ادبی دیلیمیز نجور اولمالی‌دیر؟ / ایکینجی بؤلوم / غفور امامی‌زاده خیاوی
اصلی مساله بو دئییل کی میللتیمیزین ادبیاتچی‌لارین دیلینده دانیشماغینی (البته بونا ایمکانیمیز دا یوخدور) و یا ادبیاتچی‌لاریمیزین میللتین دیلینده یازماغینی (بو دا دوغرو بیر ایش دئییل، چونکو بو خالق، اون ایل‌لر بویودور دیلینین اصیل اؤزه‌ییندن اوزاق دوشوبدور)، انتزاعی بیر مساله کیمی کاغیذ اوستونه گتیریب حل ائدک. اصلی مساله، یازارلاریمیزین ایندیکی دورومدا (بلی، ایندیکی، دیلیمیزین اوخونماماسی و حاکمیتین سیخما بوغماسی آلتیندا) خالقی اؤز اثرلرینه جلب ائتمه‌لری و چئشیدلی یول‌لارلا اونلاری اؤز دیل‌لرینه یؤنلتمه‌لری مساله‌سی‌دیر. بو، ایندیکی دورومدا، اونلارین ان باشدا گلن مسؤلیت‌لریندن بیری‌دیر.
یازارلاریمیز آیین شایین بیر گوشه‌ده لم وئریب، سیاسی فعال‌لاریمیزین دیل قونوسونداکی چالیشمالارینین سونوجا چاتماسینی، اؤنجه دیلیمیزین رسمی اولماسینی، سونرا دا اؤزلرینین دَبدبه ایله عرصه‌یه تشریف گتیرمه‌لرینی گوددوکلری خیالی فضالاردا، تاریخی وظیفه‌لرینی اونوتموش اولور‌لار. اونلار نجور اولورسا اولسون، بو دیلی خالقین ایچینه آپارمالی‌دیرلار و بو یول‌دا همشه اؤن سیرالاردا اولمالی‌دیرلار.
یازارلاریمیز "بیز ایسته‌سک ده ایسته‌مه‌سک ده خالق بیزیم یازی‌لاریمیزی اوخومایاجاق" کیمی سؤزلرله انفعالا یؤنلمیش اولدوقلاریندان باشقا هئچ نه‌یی ثابیت ائده‌نمزلر. بیر یازار اولاراق یاشادیغیمز بو چاخناشیقلی دورومدان چیخماق اوچون شخصی چؤزوم یول‌لاریمیز اولمالی‌دیر. هره‌میز دیلیمیزین میللتین ایچینده چیچک‌لنمه‌سینده‌کی وظیفه‌میزی یئرینه چاتدیرمالی‌ییق. ادبیاتچی‌لاریمیز سیاسی و اجتماعی مساله‌لردن بونجا گئری چکیلمه‌مه‌لی‌دیرلر.
۳- قادیر‌بی یازیب: تنظیمات دؤورونده ده ساده یازمایان گوجلو و سئویلن یازارلار وار ایدی تورکییه‌ده.
اونوتمامالی‌ییق کی تورکییه‌ده رسمی و ادبی دیل همشه تورکجه اولوبدور. یازارلار آراسیندا اوزه چیخان سبک فرقلی‌لییی ده طبیعی بیر پروسه‌دیر، بونو هر کس رسمیته تانیمالی‌دیر؛ آنجاق اوزاغا قاچمایاق، اؤز باکی‌میزدا فیوضیات‌چی‌لار گؤزوموز اؤنونده‌دیرلر. اونلارین خالق ایچینده‌کی تاثیرلری هئچ واخت ملانصرالدین‌چی‌لر ایله قیاس ائدیله‌بیلمز. تنظیمات دؤورونده ده یازارلار عمومیت‌ده خالق دیلینده یازیبلار. بو ساحه‌ده سؤزوموزو اثبات ائده‌جک چوخ ماتریال‌لار وار. ولی اونلارین دورومو بیزیمله فرقلی‌دیر، چونکو اوردا رسمی اورقان‌لار دا تورکجه ایدی.
یازیب: روسجا سوزجوک‌لر اؤنجه یازارلارین، اوردان دا خالقین دیلینه کئچیب‌دیر.
حالبوکی زامان بویو، بو پروسه کاملا ترسینه اوز وئریب. آذربایجان خالقی اؤنجه تلویزیوندان، رادیودان، رسمی ایداره‌لردن، مدرسه‌لردن روسجانی اؤیره‌ندیلر، و یازارلار دا ائله بورالاردان اؤیره‌ندیکلری کلمه‌لری میللت بیلیر دئیه، اؤز یازیلاریندا گتیردیلر.
قادیر به‌یین بو ایددیعاسینین ایکی قاچیلماز سونوجو اولابیر:
بیرینجی‌سی: آذربایجان یازارلاری بو کلمه‌لری دیلیمیزه سوخماقلا بؤیوک خیانت ائله‌ییبلر میللتیمیزه. چونکو خالق بونلاری بیلمزکن، یازارلارین بو کلمه‌لری یازیلاریندا گتیرمه‌لرینین هئچ بیر منطیقلی توجیهی اولابیلمزدی.
ایکینجیسی: آذربایجان میللتی بؤیوک مقیاس‌دا موطالیعه اهلی‌دیر. چونکو تکجه فقط بو فرض‌له دیر کی، قادیر به‌یین ایددیعا ائله‌دییی کیمی، آذربایجان خالقی‌نین یازارلاریندان آلدیغی، دیل قونوسونداکی بؤیوک مقیاسلی بو تاثیره بیر معنا تاپماق اولور. حالبوکی آمارلار بونون تام ترسینی گؤستریر. بیزیم میللت چوخ موطالیعه اهلی دئییل.
بو منطق بونا اوخشاییر کی دئیه‌ک، بوتای آذربایجاندا، فارس و عرب کلمه‌لرینی، بیزیم میللت رسمی مئدیالار دان و توپلومدان دئییل ده یازارلاریمیزین یازی‌لاریندان گوتوروب‌لر. اگر بیزیم یازارلاریمیز، بو قدر تاثیر گوجونه مالیک اولسایدیلار، ایندییه‌جن بو ساحه‌ده بو قده‌ر موشکولوموز اولمازدی.
کئچن یازیمداکی سؤزومو گئنه بوردا تیکرارلاییرام: هم تورکییه‌ده هم ده آذربایجانداکی یازارلار، عموم خالق دیلینده یازیبلار و اؤزلرینی خالقدان آییرماییب‌لار. آنجاق بو تای آذربایجاندا ادبی دیلمیزله دانیشیق دیلیمیزین فاصیله‌سی گرگین بیر نوقطه‌یه گلیب چاتیب، و بو هئچ کسین دئییل، تکجه اؤزوموزون گوناهیمیزدیر.
ادبی دیلیمیزه بو روس کؤکنلی کلمه‌لری سوخمامالی‌ییق. سووئت زامانینین اؤزونون بیر اقتضائیاتی وار ایدی، بیز ایسه باشقا تاریخی و اجتماعی شرایط‌ده یاشاییریق. دیل بیرلییی آدی ایله میللتیمیزی بونجا ادبیاتیمیزدان آیری سالماغین نه آنلامی وار؟
روسجا کلمه‌لری ادبی دیلیمیزه گتیرمکدن طرفلی چیخانلارا بیر اؤنریم وار: رسمی و عمومی بیر یئرده، یازدیقلاری کیمی دانیشسینلار، یازیلاریندا ایشلتدیکلری روسجا کلمه‌لری دانیشیق‌لاریندا دا ایشله‌درکن، خالقین عکس‌العملینه باخسینلار. بیلیرم آجی تجروبه‌دیر، آنجاق قورخماسینلار، یاخجی سونوج‌لاری دا وار، حداقلی بودور کی، نئچه دنه تزه سؤیوش اؤیره‌نه‌جکلر، و بو اوزدن لوغت بیلگی‌لری ده آرتاجاقدیر.!
بو آدام‌لارین حیکایه‌سی، هر شئیدن چوخ، اوتولو کوت شالوارلا داغا چیخان او آدامین حیکایه‌سینه بنزه‌ییر.
یازیب: بیز بو طرفده خالق دیلینده یایغین کلمه‌لری ادبی دیلیمیزه گتیره‌رسک اوتایلا بوتایین ادبی دیلینده‌کی فاصیله‌لری بوندان داها دا آرتیق چوخالتمیش اولوروق.
من بونو قبول ائله‌ییرم. ولی اوتایلا بوتایین ادبی و مکتوب دیل‌لرینین آراسینداکی اصلی فاصیله، رسم‌الخط قرقلی‌لییی‌دیر. رسم‌الخط دییشیک‌لییی بؤیوک دئو بیر سدّ کیمی ایکی تای آذربایجانین ادبیاتینین آراسیندا گؤوده گوستریرمکده‌دیر. آرامیزدا بو سدّ وارکن، ادبی دیلیمیز بیربیریندن قوپوق اولاجاقدیر.
بیز ایندیکی دوروموموزدا اؤز ادبیاتیمیزا بیر فیکیر قیلمالی‌ییق. بو تایدا هله اؤزوموزه بیر گون آغلایاق، معیار دیلیمیزه بیر فیکر ائله‌یک، اورتوقرافی فرقلی‌لییینه بیر چاره قیلاق، موخاطب آزلیغینی آردان قالدیراق، کیتابلارین قیمت‌لرینین یوخاریلیغینی ، اقتصادی مساله‌لر و....
بونلاری بوراخیب تکجه ادبی دیل بیرلییی آدی ایله موخاطب‌لریمیزی پاییز خز‌ل‌لری کیمی تؤکوب کوله‌یه وئرمه‌یین هئچ ده منطیقلی بیر تملی یوخدور.
و سونونجو سوز:
من لهجه‌میزی ادبی دیلیمیزه قاتماغا کسینلیکله قارشی‌یام. لهجه‌میزین ادبیاتیمیزا سیزماسینی دیالوق‌لار، و خاص شهرلرین لهجه فرق‌لرینی قابارتماق کیمی موردلره اویغون گورورم. ادبی دیلیمیزین بوتون تورک دونیاسیندا بیربیرینه یاخین و چوخ آز فرق‌لری اولان فورمو وار. و من یازیمیزدا بوندان اویماغی صلاح گورورم. بیز هر شئیدن چوخ دیلیمیزین نحوی و جومله قورولوش‌لاریندان موغایات اولمالی‌ییق. فارس قورولوشلو جومله‌لر، دیلیمیزی ایچیندن یئییب چوروده‌بیله‌جک بیر تهلوکه‌یه مالیک‌دیر. (دقت ائله‌ییرسیز کی "تهلیکه" یا "خطر" یازمادیم، چونکو من ده ایکی تای آذربایجانین ادبی دیل بیرلییینه اعتقادیم وار، ولی بو مساله‌نی اؤن پلاندا توتمورام.)
چوخ اوزون اینجه یول‌لار وار اؤنوموزده؛ آنجاق توتدوغوموز یول، هئچ ده ایمکانسیز اولان بیر شئی دئییل بو. بیز هر دورومدا چالیشمالی‌ییق، بو ایش تکجه بیزیم الیمیزله یئرینه چاتدیریلمالی‌دیر. باشقا قوم‌لار بو ایشی بیزیم اوچون گؤرمه‌یه‌جک، اونلار ائله بیزی یوخودا ساخلاماق‌لا، ایندیکی دورومو اوزاتماقلا، دیل‌لرینی بیزه اوخودوب یازدیرماقلا کفایتلنمکدن راضی گؤرونورلر. آییق اولماساق دانیشیق و یازیلی دیلیمیز بوندان دا پیس دوروم‌لارا اوغرایابیلیر، و بو هئچ کسین نفعینه دئییل.
- ۹۸/۰۷/۱۳