر اولای باش وئرمیر؛ آنجاق بو دیتایللی آنلاتیدا نظره گلیر بیر شئیلر اولوشماقدا یوخسا بیر شئیلرین اولوشماغی آنلاتیلماقدادیر، نه ایسه هئچ بیر شئی اولوشمور. آنلاتینین گئدیشی مینی‌بوسدا اوشاقلارین داورانیشی و فوتسال سالونوندا ایسه یاریشمانین هارای هشیری ایله اؤنمسیز مساله‌لره توخونا توخونا قاباغا گئدیر. اؤیکونون آدی «قیزیلی کاپ» دا اولسا نظره گلمیر آنلاتی «کاپ» یوخسا «یاریشما»نین اطرافیندا دولانماق ایسته‌ین بیر آنلاتی اولا. بلکه دئمه‌مک و اشاره ائتمه‌مکله گیزلین بیر شئیلرین، اوخوجونون یاردیمی ایله، اوزه چیخارماق ایسته‌ییر! مینی‌بوس شولوقلوغو و اویونون هیجانی باشقا بیر زادی اؤرت‌باس ائدیر گؤره‌سن؟ اؤنجه آنلاتی بیچیمی و باشلانیشا باخیب سونرا اؤیکونون توتدوغو آماجی چؤزوب؛ آماجلادیغی یولون باشاریلی یوخسا باشاریسیز اولدوغونا گیره‌لیم.

اؤیکونون بوتونو، ایلک دؤرد جومله‌دن باشقا، بیرینجی شخصین باخیشیندان آنلاتیلیر. داها دقیق یاناشساق: اؤیکونون بیرینجی جومله‌سی آنلاتی آچیسینا اویمور و تک‌باشینا بیر جومله‌دیر؛ بونون نه‌دنی، اؤزو ده باشلانیشدا، سینما تئکنیکلری ائتکیسی اولابیلر. باشلانیشدا کامئرانین اوزاقدان بیر نوقطه‌یه یاخینلاشماسی، سانکی دیشاری عالمدن بیر نوقطه‌نی نظره آلیر، سونرا ایسه نظرده توتدوغو مینی‌بوسون اؤزللیکلرینی ساییر «پرستاری دانشکده‌سینین اوشاق‌لاری ایکی مینی‌بوس‌لا شهرین مرکزینده فوتسال سالونونا ساری گئدیرلر.» بیرینجی جومله‌ده آنلاتیچی اؤزو یوخدور و دیشاریدان آنلاتیلان بیر جومله‌دیر. پاراگرافین سونلاریندا «بیزیم مینی‌بوس» آرایا گلینجه «آچی» دَییشیر. دیشاریدان ایچَرییه گیرن بیر باشلانیش! بئله بیر تمهید، اؤیکونون باشلانیشیندا، گئنیش آچیدان دارالاراق اؤزل آچییا گیریب، اؤیکویه اؤزللیک باغیشلاییب بیر جور ائستئتیک لذتینی ده دادیزدیرا بیلر. آنجاق بؤیله «آچی دَییشمه» یالنیشلیق و دیققتسیزلیکدن ده دولایی اولابیلر هر حالدا.

ایلک پاراگرافین آنلاتی بیچیمی، دیشاری آچیدان ایچَری آچییا کئچمه‌یین، باشقا بیر نه‌دنی و یؤنو ده اولابیلر: بو، اؤیکونون بوتونلویونده یاتان تئمی وورغولاییر. دئدیییم کیمی، اؤیکو ایکی قاتلی بیر اؤیکودور؛ اوست و بللی‌جه گؤز اؤنونده اولان قاتین آنلاتیسینین اؤزه‌تینی باشدا گتیردیم؛ وورغولادیم کی آماج بونلارین دئمه‌یینده (فینال یاریشینا گئتمک و یاریشماق اولایلاری) باشقا «سؤزلری» گیزله‌تمه نیّتی‌دیر. داها دوغروسو اؤیکونون باشاباشیندا گلن بوتون دیتایللار، بیرشئیلرین گیزله‌تمه‌سینده اولان چابادیر. بئله‌لیکله، ایلک پاراگرافین آنلاتی بیچیمی ده، بیر ایشاره اولاراق (دیشاری و ایچَری) اؤتوردویوم سؤزه شاهید اولابیلر. آمما اؤیکونون ایچینده گیزله‌نن شئیلر یوخسا گیزله‌تمه‌یینه چابا گؤسترن تلاش (یالنیز متنین ایچینده گیزلنن ایپ اوجولار وئرمکله اوخوجونو اونون کشفینه دعوت ائتمه‌سی و یارادیجیلیق دادینی اوخوجویا دادیزدیرما تلاشی) یئرینه توشوب مو؟ آنلاتیچی (یازار) بئله بیر باشارییا واریب می؟

باخالیم یازارین اؤرت‌باس ائتدیی اولای/ قونو نه و گیزله‌تدییی اولایا/ قونویا وئردییی ایپ‌اوجولار متنده نئجه وئریلمیش؟

اوچ یئرده آنلاتی فلاش‌بکلرله کئچمیشه قاییدیب و ایندیکی زاماندا روایت اولان اولایین رغمینه کئچمیشدن ایشاره‌لر و خاطیره‌لر سؤیله‌ییر (خاطیرلاییر). 1ـ «تهران» کلمه‌سی راوینی کنکوردان سونرا جاوابلارین گلمه‌سی گونه آپاریب چیخاریر. 2ـ فوتسال سالونوندا قاچماق راوینین آتاسینین «اکین یئرینده» قارداشی ایله «او باشدان بو باشا» قاچماغینی خاطیرلادیر. 3ـ راوی «قول» وورجاغین قاچیب مربیسینی قوجاقلارکن «آلچا آغاجینا» دیرماشماسینی حیس ائدیب، اوردان دا توپون اوشاقلیقدا «مهین خالا»گیلین حیطلرینه توشدویو و ... یادینا توشور.

بیرینجی شخصدن (راوینین اؤزوندن) باشقا، اؤیکوده اؤنملی و باش کاراکتر یالنیز «لیلا»دیر. آنلاتیچینین اوشاقلیق چاغیندان یاخین دوستو اولان لیلانین داورانیشی کئچمیشی ایله ترس اولاراق، ایندیلر اینجیک اولوب و «بوندان قاباق هر کیم ده اوزدن گئتسه ایدی، او یئنه دئییب گولردی، اویناقلایاردی. ایندی او دا دیمه‌دوشر اولوب، بیر کلمه ایله او یان، بو یان اولور.» راوی اؤزو ده لیلانین بو اخلاقیندان اوشَنن کیمی‌دیر؛ لیلادان مینی‌بوسون ایچینده «فلش»ی سوروشاراق چکینه چکینه قورخو ایله داورانیر «گوله گوله ده اولسا بیرآز بئله هیجان و قورخو ایله لیلادان سوروشورام: فلشی گتیریب‌سن؟»

راوینین یاشامیندا ان اؤنملی و گله‌جه‌یینه باغلی اولان بیر نقطه‌ده، اونون کابوسلاریندا لیلا دا وار؛ کنکور جاوابلاری گلن گونون گئجه‌سی راوی یوخولارینین بیرینده لیلانین اؤزوندن آیریلماغینی گؤرور و لیلانین یانیندا اولماغی اونا کنکوردان چیخماماغی کیمی اؤنملی‌دیر« لیلا آیری شهره گئدیردی..‌.» ایره‌لیده بیلیریک کی لیلا تهرانا دا گئده بیلرمیش، نه ایسه اؤز شهرینده و راوینین یانیندا قالیر «او بو ریشته‌ده همی بوردان همی ده تهراندان کئچمیشدی» آنجاق لیلانین تهرنا گئتمه‌مه‌سی بیر دوگون اولور سونرالار: «لیلایا دئمک ایستیرم تهرانا گئتسئیدین، بلکه ایندی‌یه بیر مشهور باشگاها آلینمیشدین، یاخشی دا پول قازانیردین. یوخ، دئمیرم. تهران سؤزو آرایا گلنده، اولجه گولومسه‌‌ییب، نه فرق ائلیر کیمی بیر سؤز دئسه ده بیرآزدان سوسور»؛ «بلکه اونا دا نییه تهرانا گئتمه‌دیییندن، باباسیندان دانیشیب. یوخ دای لیلا هاچاندی باباسینین دالیجا دانیشمیر، ائله‌بیلیرم اوتانیر... منه ده بیر کلمه "بابام ایجازه وئرمه‌دی" دئدی» لیلا تهران سؤزونه حساس اولوب، بلکه ده ائله کنکور جاوابلاری گلن گوندن سونرا و تهرانی سئچمه‌دیییندن دولایی بئله اولموش و راوینین ده اونون بوجور «دیمه‌دوشر» اولدوغونا شاشیب قالماغی بوندان ایره‌لی گلیر، یوخسا لیلا راوینین یاخین و اسکی دوستودور (اوشاقلیقدا بیرگه توپ اوینارمیشلار).

بئله‌لیکله اؤیکونون توکه‌ندییینده «لیلا» و اونون شخصیتینه گؤره بیر نئچه سورو ایله باش‌باشا قالیریق؛ لیلانین بو قدر اینجیک قالماسی نه‌دَنی جاوابسیز بیر سوال اولاراق «آچیق» بوراخیلیر؛ او قدر کی اَن هیجانلی بیر اویونون سونوندا و «قیزیل کاپ»ی لیلانین اؤز «قول»وندان دولایی قازاندیقدان سونرا بئله، سوسوب قالیر «مجسمه کیمی هاراسا دونوخوب!»

اؤیکو دئمه‌مک، باشقا اؤنمسیز اولایلار و دیتایللاری ایله آلت قاتدا سوزن مساله‌نی اؤرت‌باس ائدرک اوخوجونو «کشف» لذتینه ناییل ائدیر.

اوخوجونون ایتمه‌سی

رمضان کریم‌زاده یازدیغی «ایتمک» باشلیقلی اؤیکونون چؤزومو

اوخوجونون ایتمه‌سی / بیر اؤیکونون بیچیم و ایچَریک چؤزومو

 

شریف مردی

 

اؤزت / اولای هؤرگوسو

قاباغیمیزا قویولان اؤیکونون ایکی تمل آنلاتیسی وار (ایکی دوزن اوزره یازیلمیش آنلاتی کی یازار اوجوندان توتوب سونونا قدر گتیریر)؛ بو ایکی روایتین اؤزه‌تی بئله‌دیر:

ساواش میدانیندا یالقیز بیر عسگرین دونوزلار اویلاغی اولان اورماندا ایتمه‌سی، تنهالیغی و ساواشین اوزاقدان گلن/ گلمه‌ین سسی، آجلیق و دیری قالما ایسته‌یی. بونلار بیرینجی آنلاتینین اؤزه‌تی و اولای هؤرگوسودور. ایکینجی آنلاتینین اؤزه‌تی ایسه، عسگرین دونوزبالاسینین یئدیییندن سونرا دونوزبالاسینین آناسی اونون آردینا توشوب انتقام آلما ایسته‌یی. بو آرا مئتافوریک اولاراق عسگرین دونوزلانماسی اینسانلیق و حیوانلیق عالمینی بیر ائدیب، یازار آماجلادیغی قاورامی اؤیکونون بیتمه‌یی ایله یئرینه یئتیریر/ یئتیرمک ایسته‌ییر.

باشلانیش / آچیلیش

اؤیکونون آماجلادیغی قاورام اولدوقجا گؤزل و شوک دورومدا ایلک جومله‌ده خولاصه اولاراق گتیریلمیش؛ دئمک اولار ایلک جومله باشقا بوتون جومله‌لری قاپساماق ایسته‌ییر، یوخسا باشقا بوتون جومله‌لر ایلک جومله‌نین آردیندان اونو آچیقلاما آماجی ایله گلمیش: «هئچ ساواش سونا چاتماق ایسته‌میر.» جومله اؤزاؤزلویونده اولدوقجا ساده و سیرادان بیر جومله‌دیر البته، نه ایسه آردیندان گلن آنلاتیلار اونا اؤزللیک وئرمیش. آمما جومله یالنیز بئله یازیلمالی ایمیش؛ یانی باشقا جور یازیلسا ایدی بلکه اؤیکونون باشقا اوبیر جومله‌لری ایله هئچ آیریلماز و یالنیز سیرادان یازیلمیش بیر جومله ایدی.

«ساواش» مطلق اولاراق (اؤزللیک وئریلمه‌دن) آیریلیر و سونرا «سؤز/ پیام» اونا (ساواشا) یاپیشیر «سونا چاتماق ایسته‌میر». "ساواش هئچ سونا چاتماق ایسته‌میر" یازیلسایدی جومله‌نین هئچ اؤزللیگی اولماز و یالنیز بیر جور اؤیکویه و آنلاتی‌یا گیریش جومله اولوردو و «ساواش» همن عسگر ایچینده اولان ساواش اولوردو یالنیز. آنجاق سادالادیغیم کیمی ایلک جومله تام باغیمسیز (اؤیکودن دیشاری) بیر جومله اولموش و اؤزونو اؤیکونون بوتون جومله‌لرینده و روحوندا گؤسترمکده‌دیر.

ایکینجی جومله‌یه گلینجه، نه‌دن بیرینجی جومله‌نین ترسینه، ایکینجی جومله‌ده ساواشین «آخر گونلرینه» یئتیشمکدن سؤز آچیر؟ «هئچ ساواش سونا چاتماق ایسته‌میر. آخیر گون‌لرینه یئتیشن ساواشین، هردن پارتلاییش سسی گلیر.» اوچونجو جومله ایسه تام باشقا قونویا گیریر: «یئمه‌یه بیر شئی آختاریرام.» داغینیق و قارشیتلی بو جومله‌لر نه‌یه گؤسترگه‌دیر؟ اؤیکو نه‌دن بئله باشلانمیش؟

بیرینجی جومله‌نی داها قابارتماق اوچون و چلیشکی یاراداراق ایلک جومله ایله تام قاریشتلی جومله، ایکینجی جومله‌دیر: «آخیر گون‌لرینه یئتیشن ساواش». نه‌دن «هئچ ساواش سونا چاتماق ایسته‌میر؟» چونکو هر ساواش باشقا ساواشا باغلانیر و ساواش ساواش دوغور. «آخیر گون‌لرینه یئتیشن ساواش»ین ایچینده «یئمه‌یه بیر شئی آختاریر» و بو آختاریش باشقا ساواشا سبب اولور. اؤیکوده قاباق گئتدیکجه داها ساواش مطلق اولاراق اینسانلیق عالمینده ده محصور قالمیر.

ایلک اوچ جومله سالدیرغانلیقلا باشلانمیش، مینیمال‌دیر و اؤیکونو ایچَرن تئم‌لرین قایناغی. آنجاق بئله باشلانان ایلک پاراگرافین آردینا گلینجه بیر جور دوشوکلوک، تلَسمک، و فیکیرلشمه‌میش آردآردا گلن جومله‌لر (پاراگرافین اوزانماسی ایله) وار.

بیچیم (فورم)

ساواش اورمانا اوغراییب، اینسانلار (دوشمان یوخسا دوست؛ فرق ائتمز) دونوزلار جایناغینا باسقی ائدیب اونلاری هورکوتوب، سونرا دا دونوزلار ساواشدان قالان جنازه‌لره داراشیب. قورخو، قورخو تؤره‌دیب! ساواش ایچ ایچه گیریب بله‌شیب و قارماشیق دوروم‌دور ایندی. اولایلار و خیریم خیردا ریوایتلرله عسگر آجلیغینا چاره قیلیر؛ اوچورومدان و «بیر تیکه جان»دان سؤز ائدیلیر. عسگر اؤلوب یئییلیر.. دونوزلاشیر! آمما...

اوسته سادالادیغیم دوزن و اؤزت ییغجام شکیلده، یانی ایچَریک و فورم بیرلییینده ییغیشیب بیرله‌شیب بوتونلَشسه‌یدی سه، گؤزل و لذت وئریجی اؤیکویه شاهید اولوردوق. آنجاق آنلاتی بیچیمی بیربیرینه اویوشمایان و آیری توشموش روایتلرله آنلاتیلیر. بیچیم کسیم قیریق آنلاتی‌یا چئوریلیر و اؤزونده بیر بوتونلوک داشیمیر. ایکی آنلاتینی یازار کسرک بیربیریندن آییریب. حال بوکی عسگرین گئت گئده دونوزلاشماسی باشقا دونوز اونو تعقیب ائتمه‌سی ایله یاناشی‌دیر. هر شئی بیتیب توکه‌نندن سونرا آنادونوزون بالاسینی یوخ ائدن آدامین آردینا توشمک آنلاتیلیر!

آنلاتینین ایره‌لیله‌مسینده قارماقارشیقلیغا یول وئریر. بئله‌لیکله نه اوسته گتیردیییم ایلک جومله‌نین بوتونلشمَسینه (اؤیکونون باشاباشیندا) یاردیم ائده‌بیلیر نه ده اولایلارین هؤرگوسونو دوزنله آپارابیلیر. بو اوزدن بلکه اؤیکویه و آنلاتی‌یا یارارسیز و آرتیق جومله‌لر و اولایلار گتیریر.

آرادا هلی‌کوپتر اولایی و اونون پارتلاماسی، یالنیز عسگری اوچوروما چکمه‌یینه می یاردیم ائدیر یوخسا باشقا آماج می وار بونلارین دئمه‌یینده؟ اویسا قالابالیق و قارانلیق اورمان‌دا ایتن هرکس ایستر ایسته‌مز اوچوروما اوغرایابیلر!

سوی قونوسونا توخونماسی یوخسا اینانج و مذهب داواسی بیرجور ساواشا اؤزللیک وئرمه ایسته‌یی‌دیر، حال بوکی دونوز بالاسینی دیدیب یئمک و سونرا دونوزلاشماق اؤنجه‌کی اؤزللییه قارشی قاورام یارادیر. آچیقلادیغیم ایلک جومله ده بئله توخونمالارا آیغری‌دیر. بو اوزدن باشدان آشاغی بیر جور قارماقاریشیقلیق وار؛ ایستر ایچریک ایستر بیچیم‌ده.

دیل

دیل قونوسونا گلینجه آرادا یاریم‌یامالاقلیق وار. (باشاریسیزلیقدان دئییل بو!) آنجاق بوسؤزون دئمه‌یینه اؤزومو حاقلی بیلمیرم، چونکو متن‌دن شاهید گتیرمکله سؤزومو اثبات ائتمم گرک. بلکه دیقت‌سیزلیکدن اولموش بو شلخته‌لیک، آنجاق بیچیم (فورم) دوزن‌سیزلییی عجله و دیقت‌سیزلیک سؤزو دئییل هر حالدا.

سونوج

«رمضان کریم‌زاده» یازدیغی اؤیکو «ایتمک» باشلیغی ایله اؤزونده «ساواش قارشیتی» سؤزلر و قاوراملار داشییاراق، باشلانیشی گؤزل و اینجه‌لیکله تمل آنلاتینی گئنیشله‌دیب آنجاق آدینا اویغون آنلاتینین اوجونو ایتیریر و بیر جور قارماقارشیقلیغا یول وئریر اؤیکونون بوتونلویونده. یازار آماجلادیغی پیلانی دوز چیخارابیلمیر، یونتانمامیش بیر اؤیکو اولور سونوندا. دوغروسو «اؤیکو» ده دئیه‌بیلمرم بو یازییا و یالنیز «گؤزل اولابیلن اؤیکویه چالیشما» داها اویغون.

اشاره ائتدیییم «ایتمک» آنلاتی‌دا دئییل ده، اوخورکن اوخوجودا باش وئرسه ایدی نه گؤزل اولور و ائستئتیک ذوق وئرردی. آماجیم "اوخوجونون ایتمه‌سی"ندن ایتالییان گؤسترگه‌بیلیمچی و دوشونور "اومبئرتو ائکو"نون "آچیق یاپیت" باشلیقلی کیتابیندا اؤتوردویو «بلیرسیزلیک» قاورامی‌دیر.

مارسل پروست 9

«زامان ـ حقیقت ایلیشکیسللییی...» ایکینجی بؤلوم

1. ائپیستئمیک زاماندان فئنومئنولوژیک زامانا

قارماشیق بیر مفهومدور زامان. اونو تانیملامایا، بَتیمله‌مَیه، اؤزللیکلرینی سیرالامایا گیریشیغیمیز هر دورومدا، اونو ایچینده بولونوشوموزون وئردییی قیسیتلیقلا معلول ایک (باشاریسیزیق) ـ قالدی کی اونون ایچینده اولدوغوموزو ایفاده ائتمَمیز بیله، بلیرلی اؤن قبوللارین اورونودورـ. زیرا بیر شئیی تانیملاماق، "بیر شئیین، بیر دوشونجه یا دا قاورامین اؤزسل اؤزللیکلرینین، یوکلملرینین، نیتَلیک یا دا یؤنلرینین ایفاده ائدیلمه‌سی، بتیملَنمه‌سی ایشلَمی ایله بلیرلَنیر"[1]. بو آنلامدا بیر تانیم "آچیقجا آنلاشیلمامیش سؤزجوکلر ایچین، آچیق و سئچیک اولاراق آنلاشیلان باشقا سؤزجوکلرله چوخ آنلاملیلیغی، آنلام بلیرسیزلییینی، آنلاشیلمازلیغی و قارانلیقلیغی اورتادان قالدیرماغا یارار."[2] بو آچیلاردان زامانا ایلیشکین تانیم گوجلویونه دایر اؤنسل وارساییمیمیز داها دا قووتله‌نمکده‌دیر. زیرا زامانین اؤزسل نیتَلیک و یوکلَملرینی تانیتلایاجاق، اوندان باغیمسیز اولاراق اورتایا قویابیله‌جَییمیز نه آچیق و سئچیک بیر سؤزجوک واردیر، نه ده کاتئقوری.

اؤته یاندان گوجلویو آشابیلمک آدینا فلسفه تاریخینه قیساجا بیر گؤز آتماق فایدالیدیر. نیته‌کیم دوشونورلرین، زامان مفهومونو بیر یانا آتماق شؤیله دورسون، چئشیتلی سورون آلانلارینداکی ـ سؤزگلیمی ائپیستئمولوژی و اونتولوژی ـ عقل یوروتمه‌لرینه زامان مفهومونو داخیل ائتدیکلری گؤرولور. بو آچیدان داها سونرا بحث ائده‌جَییمیز "بیلگی/ حقیقت ـ زامان آغی" سورونسال باغلامیندا قاورامین سریمله‌نیشینی بسیطجه اله آلینیشیندان، داها قارماشیق فلسفی عقل یوروتمه‌لره قونو اولوشونا دک قابا خطلری ایله اورتایا قویماقدا، ـ یاخینلاشمالارین بنزرلیک و فرقلیلیقلرینی بلیرگینلَشدیره‌بیلمک باغلامیندا ـ یارار واردیر.

ان بسیط فلسفی قوللانما ایله زامان، دوغال وارلیق ـ آلانیندا تک بویوتلو بیر آخیشی ایفاده ائدرکن، تاریخسل ـ دولاییسی ایله بشری ـ وارلیق آنلامیندا اوچ بویوتلو نیتَلیک عرض ائدن بیر گؤرونومده‌دیر.[3] "کئچمیش، شمیدی و گلجک" کاتئقوریزاسیونونا دایانان بو گؤرونوم، اؤلچوله‌بیلر اولماسی ایله گونده‌لیک یاشامدا آنلام قازانماقدادیر. بو اؤلچوم دئتئرمینیستیک ایلیشکیلرین آنالیز ائدیلمَسی باغلامیندا اینسانین دیگر دویغوسو، اؤنجه‌دن گؤرمه، اؤنجه‌دن یؤنَتمه کیمی یئتیلَرینه خیدمت ائتمَسی باخیمیندان آنلاملیدیر. دیگر بیر ایفاده ایله زامانین بلیرلی اؤلچولره گؤره بؤلوملَنرک گونده‌لیک یاشامین دیلینه ترجومه ائدیلمه‌سی، "اولموشلار، اولانلار و اولاجاقلار" دونیاسینی دوزه‌نه باغلاماق آچیسیندان پراتیک بیر دیَر داشیماقدادیر. هایدگرین "قامو زامانی" آدینی وئردییی بو دوزن، اؤزتله دوغال وارلیقلارین بیر دیزی حالیندا سیرایا قویولماسینا ایشارت ائتمکده‌دیر.[4]

---

[1] Ahmet Cevizci, Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul, 1999, s.816.

[2] a.g.e., s.816. 

[3] Takiyettin Mengüşoğlu, Felsefeye Giriş, Remzi Kitabevi, 5. Basım, İstanbul, 1992, s.162.  

[4] Abdülkadir Çüçen, Heidegger’de Varlık ve Zaman, Asa Kitabevi, 2. Baskı, Bursa, 2000, s.62.  

مارسل پروست 8

زامان ـ حقیقت ایلیشکیسللییی سارمالیندا (حلزونی) پروستگیل (Proustien) دَنکلم: کاییپ زامانین ایزینده (بیرینجی بؤلوم)

Zaman-Hakikat İlişkiselliği Sarmalında Proustgil Denklem: Kayıp Zamanın İzinde

] معمای پروستی در حیطه‌ی رابطه‌ی حلزونی زمان ـ حقیقت: در جستجوی زمان از دست رفته [

Proustien Puzzle Around the Spiral of Time-Truth Relationality: In Search of Lost Time

فوندا چوبان (Funda ÇOBAN) (آکسارای اونیوئرسیته‌سی İİBF اولوسلارآراسی ایلیشکیلر بؤلومو اؤیره‌تیم اؤیه‌سی)

فلسفه و سوسیال بیلیملر درگیسی، 2015

اؤزت

مارسل پروست‌ون یئددی جیلدلیک اثری کاییپ زامانین ایزینده، ادبی دَیرینین یانیندا فلسفی دوشونوملره یئر آچماسی باخیمیندان دا اؤنملی بیر اثر اولاراق بللکلریمیزه قازینمیشدیر.

ایشته بو چالیشما، اثرین بلکمییینی (ستون فقرات) اولوشدوران قاوراملار (ایستملی و ایستمسیز بللک، گؤسترگه‌لر) و باخیش آچیلاری (کایب اولان زاماندان یاخالانان زامانا) اطرافیندا زامان ایله بیلگی/حقیقت آراسیندا وارساییلان ایلیشکیسللییی، "کئچمیش و گله‌جَیین هپ بیر شیمدیکی زامانا تقابل ائتدییی" ادعاسی چرچیوه‌سینده اینجه‌لَمکده، بو چرچیوه‌ده ده پروست‎ون اثرینی اؤزللیکله هایدگره عایید اولان زامان آنلاییشی پئرسپئکتیفینده ایرده‌لَمک‌ده‌دیر.

آچار سؤزجوکلر: پروست، زامان، بللک، هایدگر، بئرگسون

گیریش

مارسل پروست (1871ـ1922)، 15 ایللیک بیر چالیشمانین اورونو اولان یئددی جیلدلیک اثری کاییپ زامانین ایزینده‌نی آسم کیریزلَرینین و پسیکولوژیک سورونلارین ائشلیک ائتدییی بیر حایات حیکایه‌سینین کؤلگه‌سینده تاماملادیغیندا، "زاماندا حقیقت آراییشی" اوزرینه سیستئملی بیر یاخینلاشمانی دا یازدیغی قالین جیلدلره قازانمیش بولونوردو.

بئنیامینین "دیلین نیل’ی (dilin Nil’i)" اولاراق نیته‌لَندیردییی بو نئهیر روماندا[1]، 19جو یوز ایل آریستوکرات و بورژووالارینین گونده‌لیک یاشامیندان هؤرولموش تاریخسل مکاندا هر نه قدر عشق، قیسقانجلیق، صنعت، اردم، ائش‌جینسللیک کیمی اینسان یاشامینین ایلیشکیسللییینه دایر پک چوخ آلانین چارپیجی بیر اوسلوبلا آیری آیری ایرده‌لَندییینی (بحثه قویولماغینی) گؤرمک مومکونسه ده، توم بونلاری اصلینده زامانین دَییشیک گؤرونوملرینی بیر تظاهور، "حقیقت آراییشینین زامان ایچینه یاییلیمی" اولاراق اوخوماق مومکوندور. زیرا کاییپ زامانین ایزینده، کلمه‌لر، رنگلر و گؤرونتولرله اولوشدورولموش بیر دونیانین ایچَرییینی تشکیل ائدن سؤز قونوسو آلانلارین فرقلی زامان کیپلرینده، هر یئنی جیلدده عادتا یئنیدن و یئنیدن قورولموش حالیدیر. اؤرنه‌یین ایکینجی جیلدده (چیچک آچمیش گنج قیزلارین کؤلگه‌سینده) بؤیوک دویغو و آنلام یوکله‌نرک صفحه‌لر بویونجا تصویر ائدیلمیش اولان بیر "مکتوبلاشان ماجرا"، دؤردونجو جیلدده (سودوم و قومارا)، آرتیق کئچمیش زامانین بیر کیپی اولماقلا چوخ داها فرقلی آنلام و دویغو گؤرونوملرینه بورونمکده‌دیر. بو آنلامی ایله اثر سورکلی "ایتیریلن و یاخالانان زامان" دئفورماسیونویلا قورولموش بیر گرچکلیک دونیاسینا تقابل ائتمکدیر.

اثرین ایچَرییینی تشکیل ائدن بو تمل یاپی، زامان مفهومونون دئفورماسیونونون فلسفی آنلامداکی آچیلیملارینی ایرده‌لمک آچیسیندان زنگین بیر قایناق سونماقدادیر. نیته‌کیم الینیزده‌کی چالیشما، کاییپ زامانین ایزینده‌نی اساس آلاراق کئچمیش و گلجه‌یین هپ بیر شیمدییه قارشیلیق گلدییی ادعاسینی هایدگرین زامان مفهومونا باغلایاراق، فلسفی زامان قاوراییشی ایله حقیقت آراییشی آراسیندا بیر پارالئللیک بولوندوغونو دارتیشماغا آچماقدادیر. دیگر بیر ایفاده ایله متنین ایرده‌لنمه‌سی، هایدگرین زامان و وارلیقی بیربیرینین آییریشماز تاماملاییجیسی اولاراق گؤرمه‌سینه بنزر شکیلده زامانین و حقیقتین بیربیرینین اوزرینه قاپلانان مفهوملار اولدوغو یؤنونده‌کی ساوی دارتیشماق اوزره قونوملانماقدادیر.

یوخاریداکی آچیقلامالار ایشیغیندا، چالیشمانین مرکزینده قونولاجاق قاوراملار سئتی زامان مفهومو چرچیوه‌سینده "آنی، بللک و آلیشقانلیق"، حقیقت/بیلگی مفهومو چرچیوه‌سینده "گؤسترگه‌دیر". بئرگسون و هایدگر، پروستگیل (Proustien) اوخوما ایچینده دَیینیلَجک دوشونورلردیر. پروست‌ون اصلینده یاپیتینی تک بیر جیلد حالینده، پاراگرافسیز ایکی کولون حالینده باسیلماسینی ایسته‌مَسی[2]، ساموئل بئکئت‌ین پروست آدلی چالیشماسیندا بیلینجلی اولاراق پروست‌ون اوسلوبونا بنزر بیر شکیلده اوزون جومله‌لر قوللانماسی کیمی تئکنیک دئتایللارین داهی "آخیش حالینداکی زامان" مفهومو آچیسیندان آنلاملاری بیر یانا، چالیشما بؤیله‌سی تئکنیکلرین دوشونوم ایله نسنه‌سی آراسیندا قورابیله‌جَیی اولاناقلارا شرح دوشمه‌یی بیر گؤرَو بیلَرک[3] اوچ قیسما آیریلمیشدیر: بیرینجی بؤلومده زامانین نه‌لییینه دایر قیسا بیر فلسفه تاریخی یولچولوغو یاپیلدیقدان سونرا، بو یولچولوقدا پروست‌ون آلدیغی یئر اثریندن آلینتیلانان اؤرنک پارچالارلا ایشارَتله‌نَجکدیر. ایکینجی بؤلومده، پروست‌ون زامان آنلاییشینا کندینی گؤستردییی ساولانان بیلگی/حقیقت دولاییمی، هایدگر و بئرگسونون زامان قاوراییشلاری ایله بیرلیکده ایرده‌لَنَجکدیر. بو چرچیوه‌ده بو قاوراییشلارین پروست‌ون اثرینده‌کی تمل قاورام و گؤرولرله ایلینتیسی (ایلگی) آچیقلاناجاقدیر. اوچونجو و سون بؤلومه ایسه، پروستگیل دئنکلَمدن توره‌تیلن زامانلا ایلگیلی سونوجلار اثرین آخیشیندا یئر آلان پارچالار اعتباری ایله تثبیت ائدیله‌جکدیر.

بو آشامادا بلیرتمک گرکیر کی، بو چالیشما کاییپ زامانین ایزینده آدلی اثرین ادبی بیر چؤزومله‌مَسی یا دا پروست‌ون آنلام دونیاسینین دیتایللاری ایله آچیملانماسی دئییلدیر. زیرا بؤیله بیر آچیملاما، بو چالیشمانین آماجینی و حجمینی فاضلاسی ایله گئنیشلَده‌جکدیر. اؤته یاندان ایلگیلی لیتئراتور (متن) تاراماسی چرچیوه‌سینده اؤزللیکله تورکجه‌ده صنعتچی‌نین فلسفی و ادبی آنلامداکی زنگینلییینه یئترینجه پروجئکسیون توتولمامیش اولدوغونا دایر اولاشدیغیمیز گؤزلم، قیسیتلی قونوسو ایله داهی الینیزده‌کی چالیشمانین آکادمیک جامعه آچیسیندان گؤره‌جه قاتقیسینی ایملَمک‌ده‌دیر. یاپیلان دارتیشما اویارینجا واریلاجاق یئرینسه گونجل دوزلمده هم حقیقتین گؤره‌لیلییی (نسبیّت) اوزرینه پوست‌مدرن دارتیشمالارا گؤز قیرپماسی، هم ده ادبیاتین فلسفی آچیدان نه قدر زنگین بیر قایناق اولدوغونون آلتینی چیزمه‌سی بکلَنمکده‌دیر.

ماراقلی اولانلار مقاله‌نین اورژینالینی بوردان اوخویابیلرلر.

 

---

[1] Walter Benjamin, “Proust İmgesi”, Son Bakışta Aşk, Çev. Orhan Koçak, 4. Basım, Metis Yayınları, İstanbul, 2006, s.101.  

[2] a.g.e., s.103. 

[3] چالیشمانین ایلک حالی، بیلینج آخیشی تئکنیک ایله یازیلمیشدیر.

مارسل پروست 7

«پروست‌ون زامانا قارشی ظفری» بئشینجی و سون بؤلوم

سونوج

کاییپ زامانین ایزینده آلغیلارین اولوشدوردوغو بیر روماندیر. پروست کیتابینا سورکلی باشقا اؤگه‌لر (عنصرلار) اکلر، اولایلارا یئنی کاراکترلر اکلر. بو تکنیکینده باشاریلی اولماسی اونون آیرینتیلاری یاخالایان بیر یازار اولماسینا و بونو توتقو ایله اویغولاما چابالارینا باغلانابیلیر. ائوره‌نین اوچ بویوتوندان فرقلی اولاراق باشقا بویوتلاری دا بولونور کی زامان دئدیییمیز قاورام بونلار آراسیندا ان اؤنملیسیدیر. آلغیلاریمیز یالنیزجا اوچ بویوتا و زامانا باغلی دئییلدیر. حافظه‌میز بیرچوخ پارچایا آیریلمیشدیر. داها آز قوللانیلان، اینسانین قارشیسینا داها آز چیخان پارچالار، بئینیمیزین اوجرا بیر کؤشه‌سینده قالان ساده‌جه خیاللاریمیزین پوسو ایله گؤره‌بیله‌جَییمیز خاطیره‌لری اورتایا چیخاریر. داد و قوخو بیر چای فینجانیندان بیر کندی دیشاری چیخارابیلیر. آلیشقانلیغیمیز دا بو دوروم قارشیسیندا بیر شئی یاپاماز؛ چونکو دادیلمیش گرچکین یئنیدن اورتایا چیخاریلماسیدیر، بو. پروست آلغی ضعیف‌لیغینی قوللانیر، اینسانین و فیزیکسل اولاراق عینی ایره‌لیله‌ین آمما ذهن‌لر اوزرینده فرقلی اتکیسی اولان زامانین دا یاردیمی ایله آنلاتیچی اوزریندن یئنی دونیالار یاراتماغا داوام ائدر.

زامان، نئچه آنین یان یانا گلمه‌سی ایله اولوشان هپ دورغون هپ اطرافی ایله ایلگیلَنن بیر قاورامدیر. کاییپ زامانین ایزینده دؤنگوسللیک، دَییشیم، سورکلی آخان ایرماق کیمی دایما یئنیلَنمه، بیرئیین بیلینجینه گؤره فرقلیلیق گؤسترن "زامان"ین اثریدیر. رومان، بیلینجین زامان یانیلغیسی سؤز قونوسو اولدوغوندا نه‌لر یاپابیله‌جَیینین ده بیر گؤسترگه‌سیدیر. زامانین ائشسیز دئوینیمی ایچَریسینده اینسانی اینجه‌لَین بیر یاپیتدیر. مدرن ادبیات‌دا مکان قدر اؤنمسَنن زامان آنلاییشی و آلغیسی پروست‌ون کاییپ زامانین ایزینده سئریسیندن سونرا دَییشیمَیه باشلامیشدیر. بو رومان سئریسی قورغونون مکانین سیلیک و پوسلو بویوندوروغوندان قوتولماغا ان چوخ یاخینلاشدیغی ادبی متن‌دیر. آلغیلارین و آلیشقانلیقلارین بیر مادلئن‌له نه‌لر یارادابیله‌جَیینین گؤستریلدییی بو رومان مدرن چاغلارین ادبی آنلاییشینی اؤنملی اؤلچولرده دَییشدیرمیش و اثرینی تاماملایامادان اؤلمکدن قورخان، زامانلا آمانسیز بیر ساواش ایچَریسینه گیرن، مارسل پروست‌ون آدینی و وارلیغینی اؤلومسوزلَشدیردییی کیتابی اولموشدور. بو رومان بیزه زامانین و اونون دَییشیمی ایله اینسان وارلیغینین دؤنگوسللییینی، زامان فلسفه‌سینین ادبیات ایچینده‌کی یئرینی، نئجه بیر رومان یارادیلاجاغینی و اؤلومسوزلویه اولاشمیش مارسل پروست‌ون زامانا قارشی ظفرینی گؤستریر.

تورک ادبیاتیندا احمد حامدی تانپینار، اوغوز آتای اولماق اوزَره پک چوخ یازاری ائتکیلَین مارسل پروست‌ون کاییپ زامانین ایزینده سئریسی زامان آنلاییشی، مکان و زامان ایلیشکیسینه گتیردییی یئنی یاخینلاشمالارلا وارلیغینی حیس ائتمه‌یه داوام ائدن اؤنملی بیر اثردیر.

مارسل پروست 6

«پروست‌ون زامانا قارشی ظفری» دؤردونجو بؤلوم

زامان و زامان آنلاییشینی ائتکیلَین فاکتؤرلر

سوان‌لارین طرفی‌نین ایلک جومله‌سی «اوزون زامان گئجه‌لری ائرکن یاتدیم»دیر.[1] بو جومله‌دن سونرا یوخونون آلیشقانلیق و زامان آلغیسی اوزرینده‌کی ائتکیسینی آنلاتان صفحه‌لر واردیر. زامان کوزمیک و سایکولوژیک آنلامدا تک بویوتلو اولماقدان یوخو حالیندا ایکن چیخار. یوخونون یاپیسی کیمی تک بویوتلو بیر زامان آلغیسیندان قوتولور و دورغون آنلارین اولوشتوردوغو آنیمسامالار، رومان قورغوسوندا ایلرلَمَیه ساغلار: «بو فیریل فیریل دؤنن، قاریشیق خاطیرالار ان فاضلا بیرکاچ ثانیه سورردی دایما؛ چوغونلوقلا، بولوندوغوم یئر قونوسونداکی قیسا ترددودوم سیراسیندا، قاچان آتی ایزلرکن، کینئتوسکوپون بیزه گؤستردییی، بیربیرینی ایزلَین پوزیسیونلاری تک تک آییراماییشیمیز کیمی، بو چئشیتلییی اولوشتوران چئشیتلی تخمینلری بیربیریندن آییرامازدیم.»[2] کینئتوسکوپون یاراتدیغی گؤرونتولرله پروست آنلاتیسینین یاراتدیغی گؤرونتولر بیربیرینه بنزر. چایا باتیریلان مادلئن و یا آنلاتیچینین ننه‌سینی (بابا آنا) خاطیرلادان قراند هوتئل‌ده‌کی (Grand-Hotel) اوتاق، کسیکلی زامان کرونولوژیسینین اولایی یاراتیشینا اؤرنک‌دیر. آنلاتیچی‌نین حایاتینداکی دَییشیکلیکلری خاطیرلاییشی آنا کاراکتر ده داخیل هرکسی ائتکیلر، اولایلارین زامانا باغلی اولاراق دَییشیمینی اورتایا قویار. بالبئک‌ده‌کی (Balbec) اودانین ایکی آیری زیارتده ایکی فرقلی دویغونو یاراتماسی، مکانین زامانا باغلی دؤنگوسللییینه ایری بیر اؤرنکدیر. کاراکترلر زامانین هر آشاماسیندا فرقلی حاللارا و زامانین ایشله‌ییشی سایه‌سینده اورتایا چیخار. زامانین ایشله‌ییشی، کاراکترلری زامان کرونولوژیسی ایچینده‌کی هر آشامانی آیری آیری ائتکیلَین وارلیقلارا دؤنوشدورور. آنجاق بو وارلیقلار هر بیر آنین آرخاسیندا، باشقا بیر آندان داها فاضلا و یا آز یاشانمیشلیق اولدوغو ایچین دویغوسال بوتونلویو، دوشونجه‌لری و آلغیلاری فرقلی اولان وارلیقلاردیر.

زامانین دیزیلیمی و ایره‌لیلَییشی اوزرینده دَییشیکلیکلر یاپماق و رومانی زامانین آخیشی اوزریندن یاراتماق کاییپ زامانین ایزینده‌ده تعقیب ائدیلن آنا یولدور. کاییپ زامانین ایزینده‌نین سون جیلدینده آنلاتیچی‌نین قارشیسینا زامان و مکانین دَییشیمی، کاراکترلرین دویغولاری قارشیسینداکی یئنیلگیسی چیخار. ایلک جیلدده آنلاتیلان سوان‌لارین طرفی و قورمانتئس طرفی ژیلبرت و سن لونون (Saint-Loup) ائولیلییی ایله بیرله‌شیر. زامان و مکان ایکی طرفین بیر آرایا گلیشی ایله؛ حافظه‌نین، آلیشقانلیغین دَییشدیریلمه‌سی ایله یئنیلگی‌یه اوغراتیلیر. سون جیلدده رومان بویونجا بَتیملَنن چوخو کاراکتر و زامانین آخیشی ایچَریسینده‌کی آنلاردان اولوشان بوتون ایلیشکیلر، بوتون قورغولار محشر یئرینده‌کی کیمی بیر آرایا گلیر. آنلاتیچینین رومانینی یازماغا باشلاماسی، ان آزیندان قرار وئریب کئچمیشی قلبینده، عقلینده توتابیلمه‌سینین تک یولونون یازماق اولدوغونو آنلاماسی، پروست‌ون رومان آنلاییشی اوزرینه ایپ‌اوجولاری وئریر. آنلاتیچی، گؤسترگه‌لرین اورتایا قویدوغو، یاراتدیغی دونیانی و زامان سورونسالینی چؤزمه‌سی گرکدییینی آنلار و رومان یارادابیلمک ایچین کاراکترلری زامانین آخیشی ایچَریسینده، بو دَییشیم، بو دورغون آنلار کومه‌سی (سالخیم/ خوشه) ایچَریسینده اله آلماق گرکدییینه قرار وئریر. بیر باخیما یازاراق اؤلومو انگللَمه‌یه چالیشیر. مارسل پروست‌ون خیدمتکاریCéleste Albaret ایله یاپیلان رؤپورتاژلاردا پروست‌ون اؤلومدن سورکلی قورخدوغو، رومانینی بیتیره‌بیلمزسه هر شئیین بوشا گئده‌جَیینی دوشوندویو و الینی چابوک توتماسی گرکدییی قونوسوندا اؤزونه باسقی یاپدیغی بیلینمکده‌دیر.[3]

آنلاتینین اوزون بیر زامان آرالیغینا یاییلماسی، آنلاتیچینین اوشاقلیغیندان باشلایاراق یاشلیلیغینا قدر داوام ائتمه‌سی رومانین قورغو و اولای یوکونو آرتیریر. روماندا اونلارجا ائوه گیریلیر، اینسانلا دانیشیرلار. آنجاق بو قارماشیق کیمی گؤرونن یاپی زامانلا بیر بوتون اولوشتورور. بیربیری ایله باغلانتیلی، بیربیرینی تاماملایان، قورغوسال بوتونلویو اولان بیر آنلاتی اولوشدورور. پروست زامان زامان اولوشان قوپوقلوقلاری ایره‌لی داشیمالار، رومان زامانینداکی هرهانکی بیر آندان داها دوراغان یا دا اولای یوکو داها آز اولان باشقا بیر "آن"ـا دؤنوشلر یاپاراق گیدَریر (آرادان قالدیریر). بوتون کاراکترلری، اولایلاری و "حاللار"ی رومانین سون قیسملاریندا بیر آرایا گتیریب گئری دؤنوشلرله ایپ‌اوج‌لارینی وئردییی، یاواش یاواش اورتایا قویدوغو، کاییپ زامانی گؤزلر اؤنونه سریر. بو یاخلاشیمین گؤزل اؤرنکلریندن بیری قورمانتئس طرفی ایله سوانلارین طرفینین بیرلَشمه‌سی، بو بیرلشمه‌نین کاراکترلر آراجلاری ایله یاپیلماسیدیر. Mme Verdurin ین بیر قورمانتئسا دؤنوشمه‌سی ده کاراکتر دئوینیمینه اؤرنک تشکیل ائده‌بیلیر. 500 دن آرتیق کاراکتر، پروست‌ون بیر آدلار «قورام»ی یاراتماسی سایه‌سینده اورتایا چیخمیشدیر. بارت، بوتون بو آدلاندیرمالاری، اؤزل آدلار دیزگیسینین اولوشتورماسینی رومانین اؤنملی بیر پارچاسی ساییر. کاراکترلرین گرچک حایاتدا اسینله‌نیلرک (الهام آلاراق) یارادیلدیغی دوشونجه‌سی دوغرو و کئچرلی اولابیلیر؛ آنجاق گرچک حایاتداکی حاللاری دیققت آلینمادان رومانداکی زامانین دَییشیمینه آیاق اویدوراراق یاشارلار. رومانین سونلاریندا گؤرولن Mme Verdurin ایلک جیلدده قارشیلاشیلان Mme Verdurin  دئییلدیر. دیگر کاراکترلر کیمی کؤکلری ایله ایلیشکیسی داوام ائتسه ده رومانین سونوندا باشقا بیر اینسان اولور و زامان دا سوسیئتده (توپلومدا) بولونماق ایستَین سنوب (snop) حالیندن Guermantes Prensesiـنه دؤنوشدورور.

مارسل پروست‌ون کاییپ زامانین ایزینده‌دن اؤنجه‌کی آنلاتیلارینا باخیلیرسا ـ سنت بویا قارشی یاپیتینداکی کیمی، بوتون متن‌لرینین قیسا، پارچالی آمما اورتاق بیر قاورامی، اولگویو دیله گتیرمَیه چالیشدیغی گؤروله‌بیلیر. اؤنجه‌کی بوتون آنلاتیلار کاییپ زامانین ایزینده‌نین گله‌جَیینه داییر بیر ایشارت کیمی‌دیر. پروست‌ون بؤیوک اثری نه ساده‌جه بیر عشق رومانی‌دیر، نه دئنه‌مه طرزینده یازیلمیش بیر ادبی متن‌دیر. یاپیت ایچَرییینده بوتون ادبی آنلاتیلارین اؤزللیکلرینی داشیر و هامیسینی آیری بیر اوستالیقلا ساخلار. هم عشق رومانی، تراژیک بیر رومان، هم الَشتیرل بیر متن، اوتوبیوقرافی، هم ده بیر دئنمه کیتابیدیر. رومانداکی "من" دیلی قارماشیق اولایلاردان اؤرولو یاپینی چؤزومله‌مک ایچین اویغون بیر دیلدیر. من دیلی رومانین ایچَریسینده‌کی اوتوبیوقرافیک عنصرلاری آنلاماغا دا یاردیمچی اولور. زامانین دیزیلیمی اوزرینده اوینانیرکن، رومانین چئشیتلی بؤلوملرینده آنلاتیچی‌دان اوزاقلاشیلیر و دئوینیم (حرکت) ایچَریسینده‌کی دیگر کاراکترلرین یانیندا زامانین آخیشی سئیر ائدیلیر. سوان‌ین ماجرالارینین آنلاتیلدیغی صفحه‌لرده اولدوغو کیمی آنلاتیچینین آنا اولایدان اوزاق بیر یئرده رول آلدیغی دا گؤرونور.

روماندا ادبیات تاریخینده یئر ائدینمیش اؤزللیکله بالزاک‌ین اینسانلیق کومئدیاسی‌ندا دا قوللانیلان بیر تئکنیک ده قوللانیلیر. پروست یاپیتیندا رومان کاراکترلرینه بیر سورکلیلیک قاتار و بالزاک‌ین هر رومانیندا عینی کاراکترلری قوللانماسینی کیمی او دا رومانین باشیندان سونونا قدر عینی کاراکترلری قوللاناراق بیر دؤنگوسللیک یاتیر. پروست‌ون سئچیمی دَییشن دوروملارین، قوشوللارین آنلاتیچی و اوخور طرفیندن تعقیب ائده‌بیلمه‌سینی ده ساغلار. بعضی کاراکترلر کیملیک دَییشدیریرلر و اصلینده بو دَییشیم آنلاتیچی‌نین باخیشی ایله پارالئللیک گؤستریر. آنلاتیچی‌نین اطرافینداکی آخیشا باخیشی، او کارکترلرین ده گرچکده اولمادیغی شکیللره بورونمه‌سینی ساغلار. بو تئکنیک، پروست‌ون کاراکترلرین زامان ایچَریسینده اینجه‌لَنمه‌سی گرکدییینه دایر گؤروشو گؤز اؤنونه آلینیرسا، کیتابدا قوللانیلان اصلی اوسلوب و تئکنیک عنصرلاریندان بیری حالینا گلیر.

---

[1] Marcell, Proust, (Çev: Roza Hakmen) Kayıp Zamanın İzinde: Swann'ların Tarafı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999 s.5 

[2] Roland Barthes, ‘Roman Metninin Kıvama Geliş’i Kitaplık Dergisi Mart 2008 Sayı: 114, s.116 

[3] Mehmet Rifat, Marcel Proust: Yazma Eyleminin Serüveni ya da Bir Roman Yaratmak, Kitaplık Dergisi Mart 2008 Sayı: 114, s.109 

مارسل پروست 5

«پروست‌ون زامانا قارشی ظفری» اوچونجو بؤلوم

قورغو، یازما، کارکتر و اثر

پروست‌ون رومانی قورغولاییش بیچیمینی آنلایابیلمک ایچین اونو رومانا باخیشینی دیله گتیردییی سنت بویا قارشی آدلی یاپیتینی اینجه‌لَمک گرکیر: «پروستا گؤره بیر یاپیت حاققیندا بیزه ان ایی بیلگینی یئنه یاپیتین اؤزو وئریر. صنعت‌چینین اؤزونو اورتایا چیخاراجاق اولان دا اونون کیشیلییی دئییل یالنیزجا یاپیتدیر. چونکو پروست آچیسیندان «بیر کیتاب آلیشقانلیقلاریمیزدا و توپلو یاشاما حالیندا گؤرولن قصورلاریمیزدا اورتایا قویدوغوموز «منلیک»دن فرقلی بیر من‌لییین اؤرونودور. بو «منلیک»ی ایسته‌ییرسک، بونو آنجاق او من‌لییی ایچیمیزده یئنیدن یاراتماغا چالیشاراق باشارابیلریک[1].» آنلاتان، بتیمله‌ین و اورتایا قویان اصلی عنصر یاپیتدیر. پروست‌ون رومان و یازما اوزرینه دوشوندوکلری ایله زامان حاققیندا گؤروشلری بنزه‌شیر. کیتابین اوخورون نظرینده تکرار یاراتیلماسی گرَکدییی کیمی زامان دا یئددی جیلدلیک سئرینین ایچَریسینده بوکولور، پارچالار آیریلیر و تکرار یاراتیلیر. بو یاراتیم کاراکترلرین هامیسینی گرچک حایاتدا اولدوقلاریندان فرقلی نقطه‌لره داشیر، روما بویونجا رومانین "شیمدی"سینده گئری دؤنوشلر یاشانیر و اولایلار بوکولن بو زامانین یاراتدیغی ائتکیلره گؤره شکیل‌لَنیر. یاخلاشیق 500 کاراکتر یاراتان پروست، بو کاراکترلرین بؤیوک بیر قیسمینی رومانین بوتونلویونده اویغون بیر بیچیمده یئرلَشدیررک ایشچیلییینی زنگینلَشدیریر.

فرقلی ایکی آن بیربیری ایله ائش‌دَیر و یا بنزر اولماز؛ زامانین ایکی‌یه آیریلمیش وارلیغی، فیزیکسل آنلامداکی کیمی ـ اینسان بیلینجینین سیخ سیخ قارشیلاشدیغی کیمی ـ چئشیتلی خیزلاردا و شکیللرده وار اولابیلیر. زامان، استاتیک و ثابیت دوروملارین سورکلی دَییشیمینی ساغلایان بیر دونیا یاراتیر و پروست‌ون بوتون کاراکترلری، هر بیر آنینین دَییشمزلییی، اولایلارین گتیردییی بؤیوک دَییشمَلرله، سئرینین بیرینجیسیندن اعتبارن یاراتیلان یئنی دونیانین ایچینده تیپلردن فرقلیلشمه‌یه باشلاییب ـ پروست‌ون یاشادیغی دونیادان فرقلی اولاراق ـ «یاراتدیغی» دونیایا دؤنوشورلر. زامانین گتیردییی آلیشقانلیق دا بو کاراکترلرله بیرلیکده دونیایا آلیشیر و اوخورا دَییشن یئنی دونیانی حیس ائتدیریر.

---

[1] Mehmet Rifat, Marcel Proust: Yazma Eyleminin Serüveni ya da Bir Roman Yaratmak, Kitaplık Dergisi Mart 2008 Sayı: 114, s.104-112  

مارسل پروست 4

«پروست‌ون زامانا قارشی ظفری» ایکینجی بؤلوم

«... اثریمی تاماملایاجاق واخت بولابیلیرسم، هر شئیدن اؤنجه اینسانلاری بیرر خلقت غریبه‌سینه بنزتمه باهاسینا دا اولسا، مکاندا قاپلادیقلاری قیسیتلی یئره قارشیلیق اولاراق تصویر ائده‌جکدیم کسینلیکله، چونکو اینسانلار، ایللره دالمیش دئولر میثالی، یاشامیش اولدوقلاری، سایسیز گوندن اولوشان، بیربیرلریندن اوزاق دؤنملرین هامیسینا عینی آندا دَیَرلر.»

مارسل پروست

گیریش

یاشامین ائورندکی بوتون زامان و مکان ایلیشکیسینین آنلاردان گلیشی و ائورَنین بو آنلار اوزریندن گئدیلرک زامان تملینده یاراتیمی، زامان ایله مکانین بیربیرلری ایله باغلانتیلی و بیربیرینه محتاج اولاراق سونسوزا قدر وار اولوب اولمایاجاغینا داییر گؤروشلر، دوغاسینا اویغون ایچکینلیکده اؤزگون و جوابسیز سورولاری دا برابرینده داشییان، باغیمسیز بیر دیسیپلین اولوشدورموشدور: زامان و مکان فلسفه‌سی.

فلسفه‌ده‌کی زامان و مکان قاوراملاری، ـ یاراتیلان بیر رومان ان سویوت حالی ایله بیله بو قاوراملار اوزرینه قورولو اولاجاغیندان ـ ادبیات ایچَریسینده قورغونون گوجو ایله داها سوموت بیر آنلاییشلا یئرینی آلمیش و کلاسیک یاپیتلارین اولوشومونا اؤنجولوک ائتمیشدیر. ایتکین زامانین ایزینده چایا باتیریلان بیر مادلئنین تکرار شکیللَندییی بیر دونیادا کئچن و مکان قارشیسیندا زامانین اوستونلویو اوزرینه قورغولانمیشدیر. اون دؤرد ایلده تاماملانان یئددی جیلدلیک رومان، ایلک جومله‌سیندن سون جومله‌سینه قدر زامان ایچَریسینده سینیرسیز بیر یئر قاپلایاراق چوخ کاراکترلری بیر یاپی و قورغو اوزرینه قورولموشدور. پروست، اوزون زامان دیلیملری ایله بیربیریندن اوزاقلاشان کاراکترلری، مکانلاری تک بیر آن ایچَریسینده بیربیرینه باغلایاجاق رومان کرونولوژیسینده یئنی بیر آنلاییش و تکنیک اولوشدورموشدور.

ایلک و سون جیلدینی اؤنجه تماملایاراق یازما ائیله‌مینی ده بیر قورغو اویونونا دؤنوشتورن پروست‌ون رومانین ایلک جیلدینده آنلاتیچی اولاراق تانیناجاق ـ یالنیزجا بیرنئچه یئرده مارسل پروست اولاراق چاغیریلان ـ کاراکتری، بیر مادلئنی چایا باتیریر، مادلئنین دادیندا «کئچمیش»ینی یاخالار و کیتابین داوامینی زامانین دؤنگوسَللییی و کاراکتئرلرین زامان ایچینده‌کی واراولوش ایله کئچر. پروست کتابینی یازماغا باشلامادان اؤنجه بو بؤیوک یاپیتین قارالامالارینی یاپار. بونلار آراسیندا اؤنه چیخار متن Contre Sainte-Beuve (سنت بویا قارشی) اؤز ادبیات و رومان آنلاییشینی دونیایا سوندوغو «دئنَمه ـ رومان» طرزینده‌کی کیتابدیر آنجاق کیتابی باستیراجاق یایینچی تاپمایان پروست چالیشماسینی بوراخیب 1909 ایلینده کسینتیسیز بیر چابا ایله بؤیوک یاپیتینا باشلار.

ماسل پروست 3

مارسل پروست و اونون رومانینا حصر اولونموش سیرا پوستلاردا (اوچونجو پوست) دوکتور  Haluk Öner  یازدیغی پروست‌ون زامانا قارشی ظفری: ایتمیش زامانین ایزینده باشلیقلی مقاله‌نین گتیرمه‌یینی داها اویغون گؤردویوم اوچون، آردیجیل اولاراق مقاله‌نی نئچه بؤلومده کؤچورمه قرارینا گلدیم. مقاله 2014 ایلینده آکادمیک سوسیال آراشتیرمالار درگیسی‌نین ایکینجی ایل، ایکینجی سایی، (صص. 183ـ188) یاییملانمیشدیر.

 

 

پروست‌ون زامانا قارشی ظفری: ایتمیش زامانین ایزینده

هالوک اؤنر

اؤزت

فرانسیز و دونیا ادبیاتینین ان اؤنملی اوسلوب یازارلاریندان بیری اولان مارسل پروست، اون دؤرد ایللیک امه‌یینین اورونو اولان ایتمیش زامان ایزینده سریسینده یوزلرجه کاراکترین یاشامینی زامانین کوزمیک و پسیکولوژیک آلغیسیندان یولا چیخاراق قورغولار. پروست بوتون یاشاملاری زامان و مکان ایلیشکیسینین آنلاردان مئیدانا گلدییی دوشونجه‌سیندن حرکتله آنلاتیر و یازما ائیله‌مینین اؤزونو ده رومان قورغوسونون بیر پارچاسی حالینه دؤنوشتورور.

یئددی جیلدلیک رومان سئریسینده بئش یوزه یاخین کاراکترین یاشامینی اوزون بیر زامان دیلیمینده بیربیری ایله باغینتیلی بیر قورغویلا یازان پروست، بو قدر اوزون بیر آنلاتیدا دوغابیله‌جک بوشلوقلاری من دیلینی قوللاناراق، آنلاری بیرلَشتیررک، کاراکترلری دؤنگوسل بیر قورغویلا یاشاتاراق و زامان آلقیسینی گئنیشلَترک ساغلامیشدیر.

بو مقاله مارسل پروست‌ون ایتمیش زامانین ایزینده آدلی نئهیر رومانلارینین باشدا زامان آلقیسی اولماق اوزَره یاپی و ایچرییی اوزرینده دورماقدادیر. رومان قورغوسوندا زامان آلقیسینین ان آز مکان قدر اؤنمسه‌نمَسی گرکدییینین و بو آلقینین بیر کلاسیک یاپیتدا نه قدر گنیشله‌تیله‌بیلَجَیینین حتی اَییلیب بوکوله‌بیلَجَیینین ده آلتی چیزیله‌جکدیر.

آچار کلمه‌لر: مارسل پروست، زامان، قورغو، مکان، ایتمیش زامانین ایزینده

ماراقلی اولانلار مقاله‌نین اورژینالینی بوردان اوخویابیلرلر.