لاخلاتماق لازیمدیر... / شریف مردی
نئچه گون اؤنجه ایکی اؤیکو توپلوسو یاییملانمیش غفور امامی زاده خیاوی ایله شعرلری و دوزیازیلاری‌یلا اینتئرئنت اوزره تانیدیغیمیز قادر جعفری آرالاریندا کامئنت اولاراق یازیشدیقلاری، غفورون «ساده یازماق چتین می، چتین یازماق می ساده؟» باشلیقلی یازیسیندان باشلاناندی؛ سؤز البته آغیزلاردا دولانیب قلملردن سیزاراق ایللر بویو بلیرلی بیر یئره وارمادان گلیب چاتمیشدیر. بورادان یولا چیخاراق بیر نئچه نوکته‌یه اشاره ائده‌جه‌یم.
ایلک سورون قونونون سورونساللاشماغی‌دیر. سایین غفور ایلک یازیسیندا ال اوستو اولاراق هیجان ایچینده شعریمیزده موخاطب، دوشونجه، دیل، شعریمیزده او آن‌لار، قورولوش و ترکیب یالنیشلیق‌لاری، دیقتله سئچیلمه‌میش کلمه‌لر، چکیجیلیک، شخصی دیل، کلمه‌لره ایسته‌دییی و خوشونا گلن مفهومو چاتماق، ساده، موبهم، چتین و آلینما کلمه‌لر ایشله‌تمک، ایستانبولجا و روسجا کلمه‌لر، بو تای آذربایجان تورکجه‌سی، یئره‌ل و بؤلگه‌سل عونصورلارین ادبیاتیمیزدا اؤن پلان‌لارا گتیریلمه‌سی... کیمی قونولارا توخوناراق، «یئرلی لهجه و کلمه‌لریمیز شعریمیزه یول آچمالی و ادبیاتیمیز مستقل و بؤلگه‌سل بیر کیملیک قازانمالی‌دیر» سونوجا واریر. بئله‌جه «شعریمیز هاچان اوغرادیغی بو شخصی سمبولیک دیلین الیندن قورتاراجاق؟ موبهم یازماق نه زامان حاقسیزجا یوکسه‌لدییی بو مسلط موقعیتیندن آشاغی ائندیریله‌جک؟ ساده شعر هاچان او موبارک آددیملارینی ادبیاتیمیزا باساجاق؟» دئیه «شعریمیزین لنگئیستن هیوزلارینی، کارل سئندبرگ‌لرینی، اورهان ولی‌‌لرینی» آرزیلایاراق هارایا چاغیریر.
بیر نئچه پاراگرافدا بیر بئله قونونون اله آلینماسی شاشیردیجی‌دیر دوغروسو. ایشله‌تدیییم «هیجان» کلمه‌سی ده ائله بونا قاییدیر. سورون بلیرلی و آیدین بیر بیچیمده تانیملانیلمایینجا، باشقا سؤزله سورونساللاشمادان (پروبلئماتیزه اولمادان) نه‌یی اله آلیب چؤزوب سونرا دیلشادلیقلا جاواب دا تاپماغیمیزا سئوینه‌بیلریک؟! (آیدینلاتماق و تانیملاتماق بؤرکوموزده قالسین! اوزرینده دارتیشدیغیمیز او "سؤز" نه‌دیر؟) اوسته سایدیغیم (آدی چکیلن یازیدا گئدن) قونولار هره‌سی گئنیش بیر آلاندیر اوزرینده فیکیر یورماق ایچین! هله بوندان کئچه‌لیم؛ «شخصی سمبولیک دیل» نه‌یی ایفاده ائتمک ایسته‌ییر؟ شعرین ان گؤزل آنلاری ائله بو «شخصی» و «سمبولیک» دیلدن دوغدوغونو ساوونسام، بیر باشا سایین یازاریمیزین اؤتوردویو سؤزه ترس می اولاجاق یوخسا..؟! «دیل» دئدیییمیز قاورام «شخصی و سمبولیک» اولماقدان باشقا نه‌دیر گؤره‌سن؟ کلمه کلمه‌سینه سمبولیک‌دیر دیل و ده شخصی.
بئله‌لیکله غفور امامی زاده خیاوی‌نین اؤتوردویو بو سؤزلره تپکی اولاراق سایین قادر جعفری اونلارین، حاقلی اولاراق، آنلاشیلماز قالدیغی‌ندان شیکایت ائدیر؛ البته قادر بی «بوتای آذربایجان تورکجه‌سی» دئییمینه قارشی چیخاراق «اوتای بو تای» فرقسیز، آنجاق «ایستانبولجا و آذربایجانجا»نین فرقلی اولمالارینی ساوونور. آردیندان «یئرلی سؤز و آغیزلاردان سؤزجوکلر دیلیمیزه آخیتماق» کیمی یازیچینین اؤنجه‌کی یازیدان (ساده یازماق چتین می، چتین یازماق می ساده؟) یوروملادیغی "تکلیف ائتمه"لری ده موبهم گؤرور. بونلار ایسه اله آلدیغیمیز قونونون سورونساللاشمادیغیندان قایناقلانیر هامیسی. داهاسی سؤز اوزانیر و مخاطب ایله اونونلا اوغراشما لابیرئنتینه گیریشیرلر.
موبهم یازیلاردان و یازارلاردان شیکایت ائدن یازیچی، اؤز سؤزونده موبهملیک توزاغینا توشموش سانکی؛ و بو موبهملیگی قالدیرماق ایچین باشقا یازی‌یا، داها نئت اولاراق آچیقلاماغا مجبور اولور. «ساده دیلده یازماق» تکلیفینی وئررک یازیچینین «هامینین باشا دوشه‌جه‌یی بیر دیلده» یازماغی قرارینا گلیب چاتیر؛ ادعاسینی «انتزاعی» دئییل «پراتیک» اولاراق اؤز یازیلاریندا چالیشدیغینی دئییر، ایلک کیتابینین ساتیش اوغورونا ایشاره ائدرک! سون سؤزو ایسه «بیز هر شئیدن چوخ دیلیمیزین نحوی و جومله قورولوش‌لاریندان موغایات اولمالی‌ییق»دیر.
غفور امامی زاده خیاوی‌نین ایکی بؤلومده یازدیغی «ادبی دیلیمیز نجور اولمالی‌دیر؟» باشلیقلی یازی‌سی ایله یولا گلمه، یالنیز اؤز یازدیقلاری یازیلارا اؤزگو اولاراق قئیدی ایله، اولور بیرجور؛ آنجاق بونلاری بیر «اینانج» یا «تکلیف» اولاراق باشقالارینا دا (و باشقا متن‌لر ـ متن دئدیییم‌ده هر چئشید بیر اورون، سینمادان توت آشپازلیغا وس.) سونماق، اوجو بوجاغی بیلینمه‌ین چالا چوخورلوغا اوغرار. گؤرونور «شخصی دیل»دن "شخصی یازی"یا اوغرادیق! مساله‌لرین بیری ده ائله بودور (و اؤنملی‌لریندن البته). آنجاق غفور دئدییی کیمی سونوندا «اصلی مساله» نه‌دیر؟ غفورون ادعاسی بودور: «اصلی مساله، یازارلاریمیزین ایندیکی دورومدا (...) خالقی اؤز اثرلرینه جلب ائتمه‌لری و چئشیدلی یول‌لارلا اونلاری اؤز دیل‌لرینه یؤنلتمه‌لری مساله‌سی‌دیر. بو، ایندیکی دورومدا، اونلارین ان باشدا گلن مسؤلیت‌لریندن بیری‌دیر.» یئنه آللاها شوکورلر اولسون کی بورادا «چئشیدلی یوللار»دان سؤز ائتمیش. خالقین ایچینه کئچمک و اونلار ایچین یازماق (البته بیرئیدن بیرئییه باشلی باشیندان فرقلی اولابیلر بو "خالق ایچینه کئچمک") ایسه بو «چئشیدلی یوللار»ین بیری اولابیلر؛ سونوج آنجاق هئچ ده بللی دئییل سونوندا. فرقلی یاخلاشیملارین فرقلی چیخیشلاری اولور هر حالدا. یئنه سؤز همن سؤزدور: سورون نه‌دیر؟
بو سؤزلری سایین همت شهبازی باشقا آچیدان «یئنه دیلیمیز، ادبیاتیمیز» باشلیقلی یازیسیندا، دردله‌شَرک ده دیله گتیرمیشدی.
عئیبه‌جر دیلیمیزدن شیکایت ائتمه‌ین کیمسه‌نی تانیمیرام! دوزدور، حاقلی‌دیلار دا. ایللر اؤنجه سایین ایواز طاها دا 70 صفحه‌لیک «ساغلام دیل» باشلیقلی توپلوسوندا «آذربایجان تورکجه‌سینده «معیار دیل»ین گئرچکله‌شمه‌سینه دوغرو»، باشقا باشقا فرقلی مقاملاردا یازیلاریندان کسیب بیر کیتابچا توپلایاراق، آددیملار آتمیش و الده اولان شعر یوخسا دوزیازیدان اؤرنکلر گتیرمکدن چکینرک یازی‌یا یاخلاشیملارین قارماقاریشیقلیغیندان و یازیلارین بئش آخیم دوغرولتوسوندا آخدیغیندان سؤز آچیر دا بیر دیل پیغمبری کیمی سونوندا اؤیودلر وئررک چیخیش ائتمیش. آنجاق یئنه مساله دوردوغو یئرینده دورار قالمیش. بئله دئمک‌دن ایسه آماجیم بلیرله‌نیمچی (دترمینیست) اولاراق چیخیش ائتمک دئییلدیر هئچ زامان. سؤزوم قونویا سیستئماتیک یاناشماغی ساوونور. اؤنجه یاشادیغیمیز سورونو سورونساللاشدیرمالیییق. یازیلان یا دانیشیلان دیل آخیملارینین (دایاناغی اولمایان، هاوادا بؤلوشمه‌لر!) بئش بؤلومه بؤلمه‌یین آماجی نه‌دیر؟ او آخیم بؤلوشمه‌لرین قانیتی هانی؟ اؤرنه‌یی هانی؟ بیرجور قاتلاشساق دا دئیه‌لیم سایین ایواز طاهانین آخیم بؤلومه‌لرینه؛ کیتابچاسینین سون بؤلوملرینده هانسی اساسا اساسلاناراق «دیشاوورومچولوق / Dışavurumculuk» (دیشاوئریمچیلیق دئییل!) و «واراولوشچولوق / Varoluşçuluk» دئییملرینی سیراسی‌یله «Expressionism» و «Existentialism» قارشیلیغینا قارشی دورور و اونلارین ایچینده «چیرکینلیک» گؤرور؟
سایین یازارین ایلک باشدان ادعا ائتدییی «[سؤزلریمی] باجاردیقجا ساده دیل‌له آنلاداجاغام، بوردا گئنیش اوخوجو کوتله‌سی ایله دانیشماق ایسته‌ییرم.» کیمی سؤزلرین یئنه «ساده یازماق» و «ساده دیل» کیمی سؤزلره راست گلسک ده بیر پارا اؤیودلردن باشقا آرادا بیر شئی قالمیر سونوندا.
بیریمیز بؤیوکلوک قونوموندان اؤیودلر وئریر باشقامیز دیل چاتلارین گیلئیله‌نمکله دولدورماق ایسته‌ییر اؤته‌میز بؤیوک اینانجلا اؤز باشاریسیندان سؤز ائدیر سرخوشلوقلا... و آرادا پرابلئم نه‌دیر هله، اؤز یئرینده قالیر. دوغروسو سورون اؤز یئرینده قالاجاق دا سونوندا. بؤیله قونولارین تک چؤزوم یولو یوخدور؛ اولا دا بیلمز. لاخلاتماق لازیمدیر یئریندن آنجاق سرسری گیریشمک، تلم تله‌سیک اؤنریلر سوخماقلا دئییل موخاطبین گؤزونه! البته بونلار دا قونویا گیریشمه‌یین بیر قاپیسی‌دیر سونوندا (ترسه یؤندن اولسا دا!).
هر حالدا اونون بونون اؤرنک و اؤنَری وئرمه یوخسا وئرمه‌مه‌لرینی اله‌شدیریب آلای ائدن اله‌شتیرمن (اؤزومو دئییرم) سونوندا آلتئرناتیوسیز چیخیش ائدیر سانکی! چؤپ اوزادیب بیر قورتدالایان آداما بنزر دوروموندا چیخیش ائتسم ده گئنل اولاراق کسین اؤنریلر و اؤیودلر وئرمه‌یه قارشی‌یام دوغروسو. لاخلاق دورومدا لاخلادیجی بیر آدام دوروب دا گؤزونو قییاراق دوز باخیر آداملارین گؤزو ایچینه؛ بو منیم دورومومدور. نه ایسه تیتیز بیر اوخوجو سوروشسا نه‌دیر او بؤیوک فخرله «سورونساللاشدیرماق»دان سؤز ائتدییین؟! ایستانبولچو بیر چیخیشلا «ایشته» منیم ده چیخیشیم و هدفیم بودور: دیالوقا گیرمک! گل برابر سورونساللاشدیرالیم اله آلدیغیمیز قونونو؛ مونولوق‌لا دئییل دیالوقلا.
- ۹۸/۰۷/۱۴